Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2023: Όλες οι υποψηφιότητες στις έξι κατηγορίες

Οι λίστες αυτές αφορούν στους υποψήφιους για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας, Παιδικού Βιβλίου και Λογοτεχνικής Μετάφρασης. Οι βραχείες λίστες συνοδεύονται από αιτιολογημένη Έκθεση κάθε Επιτροπής, στην οποία εξετάζονται οι τάσεις της λογοτεχνικής παραγωγής, αποτιμάται η στάθμη των λογοτεχνικών έργων της υπό κρίση περιόδου (εκδοτικό έτος 2022) και στην οποία αναφέρεται η αιτιολογημένη γνώμη κάθε Επιτροπής συνολικά και κάθε μέλους της ξεχωριστά.

Οι Βραχείες Λίστες τίτλων για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας 2023 (Βραβείο Μυθιστορήματος, Βραβείο Διηγήματος-Νουβέλας και Βραβείο Ποίησης), τα Κρατικά Βραβεία Δοκιμίου - Μαρτυρίας 2023 (Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής και Βραβείο Μαρτυρίας-Βιογραφίας-Χρονικού-Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας) και το Κρατικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα 2023, έχουν ως ακολούθως:

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2023

1. Ρέα Γαλανάκη, Εμμανουήλ και Αικατερίνη. Τα παραμύθια που δεν είναι παραμύθια, εκδόσεις Καστανιώτη

2. Απόστολος Δοξιάδης, Το τηλεφώνημα που δεν έγινε, εκδόσεις Ίκαρος

3. Γιάννης Καρκανέβατος, Ο πατέρας δεν μιλούσε γι᾽ αυτά, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας

4. Ισμήνη Καρυωτάκη, Φυγόδικος δεν ήμουν, εκδόσεις Ποταμός

5. Σπύρος Κιοσσές, Τα πρωτοβρόχια, εκδόσεις Μεταίχμιο

6. Νίκος Α. Μάντης, Κιθαιρώνας, εκδόσεις Καστανιώτη

7. Τέσυ Μπάιλα, Λέγε με Ισμαήλ, εκδόσεις Ψυχογιός

8. Αλέξης Πανσέληνος, Λάδι σε καμβά, εκδόσεις Μεταίχμιο

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος - Νουβέλας 2023

1. Θεόδωρος Γρηγοριάδης, Η νοσταλγία της απώλειας, εκδόσεις Πατάκη

2. Βαγγέλης Κουτσουράκης, Το δέντρο, εκδόσεις Ίνδικτος

3. Μιχάλης Μακρόπουλος, Ιστορίες από ένα περασμένο μέλλον, εκδόσεις Κίχλη

4. Κώστας Μπαρμπάτσης, Λυκοχαβιά και άλλες ιστορίες, εκδόσεις Κέδρος

5. Παντελής Μπουκάλας, Ο Χριστός στα χιόνια. Εφτά νύχτες στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι, εκδόσεις Άγρα

6. Ανδρέας Νικολακόπουλος, Σάλτος, εκδόσεις Ίκαρος

7. Μελίσσα Στοΐλη, Απ΄ το μπαλκόνι να φύγεις!, εκδόσεις Κίχλη

8. Νίκη Τρουλλινού, Δημοκρατία των ονείρων, εκδόσεις Ποταμός

9. Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης, Το όνομά σου, εκδόσεις Το Ροδακιό

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2023

1. Δημήτρης Αγγελής, Πάντα βρέχει στο κεφάλι του σκύλου, εκδόσεις Πόλις

2. Ζέφη Δαράκη, Αόρατη Μαρία, εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία

3. Νίκος Ερηνάκης, Ακόμα βαφτιζόμαστε, εκδόσεις Κείμενα

4. Σταύρος Ζαφειρίου, Πράσινος ουρανός, μπλε χορτάρι, εκδόσεις Νεφέλη

5. Διονύσης Καψάλης, Ο καταρράκτης, εκδόσεις Άγρα

6. Γιάννης Μεταξάς, Φεγγίτες, εκδόσεις Ίκαρος

7. Εύα Μοδινού, Μικρά Ασία. Ο κύκλος των ωρών, εκδόσεις Γκοβόστη

8. Δημήτρης Πέτρου, Εικοστός κόσμος, εκδόσεις Πόλις

9. Σταμάτης Πολενάκης, Birds in the night, εκδόσεις Ενύπνιο

10. Αντώνης Δ. Σκιαθάς, Αρχιτεκτονική της σιωπής, εκδόσεις ΑΩ

11. Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Η Νύχτα των Κήπων, εκδόσεις Ίκαρος

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου - Κριτικής 2023

1. Βενετία Αποστολίδου, Η λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο. Η συγκρότηση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας (1942-1982), εκδόσεις Πόλις

2. Πολυμέρης Βόγλης, Δυναμική αντίσταση. Υποκειμενικότητα, πολιτική βία και αντιδικτατορικός αγώνας 1967-1974, εκδόσεις Αλεξάνδρεια

3. Γλαύκη Γκότση, Βλέμματα γυναικών στην τέχνη (1850-1900), εκδόσεις Νησίδες

4. Βασίλης Καραποστόλης, Ο παλμός του κόσμου. Αγώνες της αγάπης στον καιρό μας, εκδόσεις Πατάκη

5. Μανόλης Κούμας, Δεκαετία πολέμων. Διλήμματα της ελληνικής διπλωματίας, 1940-1949, εκδόσεις Παπαδόπουλος

6. Κατερίνα Κωστίου, ...ως όνομα ψιλόν. Η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη, εκδόσεις Νεφέλη

7. Χρήστος Λούκος, Η Ερμούπολη της Σύρου (1821-1950). Από το Λίβερπουλ της Ανατολικής Μεσογείου στη βαμβακούπολη των Κυκλάδων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

8. Κωνσταντίνα Ριτσάτου, Ο Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου και το ελληνικό θέατρο. Στα χνάρια της Ιστορίας και της Παράδοσης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

9. Έρη Σταυροπούλου, Η Νεοελληνική Ποίηση και το Εικοσιένα. Διάλογος με την Ιστορία, εκδόσεις Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών / Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών

10. Στεριανή Τσιντζιλώνη, Υπό τη σκιά του Παρθενώνα. Χορός στο Φεστιβάλ Αθηνών στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (1955-1966), Κάπα Εκδοτική

11. Έλλη Φιλοκύπρου, Μέσα στις πέτρες κοιμούνται τα πουλιά. Το ποιητικό τοπίο του Γιάννη Ρίτσου, εκδόσεις Νεφέλη

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας - Bιογραφίας - Χρονικού - Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας 2023

1. Γιώργος Ι. Αλλαμανής, Στον καιρό της Λιλιπούπολης. Η βιογραφία μιας ραδιοφωνικής εκπομπής, εκδόσεις Τόπος

2. Νίκος Βατόπουλος, Ένα παιδί μεγαλώνει στην Αθήνα, 1934-1944, εκδόσεις Μεταίχμιο

3. Κωστής Α. Λιόντης, Ολίγα τινά περί Νίκου Καστανάκη, (Γελοιογράφου - Σκιτσογράφου -Γραφίστα), εκδόσεις Οδός Πανός

4. Χρήστος Λούκος, Ιωάννης Καποδίστριας. Μια απόπειρα ιστορικής βιογραφίας, έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης

5. Νικόλας Μανιτάκης, Το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (1915-1961). Η αειφορία των ελληνογαλλικών πολιτιστικών σχέσεων, εκδόσεις Ασίνη

6. Βαγγέλης Νικόπουλος, Γρεβενά. Πόλη του μόχθου, 1904-1993. Μαρτυρίες, ιδιωτική έκδοση

7. Σπύρος Παπαϊωάννου - Κώστας Βλησίδης, Το φρικτόν τέμενος της αμαρτίας (Α’ Μέρος: Το πορνείο των Βούρλων Δραπετσώνας μέσα από γραπτές πηγές, Β’ Μέρος: Ιχνηλάτηση του τόπου και του χρόνου των «Βούρλων» της Δραπετσώνας), έκδοση Ινστιτούτου Μελέτης της Τοπικής Ιστορίας και της Ιστορίας των Επιχειρήσεων

8. Ιωάννα Πετροπούλου, Έλλη Παπαδημητρίου: μια γυναίκα του 20ού αιώνα. Ο κανόνας και η παράβαση, εκδόσεις Ερμής

9. Αχιλλέας Σύρμος, Ιστορίες από το Σπατς, εκδόσεις Ίνδικτος

10. Ίρις Τζαχίλη, Μια γερμανική συλλογή γραμματοσήμων, εκδόσεις Μεταίχμιο

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα

1. Άρης Αλεξανδρής, Πώς ο Ιγνάτιος Καραθοδωρής έχασε τα πάντα, εκδόσεις Μεταίχμιο (ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ)

2. Σπύρος Βγενής, Η Εποχή του Ταράνδου, εκδόσεις Αντίποδες (ΔΙΗΓΗΜΑ-ΝΟΥΒΕΛΑ)

3. Αλέξανδρος Διαμαντής, Ας φύγουμε λοιπόν, εκδόσεις Καστανιώτη (ΔΙΗΓΗΜΑ-ΝΟΥΒΕΛΑ)

4. Χάρης Καλαϊτζίδης, Πολεμική μηχανή, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας ( ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ)

5. Κατερίνα Κολιοπούλου, εντωμεταξύ, εκδόσεις Ενύπνιο (ΠΟΙΗΣΗ)

6. Μαλαματή Μαρία Πετρίδου, Οι θάλασσες τον χειμώνα, εκδόσεις Σαιξπηρικόν (ΠΟΙΗΣΗ)

7. τρία έπσιλον, γνωρίζω αυτές που πλέκουν στη μέση της θάλασσας, εκδόσεις Θράκα (ΠΟΙΗΣΗ)

Η Επιτροπή

Η σύνθεση της εννεαμελούς επιτροπής  για τα ετήσια Βραβεία Λογοτεχνίας (Μυθιστορήματος, Ποίησης, Διηγήματος-Νουβέλας), το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων, το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα, το Ειδικό Θεματικό Βραβείο και τα Βραβεία Δοκιμίου-Μαρτυρίας, έχει ως εξής:

Ευριπίδης Γαραντούδης, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι. συναφούς γνωστικού αντικειμένου), Πρόεδρος

Ανδρέας Μήτσου, Συγγραφέας, Αντιπρόεδρος

Λητώ Ιωακειμίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια Συγκριτικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας (Τομέας Νεοελληνικής Φιλολογίας) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι. συναφούς γνωστικού αντικειμένου), Μέλος

Ελένη Κουτριάνου, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: Θεωρίας της Λογοτεχνίας - Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι. συναφούς γνωστικού αντικειμένου), Μέλος

Καλλιόπη (Πόπη) Αρωνιάδα, Συγγραφέας, Μέλος

Ηλίας Καφάογλου, Συγγραφέας, Μέλος

Γεώργιος Ρούσκας, Κριτικός, Μέλος

Κωνσταντίνα (Ντίνα) Σαρακηνού, Κριτικός, Μέλος

Σταύρος Σταμπόγλης, Κριτικός, Μέλος

Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2023

Οι Βραχείες Λίστες τίτλων για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2023 (Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης έργου Ξένης Λογοτεχνίας σε Ελληνική Γλώσσα, Κρατικό Βραβείο Απόδοσης έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά και Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης Έργου Ελληνικής Γλώσσας σε ξένη Γλώσσα) έχουν ως ακολούθως (η παράθεση των τίτλων με αλφαβητική σειρά ως προς τον μεταφραστή):

Βραχεία Λίστα Κρατικού Βραβείου Μετάφρασης έργου ξένης λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα

1. Anthony Doerr, Νεφελοκοκκυγία, Εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση Μυρτώ Καλοφωλιά

2. Rainer Maria Rilke, Τα ελεγεία του Ντουίνο, Εκδόσεις Αρμός, μετάφραση Θανάσης Λάμπρου

3. Georgi Gospodinov, Εκεί όπου δεν είμαστε, Εκδόσεις Ίκαρος, μετάφραση Αυγή Λίλλη

4. Mika Waltari, O προσκυνητής. Τα νεανικά χρόνια του Ιωάννη Άγγελου, Εκδόσεις Καλέντη, μετάφραση Μαρία Μαρτζούκου

5. Handke Peter, Δοκίμιο για τον μανιταρομανή: Μια ασυνήθιστη ιστορία, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, μετάφραση Σπύρος Μοσκόβου

6. Irene Solà, Τραγουδώ εγώ και το βουνό χορεύει, Εκδόσεις Ίκαρος, μετάφραση Μαρία Παλαιολόγου

7. Mikhail Bakhtin, Μορφές του χρόνου και του χρονότοπου στο μυθιστόρημα: δοκιμές για μια ιστορική ποιητική, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μετάφραση Γιώργος Πινακούλας

8. Bonaventura, Νυχτερινές περίπολοι, Εκδόσεις Άγρα, μετάφραση Αλεξάνδρα Ρασιδάκη

9. Jon Fosse, Το άλλο όνομα, Εκδόσεις Gutenberg, μετάφραση Σωτήρης Σουλιώτης

10. Jaume Cabré, Μας καταβροχθίζει η φωτιά, Εκδόσεις Πόλις, μετάφραση Ευριβιάδης Σοφός

Βραχεία Λίστα Κρατικού Βραβείου Απόδοσης έργου της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα νέα ελληνικά

1. Πλάτων, Απολογία Σωκράτους και δίκη, Εκδόσεις Gutenberg, μετάφραση Στάντης Ρ. Αποστολίδης

2. Πλάτων, Παρμενίδης, Εκδόσεις Στιγμή, μετάφραση Παύλος Καλλιγάς

3. Αισχύλος/Σοφοκλής/Ευριπίδης, Τρεις εκδοχές της Ηλέκτρας: Αισχύλου Χοηφόρες, Σοφοκλή Ηλέκτρα, Ευριπίδη Ηλέκτρα, Εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση  Δημήτρης Καλοκύρης

4. Ηρώνδας, Μιμίαμβοι, Εκδόσεις Κίχλη, μετάφραση Θεόδωρος Κ. Στεφανόπουλος

5. Πλάτων, Πολιτικός, Εκδόσεις Παπαζήση, μετάφραση Κωνσταντίνος Στέφου

Βραχεία Λίστα Κρατικού Βραβείου Μετάφρασης έργου ελληνικής λογοτεχνίας σε ξένη γλώσσα

1. Greek folk songs, Εκδόσεις Αιώρα, μετάφραση Joshua Barley 

2. K.P. Kavafis, Drieëndertig gedichten, Εκδόσεις Αιώρα, μετάφραση Hero Hokwerda 

3. Christoforos Milionis, Kalamás et Achéron, Εκδόσεις L'Harmattan, μετάφραση Jean-Marc Laborie 

4. Konstantinos Kavafis, Valitut runot, Εκδόσεις Αιώρα, μετάφραση Riikka P. Pulkkinen 

5. Aurinkokello: Nykykreikkalaisia runoja, Εκδόσεις Enostone Kustannus, μετάφραση Riikka P. Pulkkinen

Η Επιτροπή

H σύνθεση τη αρμόδιας εννεαμελούς Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης έχει ως εξής:

Ιωάννης Δημ. Τσόλκας, Καθηγητής Ιστορίας της Ιταλικής Λογοτεχνίας και Ευρωπαϊκού Πολιτισμού στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι γνωστικού αντικειμένου σχετικού με την ελληνική ιστορία, κοινωνία ή πολιτική), Πρόεδρος

Βασίλειος Σαμπατακάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Lund (Σουηδία), Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, Νεοελληνιστής, Αντιπρόεδρος

Ρουμπίνη Δημοπούλου, Μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια Λατινικής Λογοτεχνίας του Μεσαίωνα και Αναγέννησης στον Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Μέλος Δ.Ε.Π. ΑΕΙ γνωστικού αντικειμένου σχετικού με τη φιλολογία), Μέλος

Δημήτριος Φίλιας, Καθηγητής Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Τμήματος Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι, γνωστικού αντικειμένου σχετικού με τη μετάφραση), Μέλος

Κωνσταντίνος Μπούρας, Κριτικός, Μέλος

Κλεάνθη-Ισμήνη (Κλαίτη) Σωτηριάδου, Μεταφράστρια, Μέλος

Βασίλης Βασιλειάδης, Νεοελληνιστής, Μέλος

Άννα Αφεντουλίδου, Κριτικός, Μέλος

Ιωάννα-Άννα Μεϊτάνη, Μεταφράστρια, Μέλος

***

Έκθεση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας (εκδόσεις 2022)

Η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας ολοκληρώνοντας τις εργασίες της για το πρώτο έτος της θητείας της ανακοινώνει δημόσια την επιλογή τίτλων της εκδοτικής παραγωγής του 2022 με τις βραχείες λίστες βιβλίων στις έξι θεματικές κατηγορίες (μυθιστόρημα, διήγημα-νουβέλα, ποίηση, δοκίμιο-κριτική, μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία, πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς). Η Επιτροπή κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να επιταχυνθούν οι διαδικασίες και έτσι να μειωθεί το διάστημα ανάμεσα στο έτος της βιβλιοπαραγωγής και τον χρόνο κρίσης των βιβλίων και επιλογής των προς βράβευση.
Η επιλογή των υποψήφιων προς βράβευση βιβλίων και συγγραφέων έγινε ύστερα από εξέταση των τίτλων που περιλαμβάνονται στους καταλόγους της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στην ιστοσελίδα της ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ και σε άλλες σχετικές ιστοσελίδες και ιστοτόπους. Εξετάστηκαν επίσης όλοι οι τίτλοι που κατατέθηκαν απ’ ευθείας από τους εκδότες ή τους συγγραφείς στη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού. Οι κατάλογοι της ΕΒΕ επέτρεψαν στα μέλη της Επιτροπής να έχουμε μία ευρεία, όχι όμως πλήρη εικόνα της εκδοτικής παραγωγής του 2022, αφενός λόγω της μη καταγραφής τίτλων και αφετέρου της εσφαλμένης καταγραφής σε κατηγορίες. Το έργο της Επιτροπής δυσχεραίνεται από την έλλειψη ακριβούς καταγραφής και χαρτογράφησης της εκδοτικής παραγωγής και γι’ αυτό τον λόγο χρειάστηκε να γίνει συμπληρωματική ατομική και συλλογική έρευνα.

Η κρίση των τίτλων και η κατάρτιση τόσο των μακρών όσο και των βραχειών λιστών έγιναν με βάση τα κριτήρια πρόκρισης και αποκλεισμού τα οποία ορίστηκαν κατά την πρώτη συνεδρίαση της Επιτροπής για την κρίση του εκδοτικού έτους 2022 (στις 30 Μαΐου 2023) και καταγράφηκαν στο αντίστοιχο πρακτικό της Επιτροπής.

Σε γενικές γραμμές η βιβλιοπαραγωγή του 2022 ήταν πλούσια σε αριθμό βιβλίων στις περισσότερες κατηγορίες. Σε ό,τι αφορά την ποιοτική διάσταση υπήρχαν προφανώς αποκλίσεις μεταξύ των κατηγοριών. Οι κατηγορίες βιβλίων που συνολικά παρουσίασαν την περισσότερο ποιοτική εικόνα είναι εκείνες του διηγήματος-νουβέλας και του δοκιμίου-κριτικής.

Στο μυθιστόρημα η ποσοτικά πλούσια σχετική παραγωγή εξακτινώθηκε προς ποικίλα θέματα, τα πλείστα όμως συντονισμένα με τα θεματικά πεδία που έχουν παγιωθεί στη μυθιστορηματική παραγωγή των τελευταίων ετών: από τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα στο ιστορικό παρελθόν, εγγύτερο ή απώτερο. Δίπλα στα έργα καταξιωμένων μυθιστοριογράφων εμφανίζονται εκείνα νεότερων συγγραφέων ή ακόμα και πρωτοεμφανιζόμενων πεζογράφων που αφήνουν θετικές προοπτικές.

Η διαπερατότητα μεταξύ των ειδών, ό,τι ονομάζεται υβριδικότητα, που παρατηρήθηκε και κατά τα προηγούμενα έτη (π.χ. μυθιστορήματα στο μέγεθος νουβέλας, ποιητικά έργα σε πεζό λόγο και με εμφανή αφηγηματικά στοιχεία, πεζά ποιήματα με δοκιμιακό λόγο), επαληθεύεται και από αρκετά έργα της λογοτεχνικής συγκομιδής του 2022. Αυτή η διαπερατότητα αφορά και τα βιβλία της κατηγορίας διήγημα-νουβέλα, όπου, σε ό,τι αφορά το πεζογραφικό είδος στο σύνολο της εκδοτικής παραγωγής, εντοπίζονται τα πιο δυναμικά στοιχεία αναζήτησης θεμάτων, γλωσσικών και αφηγηματικών μορφών και εκφραστικών τρόπων. Ειδικότερα ως προς τη θεματική περιοχή, αυτή εκτείνεται από θέματα που εστιάζονται στην εντοπιότητα και σε σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα αιχμής μέχρι εσωστρεφή και εξωστρεφή ζητήματα που εκτείνονται στα όρια του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας.

Στην ποίηση επίσης πλούσια είναι ποσοτικά η εκδοτική παραγωγή, με την πολύ ενδιαφέρουσα συνύπαρξη άξιων ποιητών, που έχουν διαγράψει δεκαετίες γόνιμης ποιητικής πορείας, και πολύ νεότερών τους ποιητών που προφανώς διαφοροποιούνται από τους παλαιότερους στα θέματα, στη γλώσσα, στις αντιλήψεις. Ανεξάρτητα, πάντως, από αυτές τις εμφανείς και συνάμα γόνιμες διαφοροποιήσεις, η συνολική θεώρηση της ποιητικής παραγωγής επαληθεύει τη σταθερά υψηλή ποιοτική στάθμη της σύγχρονης ελληνικής ποίησης.

Στην κατηγορία δοκίμιο-κριτική επαληθεύτηκε και με την εκδοτική παραγωγή του 2022 η σταθερή άνθιση της συστηματικής μελέτης στην Ελλάδα, τόσο της φιλολογικής, με θέματά της αντλημένα από τον χώρο της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας, όσο και γενικότερα της μελέτης σε πεδία των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, από την Ιστορία μέχρι τις πολιτικές επιστήμες. Αντιθέτως, στο δοκίμιο, τόσο το λογοτεχνικό όσο και γενικότερα το φιλοσοφικό ή κοινωνικό δοκίμιο, η παραγωγή, για άλλη μία χρονιά, βαίνει φθίνουσα, λόγω προφανώς της εξειδικευμένης, επιστημονικής στη μεγάλη πλειονότητα των περιπτώσεων σκοπιάς από την οποία γράφονται τα βιβλία της κατηγορίας.

Στην κατηγορία μαρτυρία - χρονικό - βιογραφία - ταξιδιωτική λογοτεχνία συνυπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα βιβλία στα τρία πρώτα υποείδη, καθώς η ταξιδιωτική λογοτεχνία πλέον εμφανίζεται ολοένα και σπανιότερα. Στα βιβλία μαρτυρίας, χρονικού και βιογραφίας η ποικίλη και σύνθετη θεώρηση όψεων της πραγματικότητας τόσο κατά το παρελθόν όσο και στο παρόν ή και συνδυαστικά αποφέρει πολύ αξιόλογα βιβλία φωτισμού ιστορικών περιστάσεων, κοινωνικών φαινομένων, προσωπικοτήτων, θεσμών, πόλεων, όπου η υποκειμενική ματιά, σε συνάρτηση και με το εξατομικευμένο βίωμα, και η αντικειμενική θεώρηση, που διασταυρώνεται με τη συλλογικότητα, συνδυάζονται γόνιμα.

Σε ό,τι αφορά μία γενικότερη αποτίμηση των επιμέρους κατηγοριών, στο μυθιστόρημα, το διήγημα-νουβέλα, την ποίηση, το δοκίμιο-κριτική και τη μαρτυρία - χρονικό - βιογραφία - ταξιδιωτική λογοτεχνία, οι ατομικές αποτιμήσεις των μελών της Επιτροπής, που ακολουθούν σε αυτή την έκθεση, λειτουργούν συμπληρωματικά στο να σχηματιστεί η συνολική εικόνα ανά κατηγορία.

Ως προς τους πρωτοεμφανιζόμενους, το ηλικιακό όριο των 35 ετών, έτσι όπως ορίζεται από το άρθρο 40 του νόμου 3905/2010, θέτει εκτός κρίσης ενδιαφέροντα ή και αξιόλογα έργα και συγγραφείς. Η Επιτροπή, ωστόσο, έκρινε ότι μερικά βιβλία πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων σύμφωνα με αυτό το ηλικιακό όριο και των τριών κατηγοριών (μυθιστόρημα, διήγημα-νουβέλα και ποίηση) πληρούσαν τα κριτήρια ώστε να περιληφθούν σε βραχεία λίστα.

Με βάση τα παραπάνω, η Επιτροπή συνέταξε τις βραχείες λίστες για τις έξι θεματικές κατηγορίες οι οποίες ανακοινώνονται εδώ μαζί με τις αποτιμήσεις, στη συνέχεια, των εννέα μελών της.

Ευριπίδης Γαραντούδης (Πρόεδρος)

Πληθωρική στην ποσότητά της η βιβλιοπαραγωγή του 2022, καθώς ακολούθησε την αυξητική τάση των τελευταίων ετών, παρουσιάζει ενδιαφέρουσες ποιοτικές παραμέτρους στα διάφορα είδη βιβλίων, αυτά στα οποία επιμερίζονται τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία. Κοινές διαπιστώσεις των μελών της Επιτροπής, έτσι όπως αυτές προέκυψαν μέσα από τις συνεδριάσεις της, είναι ότι το ηλικιακό όριο των 35 ετών στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων δημιουργεί δυσχέρειες στην επιλογή και γι’ αυτό θα ήταν καλό να καταργηθεί· στην κατηγορία μαρτυρία - χρονικό - βιογραφία - ταξιδιωτική λογοτεχνία συμφύρονται αποκλίνοντα μεταξύ τους ή και ετερόκλητα κειμενικά είδη, καθιστώντας δυσχερή την επιλογή στη βάση ενιαίων κριτηρίων· στην κατηγορία δοκίμιο-κριτική είναι πολύ μεγάλο το εύρος της έννοιας «κριτική», οδηγώντας έτσι στη συμπερίληψη στην κατηγορία μελετών από πολλά επιστημονικά πεδία και μη αναφερόμενων στο κύριο πεδίο της κριτικής αναφορικά με το βασικό αντικείμενο των βραβείων, δηλαδή στη λογοτεχνία.

Στην κατηγορία της ποίησης η εκδοτική παραγωγή υπήρξε πληθωρική, με αποτέλεσμα την αισθητή ποιοτική ανισότητα των βιβλίων. Ωστόσο, γενικά θεωρημένη η ποιητική παραγωγή της χρονιάς επαληθεύει το σταθερά υψηλό ποιοτικό επίπεδο της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, μέσα από την υψηλής στάθμης αυτοσυνειδησία όσων γράφουν καλή ποίηση, στην αναζήτηση θεμάτων, μορφών, εκφραστικών τρόπων και χάρη στον συγχρονισμό του στοχασμού τους με ερεθίσματα που προκύπτουν όχι μόνο από τα διαχρονικά ζητήματα του ποιητικού λόγου, τα αναγόμενα στην ανθρώπινη κατάσταση, αλλά και από τη σύγχρονη πραγματικότητα τόσο στον τόπο μας όσο και στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας, συχνά σε ό,τι αφορά τις άσχημες και δυσοίωνες πλευρές της.

Στην κατηγορία του μυθιστορήματος η επίσης ποσοτικά πλούσια παραγωγή είναι περισσότερο ευθυγραμμισμένη στη λογική ενός μέσου όρου σε ό,τι αφορά θέματα, μορφές και τρόπους, όπως αυτός υπαγορεύεται από τη δημοφιλία του είδους. Έτσι, ενώ υπάρχουν καλά μυθιστορήματα, γραμμένα τόσο από καταξιωμένους πεζογράφους όσο και από νεότερους και υποσχόμενους, η εστίαση σε σχεδόν πάγιες θεματικές περιοχές (η αναδρομή σε δύστηνες ιστορικές περιόδους όπως ο εμφύλιος και η δικτατορία του 1967, τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, οι ενδοοικογενειακές και οι έμφυλες σχέσεις κ.α.) μπορεί να εκτιμηθεί και ως συντελεστής στασιμότητας, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι λίγο απασχολούν τη μεγάλη πλειονότητα των μυθιστοριογράφων αναζητήσεις ως προς τη γλώσσα και την αφηγηματική φόρμα.

Στην κατηγορία του διηγήματος-νουβέλας, αντιθέτως, η μικρή ή βραχύτερη σε σύγκριση με το μυθιστόρημα φόρμα – αν και πλέον υπάρχουν αφηγήματα που, σε συνδυασμό με την πλοκή των έργων, κινούνται σε ένα μεταιχμιακό όριο μεταξύ του μυθιστορήματος και της νουβέλας – ευνοεί πολύ περισσότερο αισθητές σε σχέση με το μυθιστόρημα αναζητήσεις ως προς τα θέματα, τη φόρμα, τη γλώσσα, τους εκφραστικούς τρόπους. Έτσι υπάρχουν στην κατηγορία αφηγήματα για τη σύγχρονη δυστοπική πραγματικότητα της κλιματικής κρίσης ή αφηγήματα που εστιάζουν στις έμφυλες διακρίσεις, διηγήματα που αθετούν τη συνήθη πλοκή του είδους, καθώς δεν έχουν κορύφωση, αφηγήματα σε γλωσσικό ιδίωμα νεοηθογραφικής απόχρωσης, όπως και γλωσσικοί πειραματισμοί ποικίλης μορφής.

Η κατηγορία της μελέτης-δοκιμίου επαληθεύει την υψηλή στάθμη της συστηματικής μελέτης στην Ελλάδα στο πεδίο της φιλολογίας και σε λιγότερο ή περισσότερο γειτονικά πεδία των ανθρωπιστικών επιστημών, όπως η Ιστορία και οι πολιτικές επιστήμες. Έτσι και το 2022 προστέθηκαν στη σχετική εκδοτική παραγωγή σημαντικές συμβολές στη μελέτη νεοελλήνων λογοτεχνών (Καβάφης, Ρίτσος, Παπαδιαμάντης), αλλά και σημαντικά έργα ιστορικής εποπτικής θεώρησης τόπων και σημαντικών προσωπικοτήτων, όπως και αξιόλογες συμβολές στο πεδίο των πολιτικών επιστημών. Αξιόλογες επίσης είναι μελέτες με διεπιστημονικό χαρακτήρα, συνδυασμού γνωστικών πεδίων, για τον φωτισμό σημαντικών φαινομένων, από αυτή τη μεθοδολογικά συνθετότερη σκοπιά. Το δοκίμιο, αντιθέτως, ο έτερος συμπληρωματικός πόλος της κατηγορίας, αν εννοηθεί με την έννοια του λογοτεχνικού ή φιλοσοφικού δοκιμίου, παρουσιάζεται πλέον ισχνό, όπως εξάλλου συμβαίνει τα τελευταία χρόνια.

Στην κατηγορία μαρτυρία - βιογραφία - χρονικό - ταξιδιωτική λογοτεχνία αθροίζονται ετερόκλητα βιβλία, γι’ αυτό, όμως, και παρουσιάζουν ενδιαφέρον, μέσα από την ποικίλη διασταύρωση των υποκειμενικοτήτων (των συγγραφέων ως δρώντων υποκειμένων) με την εποπτική θεώρηση κοινωνικών φαινομένων (από τους συγγραφείς ως παρατηρητές ή και μελετητές). Έτσι στη σχετική εκδοτική παραγωγή του 2022 υπάρχουν αξιόλογες συμβολές μαρτυρίας, βιογραφίας και χρονικού με ποικίλα αντικείμενα. Αντιθέτως, δεν υπάρχουν κείμενα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, καθώς το είδος αυτό τείνει να εκλείψει λόγω αφενός της γενίκευσης των ταξιδιών και αφετέρου της διάδοσης του διαδικτύου.

Στην κατηγορία, τέλος, των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων το ηλικιακά κριτήριο των 35 ετών, έτσι όπως ορίζεται από τον νόμο, συναρτά την πρώτη λογοτεχνική εμφάνιση με την ηλικία, συνεπώς περιορίζει δραστικά την επιλογή μεταξύ των ηλικιακά νέων συγγραφέων. Με βάση τη σχετική εκδοτική παραγωγή του 2022 το ενδιαφέρον εστιάζεται περισσότερο στην πεζογραφία παρά στην ποίηση, με αισθητή την τάση για αποκλίνοντα θέματα και τρόπους που ενίοτε αφήνουν την υπόνοια της πρόθεσης για εντυπωσιασμό.

Ανδρέας Μήτσου (Αντιπρόεδρος)

Το βρίσκω, μάλλον παράταιρο, προς τη συγγραφική ταυτότητα, να επιχειρώ δημόσια μια «συνολική», ομαδοποιημένη αποτύπωση της λογοτεχνικής παραγωγής του έτους 2022, αφού ακόμα κι ένα βιβλίο μπορεί να χαρακτηρίσει ολόκληρη τη χρονιά, βιβλίο το οποίο ίσως διέφυγε της προσοχής μου, και θυμίζω τον Σεφέρη και τους νεοκριτικούς: «είμαστε η ερμηνεία μας», εκφράζουμε δηλαδή μόνο την ατομική αισθητική και το προσωπικό μας γούστο και υπ’ αυτό το συγκεκριμένο πρίσμα κρίνουμε.

Σε ετούτη τη λογική, ακολουθώντας ωστόσο τις απαιτήσεις του σχετικού νόμου, διατυπώνω μερικές σύντομες, προσωπικές παρατηρήσεις για ορισμένα βιβλία του 2022.

Όσον αφορά στο ποιητικό τοπίο, υπήρξαν συλλογές που με συγκίνησαν και συστήνουν, κατά τη γνώμη μου, ενδιαφέρουσες ποιητικές καταθέσεις, τόσο για την μορφική διαχείριση και αποτύπωση του στοχασμού των ποιητών, όσο και για την διακριτική απόκρυψη των συναισθημάτων και την υπαινικτική-καλλιτεχνική αποτύπωσή τους: 1) Δημήτρης Αγγελής, Πάντα βρέχει στο κεφάλι του σκύλου, 2) Σταύρος Ζαφειρίου, Πράσινος ουρανός, 3) Δημήτρης Πέτρου, Εικοστός κόσμος, 4) Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Η νύχτα των κήπων και 5) Σταμάτης Πολενάκης, Birds in the night.

Στο μυθιστόρημα, εν τούτοις, υπήρξαν λίγα βιβλία αυτή τη χρονιά που με γοήτευσαν, είναι εμφανής η κούραση των παλαιότερων συγγραφέων και λίγες οι περιπτώσεις νεότερων, που να πείθουν για την αυθεντικότητα και την αγωνία τους να υπερβούν μορφικά και αισθητικά στεγανά (Μάντης, Γαβαλά).

Στο διήγημα, όμως, διέκρινα ουσιαστική εμβάθυνση στο βίωμα και καλλιτεχνική αρτίωση, σύγχρονες τάσεις της λογοτεχνικής έκφρασης, να καταδεικνύονται ευκρινέστερα, χωρίς την εμφανή προθετικότητα και προπαντός χωρίς να ενδίδουν οι συγγραφείς τους στην ευκολία της θεματολογίας του συρμού, καθώς συμβαίνει σε πολλά σύγχρονα μυθιστορήματα: 1) Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης, Το όνομά σου, 2) Ανδρέας Νικολακόπουλος, Σάλτος και 3) Βαγγέλης Κουτσουράκης, Το δέντρο.

Ευχάριστη έκπληξη αποτέλεσαν για μένα τα δοκιμιακού λόγου βιβλία, καθώς αποτυπώνουν τον μεγάλο μόχθο των δημιουργών τους, τη συνέπεια, την καλλιέργεια και το αίσθημα ευθύνης τους (χαρακτηριστική είναι όλη η βραχεία λίστα). Στάση που αφορά και σε αρκετά βιβλία χρονικού-μαρτυρίας, όσο κι αν στο δοκίμιο, ως επί το πλείστον, υπερέχει η επιστημονική φιλολογική έγνοια έναντι της λογοτεχνικής προσωπικής προσέγγισης (ιδιαίτερα στα δοκίμια αμιγώς φιλολογικής ενατένισης).

Για την κατηγορία των λεγόμενων «Πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων», κατηγορία η οποία εμπεριέχει, εκ των πραγμάτων, εξωλογοτεχνική-ρατσιστική, θα έλεγα, οπτική, αφού θέτει ο νόμος ως ανώτατο όριο ηλικίας του συγγραφέα την ηλικία των 35 ετών, ενώ, αυτονόητο είναι, πως μόνο το βιβλίο εμπεριέχει χρόνο και αυτόν μεταλλάσσει, προσφέρει, αυτόν αναδεικνύει ο συγγραφέας. Τη λεγόμενη αντικειμενική ηλικία, τον χρόνο ελπίζει να αναιρέσει και να καταργήσει, γι’ αυτό το λόγο άλλωστε γράφει. Σημειωτέον, ότι όλα τα βιβλία είναι πρωτοεμφανιζόμενα, και βιβλία βραβεύονται κάθε χρόνο, όχι συγγραφείς έως 35. Δεν είναι, επομένως, λογικό να αξιολογούνται κάποια βιβλία κατ’ εξαίρεση.

Η κατηγορία, τέλος, η οποία αναδεικνύει «θέματα κοινωνικής ευαισθησίας», δεν έχει παρά επικοινωνιακή σκοπιμότητα και υπακούει σε εξωλογοτεχνικούς όρους, αφού, εάν είναι όντως λογοτεχνία, προωθεί παρόμοια θέματα (το «θέμα» δεν είναι παρά μία προσποιητή σύμβαση της γραφής).

Πόπη Αρωνιάδα

Το 2022 υπήρξε μια χρονιά με πλούσιο εκδοτικό έργο, καθώς προηγήθηκαν δύο χρόνια εγκλεισμού από τον Covid. Αυτό όμως που παρατηρείται σε όλες τις κατηγορίες, είναι, πως δεν αποτέλεσε θέμα για γραφή, σε καμία από τις κατηγορίες που αναλυτικά εξετάσαμε, όπως θα περίμενε κανείς, ούτε έργα για την κλιματική κρίση υπήρξαν, κρίση που ταλανίζει τον πλανήτη.

Παρ’ όλα αυτά, παρατηρείται μεγάλη ποικιλομορφία τίτλων από καθιερωμένους και μη συγγραφείς, καθώς και ποικιλία στον τρόπο γραφής ιδιαίτερα στις κατηγορίες «Ποίηση» και «Διήγημα-Νουβέλα». Οι κατηγορίες «Χρονικού-Μαρτυρίας» και «Δοκιμίου» ξεχωρίζουν με την ποιότητα των τίτλων τους, καθώς αυτή θεμελιώνεται με συστηματική, πολύχρονη μελέτη κυρίως καθηγητών, υπακούοντας συχνά σε αυστηρούς ακαδημαϊκούς κανόνες. Το «Μυθιστόρημα» δεν είχε ποικιλία δυνατών τίτλων, εκτός βέβαια μερικών εξαιρέσεων. Τα θέματα αφορούσαν κυρίως σε θέματα σύγχρονης ιστορίας και σε βιογραφίες με μορφή μυθιστορήματος.

Μετά την μελέτη όλων αυτών των βιβλίων, διαπιστώνεται αδυναμία πρωτοτυπίας θεμάτων και δομής κυρίως στο μυθιστόρημα. Αυτό είναι φυσικό αποτέλεσμα ελλιπούς διδασκαλίας στην χώρα μας για πολλά χρόνια τώρα, σε όλα τα είδη της λογοτεχνίας, καθώς και αποτέλεσμα της μη ύπαρξης πολιτικής για το βιβλίο και της ανύπαρκτης προώθησης της φιλαναγνωσίας.

Κατεξοχήν πολυσυλλεκτική, η κατηγορία δοκίμιο-κριτική συγκεντρώνει τίτλους που ανοίγονται σε εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και ετεροειδείς θεματικές. Πολυετείς μελέτες, κυρίως πανεπιστημιακών, που αποτελούν εξαιρετικά πλούσια αναγνώσματα. Το μόνο πρόβλημα σε αυτήν την κατηγορία είναι, πως μερικά έργα δύσκολα μπορούν να τοποθετηθούν σε αυτή την κατηγορία ή να ανήκουν στην μαρτυρία – χρονικό. Παρ’ όλα αυτά ξεχωρίζουν τα έργα της Βενετίας Αποστολίδου, Η λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο, της Έρης Σταυροπούλου, Η νεοελληνική ποίηση και το Εικοσιένα, και του Χρήστου Λούκου, Η Ερμούπολη της Σύρου.
Στην κατηγορία μαρτυρία –βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία, ξεχωρίζει το έργο του Γιώργου Ι. Αλλαμανή, Στον καιρό της Λιλιπούπολης, έργο άρτιο με πλούσιο φωτογραφικό υλικό και τραγούδι, που αφορά πολύ κόσμο, καθώς μεγάλωσαν γενιές μαζί του. Επίσης μεγάλου ενδιαφέροντος έργο είναι του Νικόλα Μανιτάκη, Το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (1915-1915), για την αειφορία των ελληνογαλλικών πολιτιστικών σχέσεων.

Η κατηγορία διήγημα-νουβέλα είναι μία κατηγορία αναγνωσμάτων η οποία παρουσιάζει βελτίωση τα τελευταία χρόνια στην χώρα μας, πιστεύω πως αυτό οφείλεται στα «εργαστήρια δημιουργικής γραφής» που ανθούν. Η μικρή φόρμα του πεζού λόγου, παρότι είναι πιο δύσκολη, μπορεί να επιδεχτεί διδασκαλία, από ανθρώπους που την κατέχουν και την έχουν σπουδάσει. Βέβαια, υπάρχει και η πηγαία γραφή, δίχως ιδιαίτερες τεχνικές, που είναι καθηλωτική, όπως το έργο του Βαγγέλη Κουστουράκη, Το δέντρο, που είναι ζηλευτό. Ο Παντελής Μπουκάλας, στο έργο του Ο Χριστός στα χιόνια, γράφει «Ο άνθρωπος, η κορωνίς της φύσεως», με σοφία, με ποιητική διάθεση. Επίσης άλλα αξιοπρόσεκτα βιβλία της κατηγορίας αυτής είναι το Σάλτος του Ανδρέα Νικολακόπουλου, το Απ’ το μπαλκόνι να φύγεις της (Μελίσσας Στοΐλη, καθώς και το Δέρμα της Βίβιαν Στεργίου. Το βιβλίο του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη, Το όνομά σου, είναι μια απλή φαινομενικά περιπέτεια με όλη την αγωνία για το αύριο.

Το είδος μυθιστόρημα είναι μια κατηγορία αναγνωσμάτων με τα μεγαλύτερα προβλήματα κυρίως σε θεματολογία αλλά με διάθεση ψυχογραφικής διεισδυτικότητας. Η παραγωγή μυθιστορήματος κινήθηκε σε εσωστρεφές πλαίσιο στην πλειοψηφία της· έτσι, περιορίζεται η εξωστρέφεια της ελληνικής λογοτεχνίας. Παρότι υπάρχει πλήθος αναγνωσμάτων, καθιερωμένα ονόματα μυθιστοριογράφων δεν κατάφεραν με την τεχνική τους να κρατήσουν το ενδιαφέρον, καθώς αναμασούν και καταπιάνονται με τα γνωστά θέματα που έχουν ήδη ασχοληθεί στο παρελθόν. Ορισμένοι όμως ήδη καταξιωμένοι πεζογράφοι, σταθερά διακρίνονται για το έργο τους, όπως ο Αλέξης Πανσέληνος, Λάδι σε καμβά. Από τους νεότερους διέκρινα το βιβλίο Τα πρωτοβρόχια του Σπύρου Κιοσσέ. Μικρό σε όγκο, όμως δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από πεζογράφους του εξωτερικού. Σε ιστορικό πλαίσιο κινείται το έργο της Μπάιλα, Λέγε με Ισμαήλ. Το παρόν σηματοδοτείται από το παρελθόν στο έργο του Καρκανέβατου, Ο πατέρας δεν μιλούσε γι’ αυτά. Επίσης αναφορά μπορεί να γίνει στο βιβλίο της Ισμήνης Καρυωτάκη, Φυγόδικος δεν ήμουν. Ο Νίκος Μάντης με το βιβλίο του Κιθαιρώνας επιχειρεί μια προκλητική διασκευή, που βασίζεται στην τραγωδία Βάκχες του Ευριπίδη.

Στην κατηγορία ποίηση πληθώρα τίτλων κυκλοφόρησε το 2022. Είναι αξιοπρόσεκτο το πόσοι πολλοί γράφουν ποίηση στην Ελλάδα, παρότι, είναι διαπιστωμένο από τις πωλήσεις, πως το αναγνωστικό κοινό της ποίησης παραμένει σε χαμηλά ποσοστά. Θεωρώ πως αυτό συμβαίνει επειδή η μικρή φόρμα και η πυκνότητα του λόγου που κυριαρχεί στην ποίηση θεωρούνται λανθασμένα από μερικούς εύκολα ώστε να επιχειρήσουν να γράψουν ποίηση. Η ποίηση αποτελεί μια τέχνη που προσφέρει έναν εναλλακτικό τρόπο έκφρασης και κατανόησης του κόσμου και μπορεί να προκαλέσει συναισθηματική αντίδραση, να προβληματίσει και να εμπνεύσει τους αναγνώστες. Σύμφωνα με τα δικά μου κριτήρια, μετά από τη μελέτη της μεγάλης φετινής παραγωγής στην κατηγορία της ποίησης, το αποτέλεσμα είναι φτωχό. Όμως είναι αξιοπρόσεκτες κάποιες συλλογές και αναφέρω κάποιες από αυτές: Εικοστός κόσμος του Δημήτρη Πέτρου, Η νύχτα των κήπων του Κυριάκου Χαραλαμπίδη, Ακόμα βαφτιζόμαστε του Νίκου Ερηνάκη, Ο καταρράχτης του Διονύση Καψάλης, Φεγγίτες του Γιάννη Μεταξά και Μικρά Ασία της Εύας Μοδινού. Θεωρώ ότι δεν μπορούμε να ελπίζουμε σε τίποτα καλύτερο στο θέμα της ποίησης, εφόσον δεν υπάρξει αλλαγή στον τρόπο διδασκαλίας της στα σχολεία, για το σημαντικό αυτό λογοτεχνικό είδος. Επαφίεται μόνο στον ζήλο και τον προσωπικό αγώνα και την αγάπη της ποίησης μόνο μερικών δασκάλων.

Στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων είναι σημαντικό να αναφερθεί ξανά ότι ο ηλικιακός περιορισμός των 35 ετών αποτελεί εμπόδιο στην επιλογή και εν τέλει στη βράβευση σημαντικών νέων φωνών. Αποτελεί εμπόδιο στο να μπορούν να συμπεριληφθούν αξιόλογα έργα και αποκλείονται δημιουργοί το έργο των οποίων δεν μπορεί να αναφανεί εύκολα σε κάποια άλλη κατηγορία. Εντούτοις, ξεχώρισαν έργα σύγχρονου κοινωνικού προβληματισμού: Άρης Άλεξανδρής, Πώς ο Ιγνάτιος Καραθοδωρής έχασε τα πάντα, Χάρης Καλαϊτζίδης, Πολεμική μηχανή και Μαλαματή-Μαρία Πετρίδου, Οι θάλασσες τον χειμώνα.

Λητώ Ιωακειμίδου

Η βιβλιοπαραγωγή του 2022 αποδεικνύει ότι ένα μεγάλο μέρος των δημιουργών συνδιαλέγονται ισότιμα με πειραματισμούς των ξένων λογοτεχνιών, τόσο σε επίπεδο περιεχομένου (π.χ. φανταστικές γεωγραφίες, λογοτεχνία και βία), όσο και σε επίπεδο τεχνικών (π.χ. εσωτερικές φωνές, εναλλαγές αφηγητών, υπαινικτική ελλειπτικότητα, υπερτονισμένη διακειμενικότητα κ.ά.). Η νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή αξιοποιεί όλα αυτά για να απευθυνθεί σε έναν αναγνώστη με απαιτήσεις για ιδεολογικό προβληματισμό, με τη γενικότερη έννοια, και αισθητική συγκίνηση. Η μικρο-κοινωνική δομή της οικογένειας δεν παύει να βρίσκεται στο μικροσκόπιο, μέσα από ιδιαίτερα βλέμματα (παιδιών και εφήβων, αθώων ψυχών, κάποτε μοναχικών σαλών, καταπιεσμένων ή/και θυμάτων). Ενίοτε, η επαρχία προβάλλει, όχι με μια απλουστευτική, νεορομαντική ηθογραφική ματιά, αλλά μέσα σε μια αφοπλιστικά σκληρή απλότητα, μια απειλητική επικινδυνότητα για το τι επιφυλάσσει στην ατομική μοίρα η αμείλικτη Ιστορία (Εμφύλιος, Δικτατορία κ.ο.κ.).

Η ειδολογική υβριδικότητα πολλών κειμένων προβλημάτισε καίρια την Επιτροπή για ζητήματα όπως η διαπερατότητα των ορίων διηγήματος/πεζόμορφου ποιήματος, νουβέλας/σύντομου μυθιστορήματος, μυθοπλασίας/μαρτυρίας, δημιουργώντας ποιοτικώς επεξεργασμένα κράματα προς όφελος της αναγνωστικής ανταπόκρισης.

Στο πεδίο του μυθιστορήματος, εντυπωσιάζει το παιχνίδι με τις μορφές: από την προσομοίωση με κινηματογραφικό σενάριο μέχρι τους αλληλοτεμνόμενους εσωτερικούς μονολόγους, από τη δόμηση μιας ολόκληρης ιστορίας πάνω στις επανεμφανίσεις και τις συνδηλώσεις ενός μόνο αντικειμένου μέχρι τη συμπερίληψη στοιχείων «οικουμενικού πανοράματος» σε μια φαινομενικά απλή ατομική ιστορία, ο αναγνώστης θα βρει ενδιαφέρουσες απόπειρες να απαντηθεί το κλασικό πλέον, αλλά και τόσο μοντέρνο πάντα, ερώτημα «πώς αφηγούμαι μια ιστορία;», «πώς αποδίδω τις εντάσεις μιας εσωτερικής ζωής;». Ταυτόχρονα, μυθικές ή μυθοποιημένες, στη λογοτεχνία, γεωγραφίες (μυθικός Κιθαιρώνας, Παρίσι του ‘68, εμφυλιακή και μετεμφυλιακή Ήπειρος και Πελοπόννησος κ.ά.) επανέρχονται, επιτείνοντας την κρισιμότητα διλημμάτων και μονοπατιών.

Η διηγηματογραφία του 2022 διατηρεί το υψηλό επίπεδο που επιδεικνύει η εγχώρια λογοτεχνία στο πεδίο της μικρής φόρμας (νουβέλα-διήγημα-μικροδιήγημα) τις τελευταίες δεκαετίες. Η σκιά των μεγάλων προγόνων του 19ου αιώνα αποδεικνύεται εύφορη, όπως και η αγάπη των Ελλήνων λογοτεχνών για τα παράδοξα, φτιαχτά, αλλά τόσο ανεξίτηλα στη φαντασία σύμπαντα συγγραφέων όπως ο Μπόρχες ή ο Κορτάσαρ. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ότι το κριτήριο της κορύφωσης και της έκπληξης, καθοριστικό για το διήγημα και τις μικρές φόρμες, εν γένει, τηρείται με πρωτοτυπία, ακόμα και αν απλουστεύεται σε μια αμηχανία, ενδεχομένως και μια δυσφορία κατά την αναγνωστική πρόσληψη, λόγω της σκληρής τροπής ορισμένων εικόνων. Σκηνές από την ελληνική επαρχία συνυπάρχουν με φανταστικές γεωγραφίες (π.χ. νήσοι ενός φανταστικού χάρτη όπου οι γυναίκες πραγματοποιούν μια απολύτως αιματηρή εξέγερση), ντοπιολαλιές και «εικαστικές» περιγραφές της ελληνικής υπαίθρου αντισταθμίζονται από ορισμένες περισσότερο ονειρικές ή/και αναστοχαστικές γραφές για μικροεπεισόδια, σε επίπεδο πλοκής, σημαντικά όμως στη σχεδόν συνειρμική ένταση της μνημονικής διαδικασίας. Θεωρώ ότι, στη βιβλιοπαραγωγή του 2022, το διήγημα και η νουβέλα προσέφεραν στο αναγνωστικό κοινό τις περισσότερο ευφάνταστες, πρωτότυπες και ποιοτικές επιλογές από κάθε άλλο πεδίο της λογοτεχνικής παραγωγής.

Στο πεδίο της ποίησης, η παραγωγή παραμένει ποσοτικά πλούσια, άνιση όμως με ποιοτικά κριτήρια. Βεβαίως, δεν αποτελεί ψόγο η ετερόκλητη εντύπωση που σχηματίζεται στον αναγνώστη λόγω αντίθεσης ανάμεσα σε μια έντονη νοησιαρχία με φιλοσοφικές, ακόμα και επιστημονικές αναζητήσεις ορισμένων περιπτώσεων, και μια περισσότερο βιωματική εικονοποιία, στο μεταίχμιο του «ενσταντανέ» και μιας μονιμότερης οδύνης, σε άλλα ποιητικά έργα. Η μορφολογική εξερεύνηση θα έλεγα ότι δεν εμφανίζει ιδιαίτερη πρωτοτυπία. Παραδοσιακά θέματα έμπνευσης (αρχαίοι και βιβλικοί μύθοι, ενίοτε διηθημένοι από ρεύματα και κινήματα όπως ο συμβολισμός και ο αισθητισμός) είναι πάντα στην επικαιρότητα. Απουσιάζει, όμως, η τόλμη μιας ριζικής αντιπαράθεσης με ποιητές, θέματα, μορφές που είναι «θέσφατα» της ποίησης, αλλά και μια επαναστατική ματιά σε θέματα όπως το σύγχρονο πρόσωπο της μεγαλούπολης. Περιπτώσεις μεικτών μορφών (π.χ. συμπαρουσίας πεζόμορφης και έμμετρης ποίησης στη σελίδα του βιβλίου) μοιάζουν κάπως βεβιασμένες.

Η κατηγορία δοκιμίου-κριτικής είναι από τη φύση της ετερόκλητη, λόγω του εύρους και του πολυεπίπεδου χαρακτήρα της. Ίσως θα έπρεπε να αντιμετωπισθεί διαφορετικά στο μέλλον, ενδεχομένως να διαιρεθεί σε επιμέρους αντικείμενα, καθώς τα κριτήρια για την επιλογή ενός καλού πολιτικού δοκιμίου ή μιας ιστορικής μελέτης, για παράδειγμα, διαφέρουν αισθητά από αυτά που υπερισχύουν στην περίπτωση μιας φιλολογικής μελέτης. Σε κάθε περίπτωση, για το έτος 2022, η ενασχόληση καταξιωμένων μελετητών με σύγχρονα επιστημονικά πεδία οδήγησε στη συγγραφή άρτιων από κάθε άποψη εργασιών, με διεπιστημονικές βλέψεις (π.χ. σύγκλιση λογοτεχνίας και Ιστορίας στους ποικίλους μετασχηματισμούς του 1821 στη νεοελληνική ποίηση, συνεργασία λαογραφίας, θεατρολογίας και Ιστορίας για την αποτίμηση του έργου του Δ. Καμπούρογλου, συνεργασία Ιστορίας και Πολιτικής Επιστήμης για τον φωτισμό πτυχών της σύγχρονης Ελλάδας). Σε στενότερα φιλολογικό επίπεδο, δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει τον εμπλουτισμό της βιβλιογραφίας για κορυφαίους Νεοέλληνες συγγραφείς (Καβάφης, Ρίτσος, Παπαδιαμάντης κλπ.) με πλουσιότατα δοκίμια, που αναμένεται να αποβούν ωφέλιμα σε πλήθος σπουδαστών και επιστημόνων.

Στο πεδίο της μαρτυρίας - βιογραφίας - χρονικού - ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, άλμπουμ με φωτογραφικό υλικό και ιστορικο-κοινωνιολογικά δεδομένα ξετυλίγουν ιδιαιτερότητες γεωγραφικών σημείων (Δραπετσώνα, Γρεβενά) με πολυσέλιδη τεκμηρίωση, όπου το οπτικό και το κειμενικό στοιχείο δημιουργούν ένα συναρπαστικό αφήγημα. Άλλα βιβλία ασχολούνται με πολιτιστικά προϊόντα που άφησαν το στίγμα τους στην ελληνική κοινωνία (Λιλιπούπολη, Γαλλικό Ινστιτούτο), ενώ δεν λείπουν και οι καθαρές μαρτυρίες, σε προσωπική ή οικογενειακή βάση.

Στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, αναγνωρίζει κανείς θέματα τα οποία αναπτύσσονται με μια μεγάλη δόση προκλητικότητας, που συνάδει, ενδεχομένως, και με τη νεαρή ηλικία των δημιουργών: η κακομεταχείριση, σε σημείο σαδομαζοχισμού, του σώματος στις εφήμερες ερωτικές/λιβιδινικές παρορμήσεις του, ο υδάτινος χώρος της μετανάστευσης, μια οργισμένη, εξπρεσιονιστική παραμόρφωση, μεταξύ άλλων. Στις περισσότερες περιπτώσεις, πιστεύω ότι το ζητούμενο της αισθητικής συγκίνησης πρέπει να τύχει συστηματικότερης επεξεργασίας, για να μην μιλάμε για άνευρες προσπάθειες εντυπωσιασμού.

Ηλίας Καφάογλου

Η υπό κρίσιν εκδοτική χρονιά του 2022 παρουσιάστηκε εξαιρετικά πλούσια σε τίτλους. Χαρακτηρίστηκε από πολυπρισματική θεματολογία, κατορθωμένη πεζογραφική και ποιητική δημιουργία, τόσο από καταξιωμένους συγγραφείς, όσο και από νεότερους, ενώ η συγκομιδή στις κατηγορίες δοκίμιο-κριτική και μαρτυρία -βιογραφία - χρονικό - ταξιδιωτική λογοτεχνία είναι πολυθεματική και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Επισημαίνεται ότι στην τελευταία κατηγορία, η οποία θεματικά είναι ιδιαιτέρως αναπεπταμένη, η αποτίμηση δυσχεραίνεται, καθώς υπό κρίσιν τίθενται βιβλία διαφορετικής στόχευσης και ετερογενή μεταξύ τους. Αναλόγως και στην κατηγορία «πρωτοεμφανιζόμενου», όπου το από τις κείμενες νομοθετικές διατάξεις προσδιοριστικό ηλιακό όριο φαίνεται να αποκλείει πολύ ενδιαφέρουσες φωνές που πρώτη φορά εκτίθενται στον δήμο των Γραμμάτων. Συγχρόνως και παράλληλα, η έλλειψη στρατηγικής για μια πολιτική για το βιβλίο, την προώθησή του και τη φιλαναγνωσία, αλλά και για την εξωστρέφεια της ελληνικής λογοτεχνικής και δοκιμιακής παραγωγής, σε συνδυασμό με την έλλειψη στατιστικών στοιχείων σε μόνιμη βάση και των αντίστοιχων ερευνών με επιστημονικά κριτήρια, δεν επιτρέπει συνολικότερες αποτιμήσεις, ούτε επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων με σχετική ασφάλεια.

Σε ό,τι αφορά στο μυθιστόρημα, παρά τον όγκο της παραγωγής, ευάριθμα βιβλία συγκεντρώνουν την προσοχή μας. Σε μία περίπτωση έχουμε υβριδικής μορφής μυθιστόρημα, υψηλής στάθμης (Γαλανάκη), σε άλλες περιπτώσεις διαπραγματεύσεις που συνδέουν την Ιστορία με τη λογοτεχνία, με τη δεύτερη να εγκιβωτίζεται στην πρώτη δείχνοντας μας διαφορετικούς τρόπους η Ιστορία να γίνει λογοτεχνία (Καρυστιάνη, Πανσέληνος, Βαλτινός, Μπάιλα). Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η ελληνική λογοτεχνία συνομιλεί με διεθνή ρεύματα και τάσεις και, από αυτή την άποψη, πρόκειται για συγγραφικές καταθέσεις που ενισχύουν την εξωστρέφεια της ελληνικής λογοτεχνίας. Σε όλες τις προαναφερθείσες περιπτώσεις τα ατομικά πεπρωμένα διασταυρώνονται με τα συλλογικά πάθη και η οπλή της Ιστορίας ενεργοποιεί τη μνημονική σκευή. Αναλόγως, διαπιστεύονται επεισόδια της πρόσφατης ιστορίας (Βαλτινός, Καρυστιάνη, Καρκανέβατος, Καρυωτάκη), αλλά και πτυχές της ιστορικής διαδρομής διανοούμενων και καλλιτεχνών που, τρόπον τινά βιογραφούνται (Σερέφας, Ραπτόπουλος), σε αναζήτηση είτε συλλογικών είτε ατομικών ταυτοτήτων, ενώ αναλόγως κινείται και η περίπτωση ενός μυθιστορήματος μαθητείας (Κιοσσές). Η κίνηση του εκκρεμούς μεταξύ συλλογικού και ατομικού καλά κρατεί. Δεν απουσιάζουν αστυνομικής τυπολογίας αφηγήσεις, μάλιστα με κοινωνικό πρόσημο (Ευσταθιάδης), αλλά και η θεματική που σχετίζεται με τη ΛΟΑΚΤΙ κοινότητα (Μάντης).

Σε ό,τι αφορά στην κατηγορία διήγημα-νουβέλα στην υπό κρίσιν χρονιά είχαμε την τύχη να διαβάσουμε αρκετές αξιοσημείωτες καταθέσεις. Ο γενέθλιος τόπος, τα ριζώματα και οι άνθρωποι (Νικολακόπουλος, Μπαρμπάτσης, Κουτσουράκης, Αζέλης), τοπίο καταγωγής που έντονα τροφοδοτεί τη μνημονική σκευή, κάποτε με τη χρήση στην αφηγηματική επιφάνεια επιχώριου λεκτικού ιδιώματος (Μπαρμπάτσης), κάποτε με την τοποθέτηση αλλόκοσμων πρωταγωνιστών στις μεθόριες ζώνες του αστεακού ή οικιακού περιβάλλοντος (Γρηγοριάδης, Χατζηγιαννίδης), με τα αστεακά στιγμιότυπα να μετακενώνονται στη συνείδηση του αφηγητή (Γρηγοριάδης) και, πάντως, με την εξωτερική πραγματικότητα να εκλαμβάνεται ως άξενη (Στοΐλη), και τα ιστορικά στιγμιότυπα να λειτουργούν ως αφορμή για ενδοσκόπηση (Τρουλινού), ποιητικές αφηγηματικές καταθέσεις, εν φαντασία και λόγω (Μπουκάλας), αλλά και κείμενα υβριδικά, όπου η διηγηματική διαπίστευση συμφύρεται με τη δοκιμιακή διαπραγμάτευση (Μαυρουδής) ή και κείμενα οιονεί αυτοαναφορικά (Γουδέλης), απαρτίζουν μια παραγωγή ενδιαφέρουσα και προφανώς πολύτροπη.

Το 2022 δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ιδιαιτέρως γόνιμο για την ποίηση. Κατατέθηκαν ποιητικές συνθέσεις έμμετρης και μη στιχουργικής, με την πειραματική φόρμα συχνά να δίνει τον τόνο, αλλά και συνθέσεις υψηλής πνοής, σε συνομιλία διακειμενική με πλείστους όσους ομοτέχνους συγγραφείς, δικούς μας και ξένους (Καψάλης, Ζαφειρίου, Πολενάκης, Βολκώφ), αλλά και σε συνομιλία με εμβληματικούς κινηματογραφιστές, τον Ταρκόφσκι, λόγου χάριν, με τον οποίο, άλλωστε, συνομιλεί και ο Μπουκάλας (Αγγελής), όπως και ποιητικές καταθέσεις με ισχυρό κοινωνικό πρόσημο, αν όχι πολιτικής κρίσης και κριτικής (Πέτρου), αλλά και προτάσεις για το πώς μπορούμε να συζητήσουμε ποιητικώ τω τρόπω για το ανθρώπινο γένος (Λιάτζουρα). Σε κάθε περίπτωση, οι παλαιότεροι ηλικιακά και δοκιμασμένοι στον στίβο της ποίησης συγγραφείς μάς έδωσαν και τα πλέον ενδιαφέροντα δείγματα.

Σε ό,τι αφορά στην κατηγορία δοκίμιο-κριτική, ενδεχομένως να πρόκειται για την κατηγορία στην υπό συζήτηση εκδοτική χρονιά με τα πλέον ενδιαφέροντα και έμμοχθα δείγματα. Το πεδίο ιστορικής μελέτης (Λούκος, Κούμας, Βόγλης) διασταυρώνεται με αυτό της μελέτης και κριτικής της λογοτεχνίας (Σταυροπούλου, Μικέ, Γκότση, Φιλοκύπρου), αλλά και με την ιστορία της υποδοχής και δεξίωσης των φιλολογικών σπουδών στα ελληνικά πανεπιστήμια (Αποστολίδου), ενώ δεν λείπουν γερά θεμελιωμένες συμβολές πολιτικών επστημόνων (Σωτηρόπουλος, Χριστόπουλος). Όλες οι παραπάνω συνεισφορές συγκλίνουν στο πρόταγμα να διερευνηθεί η εθνική μας αυτογνωσία και, από αυτή την άποψη, είναι όλες επίκαιρες.

Η πολυθεματική κατηγορία μαρτυρία - χρονικό - ταξιδιωτική λογοτεχνία υπήρξε κατά το 2022, όπως και αυτή του δοκιμίου-κριτικής, αξιοσημείωτα γόνιμη, με τα δείγματα, πάντως, της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας να τείνουν σαφώς μειούμενα. Είχαμε κείμενα δημόσιας ιστορίας, «ιστορίας από τα κάτω», σε συνδυασμό με αξιοποίηση πολυποίκιλου αρχειακού υλικού, γραπτού και φωτογραφικού, και προφορικές μαρτυρίες, που καθοριστικά συνεισφέρουν στη διαπραγμάτευση κρίσιμων πτυχών και ιστορικών διαδρομών είτε επιχώριων κοινοτήτων (Νικόπουλος) είτε επιμέρους αστικών συσσωματώσεων, με έμφαση στην κοινωνική λειτουργία του χώρου και στις ατομικές και συλλογικές πρακτικές (Παπαïωάννου-Βλησίδης). Και στις δύο περιπτώσεις το ερευνητικό πεδίο είναι αναπεπταμένο. Η δεύτερη περίπτωση, που αφορά στο πορνείο των Βούρλων στη Δραπετσώνα, συνομιλεί με πρόσφατες εντελείς καταθέσεις, όπως αυτή του Κωστή Γκοτσίνα, για τη διάδοση των ναρκωτικών κατά τον Μεσοπόλεμο και όχι μόνον, και του Αχιλλέα Φωτάκη για την ίδρυση της Αστυνομίας Πόλεων, προσθέτοντας κρίσιμες ψηφίδες στη μελέτη αυτού που έχει χαρακτηριστεί ως «μετέωρος μοντερνισμός». Παράλληλα και συγχρόνως και οι δύο μελέτες μάς δείχνουν τρόπους για να συζητήσουμε για την ανανοηματοδότηση των χώρων αναλόγως των πρακτικών και ασχολιών των κατοίκων τους. Συγχρόνως, δύο στιβαρές βιογραφίες (Λούκος, Πετροπούλου), στις οποίες προτείνονται νέες, σχεδόν ρηξικέλευθες οπτικές για τους βιογραφούμενους, καθιστούν την κατηγορία ακόμα περισσότερο ενδιαφέρουσα, ενώ σε αυτό συντείνουν προσωπικές μαρτυρίες (Σύρμος), ιστορικές μελέτες για εμβληματικούς θεσμούς και πολιτισμικά δρώμενα (Μανιτάκης, Αλλαμανής) και δημοσιογραφικές έρευνες για τον σκιτσογράφο Νίκο Καστανάκη (Λιόντης) ή αξιοποίηση ημερολογιακών εγγραφών του πατέρα του από τον δεινό αθηναιογράφο Βατόπουλο, ένα ημερολόγιο μαθητείας.

Σε ό,τι αφορά, τέλος, στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζομένων συγγραφέων την προσοχή μας συγκεντρώνουν τρία έργα πεζογράφων (Αλεξανδρής, Βγενής, Καλαïτζίδης).

Ελένα Κουτριάνου

Η ιδιαίτερα πλούσια εκδοτική παραγωγή του 2022 δημιούργησε εξαρχής το μεθοδολογικό πρόβλημα που η Επιτροπή κλήθηκε να διαχειριστεί. Κρίθηκε αναγκαίο να ακολουθηθούν διαφορετικά στάδια επιλογής/αποκλεισμού, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Τα κριτήρια που εφαρμόσθηκαν ακολούθησαν, εν πολλοίς, την πάγια πρακτική του θεσμού, προκειμένου να ληφθούν υπόψη οι τίτλοι των καταλόγων της Εθνικής Βιβλιοθήκης, τα βιβλία που κατέθεσαν οι ίδιοι οι συγγραφείς ή οι εκδότες στη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού, αλλά και τίτλοι που δεν είχαν καταγραφεί και ζητήθηκαν από τους εκδότες με πρωτοβουλία της Επιτροπής. Διαπιστώνεται, λοιπόν, εξαρχής, μία αδυναμία του συστήματος, που αφορά τον έλεγχο και την καταγραφή της ετήσιας εκδοτικής παραγωγής. Μία άλλη αδυναμία αφορά το νομικό πλαίσιο, που θέτει περιορισμούς ως προς την κατηγοριοποίηση, με κύριο πρόβλημα την εκτενέστατη κατηγορία «μαρτυρία – βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία», που περιλαμβάνει βιβλία πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Σαφώς η κατηγορία αυτή θα μπορούσε να χωρισθεί σε τουλάχιστον δύο επιμέρους κατηγορίες. Αλλά και τον περιορισμό που αντιστοιχεί στην πρακτική ανάλογων ευρωπαϊκών θεσμών, που θέτει ως όριο ηλικίας των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων τα 35 έτη. Σε μία πολύ μικρή πληθυσμιακά χώρα όπως η Ελλάδα αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων ότι δεν μπορεί να εφαρμοσθεί με επιτυχία ο περιορισμός μιας τέτοιας πρακτικής: πολλοί πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς έως 35 ετών δεν υπάρχουν, υπάρχουν όμως πολλοί πρωτοεμφανιζόμενοι μεγαλύτερης ηλικίας, οι οποίοι αποκλείονται εξαιτίας του θεσμικού πλαισίου.

Η γενική εκτίμησή μου για την εκδοτική παραγωγή του 2022 είναι ότι η λογοτεχνία μας διαλέγεται δυναμικά με το ιστορικό της παρελθόν και με τα λογοτεχνικά επιτεύγματα των προηγούμενων γενεών. Παράλληλα, εμφανίζονται λογοτεχνικά και δοκιμιακά έργα που εκδηλώνουν με συνέπεια την ενεργητική συμμετοχή των συγγραφέων στον διεθνή διάλογο για το μέλλον του πλανήτη και της ανθρωπότητας, σε μια εποχή παγκόσμιων προκλήσεων, ηθικών, πολιτικών, οικονομικο-κοινωνικών, επιστημονικών και τεχνολογικών. Υπάρχουν πράγματι θετικές και σημαντικές συμβολές στην πραγμάτευση (άμεση ή έμμεση) ζητημάτων που συνδέονται με τις τρέχουσες αναδιαρθρώσεις, μετακινήσεις και μετατοπίσεις της ανθρώπινης ευαισθησίας και εμπειρίας.

Οι ειδικότερες επισημάνσεις μου ως προς τις επιμέρους κατηγορίες είναι οι ακόλουθες:

Στο μυθιστόρημα ανάμεσα στην παραγωγή του 2022 ξεχώρισαν πολλά έργα, τα περισσότερα από νέους συγγραφείς, αλλά και αρκετά από τους ήδη καταξιωμένους. Εμφανίζονται έργα που αντλούν από την ελληνική αρχαιότητα, συχνά με στόχο την επαναξιολόγηση ζητημάτων που αφορούν τους τρόπους με τους οποίους προβάλλονται σχήματα όπως το ηρωικό, στη βάση μιας αντιμετώπισης σημερινών κοινωνικών προβλημάτων, όπως των σχέσεων των φύλων. Επίσης έργα που εκμεταλλεύονται ιστορικά θέματα, όπως ο πόλεμος της εθνικής ανεξαρτησίας, που συνεχίζει να απασχολεί, η εθνική καταστροφή του 1922, ο εμφύλιος, η επταετής δικτατορία. Στο πλαίσιο της ενασχόλησης με την ιστορία εντάσσεται και το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, στο οποίο ο συγγραφέας αναζητά ίχνη των προγόνων του. Άλλα θέματα που αναπτύσσονται στα έργα αυτά είναι η κοινωνική θέση και ο ρόλος της γυναίκας, οι σχέσεις των φύλων και η έμφυλη βία, που προφανώς τα ενθάρρυνε και η δραστηριοποίηση του ελληνικού #MeToo κινήματος. Το βιογραφικό μυθιστόρημα αναδεικνύεται και πάλι σε σταθερό πόλο ενδιαφέροντος για τους συγγραφείς, ενώ μάλλον μικρή και χωρίς ιδιαίτερη πρωτοτυπία είναι η παραγωγή αστυνομικού μυθιστορήματος. Τέλος, θέματα της εποχής μας, όπως η δυσκολία των ανθρώπινων σχέσεων, η μετανάστευση και το προσφυγικό ρεύμα, ζητήματα που ενδιαφέρουν την οικοκριτική θεωρία, όπως το δυστοπικό μέλλον του πλανήτη, απασχολούν κάποιους από τους νεότερους συγγραφείς, που δείχνουν μια υποσχόμενη εξέλιξη. Ενίοτε τα σύγχρονα προβλήματα αντιμετωπίζονται με επίκληση στο φανταστικό, στο μεταφυσικό ή και στο παράλογο.

Από την άποψη της τεχνικής, συχνά η αληθοφάνεια επιδιώκεται με μια γλωσσική εξάρτυση που βασίζεται σε διαλεκτικά στοιχεία και ντοπιολαλιές, ή ενισχύεται με επιλογές που συναντώνται στο μεταμυθιστόρημα (παρουσίαση της διαδικασίας της αρχειακής έρευνας, της ίδιας της διαδικασίας της γραφής, της σχέσης του συγγραφέα με τους χαρακτήρες του ή με τον αναγνώστη, κ.ο.κ.). Επακόλουθο είναι και το αποτέλεσμα μιας υβριδικής γραφής (με την αρμονική ή μη συνύπαρξη διακριτών ειδών στο ίδιο μυθιστορηματικό υλικό). Ανεξάρτητα από τον βαθμό επιτυχίας του εκάστοτε εγχειρήματος, οπωσδήποτε οι αναζητήσεις υπόσχονται μια ενδιαφέρουσα πορεία.

Στην κατηγορία διήγημα/νουβέλα αξιόλογη ήταν η παραγωγή διηγήματος και νουβέλας κατά το 2022. Σε ό,τι αφορά την τεχνική, τόσο η γλωσσική επένδυση όσο και οι τεχνοτροπικές αναζητήσεις κινούνται προς ποικίλες κατευθύνσεις: από την ανάδειξη της γλωσσικής πρωτεϊκότητας ώς την αποτύπωση της γλωσσικής υβριδικότητας της σημερινής εποχής, από την αξιοποίηση παλαιών και δοκιμασμένων τεχνικών ώς την ανίχνευση νέων τρόπων, συχνά συνομιλώντας με ξένους ομότεχνους. Σε μια εποχή που ο χρόνος που μπορεί κανείς να διαθέσει στη συγγραφή είναι περιορισμένος, καθώς συγχρόνως θα πρέπει να εργάζεται (αφού βέβαια στη χώρα μας δεν μπορεί να ζήσει από την τέχνη του), οι σχετικά μικρές φόρμες του διηγήματος και της νουβέλας φαίνεται πως προσφέρονται ιδιαιτέρως για τους νεότερους συγγραφείς, που έχουν να προσφέρουν και επιθυμούν να συμβάλουν στην ελληνική γραμματεία.

Το πιο σύντομο σε έκταση αλλά και το πιο απαιτητικό, ίσως, είδος, η ποίηση, προσέφερε και εφέτος έναν πολύ μεγάλο αριθμό βιβλίων. Σε αυτά που ξεχώρισαν, παρατηρούνται ποικίλες τάσεις, που αναδεικνύουν είτε τη σωματικότητα είτε την κοινωνική διάσταση της ποίησης (διάλογος με, αλλά και αμφισβήτηση της εγχώριας λογοτεχνικής παράδοσης, διακειμενικές συνδέσεις με τη σύγχρονη και την παλαιότερη ευρωπαϊκή και αμερικανική, κυρίως, ποίηση). Οι ποιήτριες και οι ποιητές εμπλέκονται σε δίκτυα πειραματισμών (γλωσσικών, ειδολογικών, τεχνοτροπικών), ανιχνεύοντας την προφορικότητα, αλλά και τάσεις όπως η ετερογλωσσικότητα, η υβριδικότητα, η διερεύνηση της ποίησης ως δημιουργικής μεταφοράς του σώματος και της φύσης αλλά και ως εργαλείου απεικόνισης της ανθρωπογενούς καταστροφικότητας ή και αυτοκαταστροφικότητας. Από την άλλη πλευρά, σταθερά θέματα είναι και η διερεύνηση της πολιτικής της ταυτότητας (αναπαραστάσεις της «κανονικότητας» και αναπαραστάσεις αποκλινουσών ταυτοτήτων, αναζητήσεις σύνθεσης του εαυτού και αυτοπροσδιορισμού), των λειτουργιών του σώματος, ο διάλογος του γράφοντος υποκειμένου με τον εαυτό, της σχέσης του με την ψυχολογία, το ιερό, τη μεταφυσική. Η κοινωνική διάσταση της ποίησης στο αστικό και στο ημιαστικό περιβάλλον, η ποίηση στο περιβάλλον της υπαίθρου, αλλά και ποίηση που διαλέγεται με την ιστορικότητα, την αποξένωση, τη μοίρα του διωκόμενου ή του (αυτό-) εξόριστου, της σύγχρονης διασποράς.

Η κατηγορία του δοκιμίου-κριτικής περιέλαβε πολλά καλογραμμένα βιβλία, αποτέλεσμα συστηματικής και πολύμοχθης έρευνας. Ανάμεσά τους, μελέτες νεοελληνικής φιλολογίας, με μια θεματική που εκτείνεται από τη διερεύνηση του αντίκτυπου του πολέμου της εθνικής ανεξαρτησίας στην ποίηση, μέχρι τη μεθοδική εξέταση της επιβίωσης μύθων στη σύγχρονη ποίηση, όπως και της ποιητικής συγκεκριμένων ποιητών, αλλά και τη συγκρότηση της νεοελληνικής φιλολογίας ως επιστημονικού κλάδου στη χώρα μας. Εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν μελέτες για το θέατρο και τον χορό, και για το γυναικείο κοινό της τέχνης στον 19ο αιώνα. Πολλά ήταν τα δοκίμια με θέματα ιστορικού χαρακτήρα, που αναφέρονται είτε σε εκτενέστερες είτε σε συντομότερες περιόδους της ελληνικής ιστορίας, όπως οι πολύπαθες περίοδοι 1940-1949 και 1967-1974. Ειδικότερου θέματος δοκίμια, όπως αυτά με αντικείμενο τον έρωτα και την αγάπη ή συγκεκριμένους τόπους, αποδεικνύουν επίσης τη συνέπεια και την κοπιώδη όσο και αποτελεσματική εργασία των συγγραφέων τους.

Η κατηγορία μαρτυρία – βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία περιλαμβάνει το μεγαλύτερο εύρος θεμάτων. Η ιστορική διάσταση αποτελεί τον συνεκτικό σύνδεσμο ανάμεσά τους, είτε πρόκειται για ιστορίες πιο προσωπικές ή για ιστορίες εγγραφόμενες στο ευρύτερο οικογενειακό, αστικό ή ακόμη και εθνικό περιβάλλον. Σε πολλές περιπτώσεις, η μαρτυρία, η βιογραφία και το χρονικό διασταυρώνονται σε συνθέσεις μεικτού τύπου. Η θεματική ποικίλλει, από την εστίαση στη γερμανική κατοχή με αφορμή μία γερμανική συλλογή γραμματοσήμων αλλά και την ημερολογιακή καταγραφή κατά τη δεκαετία 1934-1944, έως τη συστηματική καταγραφή των ελληνογαλλικών πολιτιστικών σχέσεων όπως αυτή αποτυπώνεται στη δράση του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών κατά την περίοδο 1915-1961, αλλά και ιστορικές βιογραφίες που αναφέρονται σε πρόσωπα, στη μουσική ή σε κοινωνικά ζητήματα. Είναι σημαντικό ότι ο πλούτος των θεμάτων και εδώ συνοδεύεται από πολλά έργα εξαιρετικής ποιότητας.

Παρατηρήθηκε και εφέτος η μεγάλη συχνότητα πρωτοεμφανιζόμενων σε ηλικία μεγαλύτερη από το όριο των 35 ετών, με αξιόλογα έργα. Οι νέοι συγγραφείς κάτω των 35 ετών είναι χαρακτηριστικό ότι κυρίως ασχολήθηκαν με φόρμες όπως το διήγημα ή η νουβέλα και η ποίηση, που δεν απαιτούν τον χρόνο που πρέπει να αφιερωθεί στη σύνθεση έργων εκτενέστερων. Τα βιβλία πάντως που εντάχθηκαν στη σύντομη λίστα αποδεικνύουν τη δυναμική και το υποσχόμενο μέλλον των συγγραφέων τους.

Γιώργος Ρούσκας

Πριν από την ευρεία διάδοση των υπολογιστών, ο πολύ πλούσιος άνθρωπος, δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει ακριβώς την αύξηση της περιουσίας του, όπως έλαβε χώρα την προηγούμενη χρονιά, ούτε ήταν ποτέ σίγουρος για την εξέλιξη των προσκτήσεών του, αφού τα επόμενα έτη επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν προσδοκίες.

Μπορούσε να έχει όμως σαφή αίσθηση της ποσότητας και της ποιότητας και να αποτιμήσει τη συγκεκριμένη περίοδο, τόσο αυτοτελώς όσο και σε σχέση με παλαιότερες. Αντίστοιχα, στη σφαίρα της πλούσιας βιβλιοπαραγωγής του 2022, μπορεί να μην είναι από πιστοποιημένο φορέα καταγεγραμμένοι όλοι οι τίτλοι των βιβλίων, άρα ούτε με ασφάλεια γνωστός ο ακριβής αριθμός τους (απουσιάζουν συνεπώς ποσοτικοί και άλλοι γενικοί ή ανά κατηγορία δείκτες), αλλά αυτό δεν εμποδίζει τα στελέχη της Γραμματείας της Διεύθυνσης Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού, καταβάλλοντας πολύ μεγάλες προσπάθειες (και πέραν του συμβατικού ωραρίου όποτε χρειαστεί) να παρέχουν στην Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας πολύτιμη αρωγή. Δεν εμποδίζει ούτε εμάς από το να έχουμε μία σαφή συνολική εικόνα για την των βιβλίων (περι)ουσία αυτής της περιόδου, μέσα από τις προσκτήσεις της Λογοτεχνίας.

Εξετάστηκαν βιβλία με βάση τους τίτλους των κατατεθειμένων στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος βιβλίων, μαζί με όσα οι ίδιοι οι εκδότες ή οι συγγραφείς τους εκουσίως προσκόμισαν στη Γραμματεία, αλλά και όσα δεν βρέθηκαν καταγεγραμμένα σε επίσημο κατάλογο αλλά γνωρίζαμε την ύπαρξή τους ή ανακαλύψαμε στην ηλεκτρονική βάση της «βιβλιονέτ» και του «οσδέλνετ». Από τα παραπάνω συνάγονται γενικά τα εξής:

(α) δεν είμαστε σίγουροι ότι δεν υπάρχει και κάποιο βιβλίο που δεν έφτασε στην ΕΒΕ ή στα χέρια μας
(β) έχει σημασία η έγκαιρη και συνεπής κατάθεση των αντιτύπων στην ΕΒΕ από τους –όντως αγωνιζόμενους σε πολύ δύσκολους καιρούς– εκδότες, αφού προς το παρόν αυτός είναι ο τρόπος άντλησης στοιχείων
(γ) είναι επιτακτική η ανάγκη να δημιουργηθεί ένας πιστοποιημένος φορέας για το βιβλίο, ή να μετεξελιχθεί ο υπάρχων με άλλη λογική και φυσικά με πρόσθετη στελέχωση, ώστε να δημιουργηθεί μία έγκυρη, πλήρης και άρτια ανατροφοδοτούμενη βάση δεδομένων, με ελεύθερη πρόσβαση.

Αφθονία και ποικιλία χαρακτηρίζει κατ’ εμέ τη βιβλιοπαραγωγή του 2022, η οποία έδωσε αξιολογότατους καρπούς σε όλα τα πεδία. Τη συγκεκριμένη χρονιά, θεωρώ ότι ξεπέρασαν το ύψος τους οι κατηγορίες του διηγήματος-νουβέλας, του δοκιμίου-κριτικής και της μαρτυρίας-χρονικού-βιογραφίας-ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Κάθε βιβλίο βέβαια, από τη στιγμή που υπάρχει, έχει την αξία του, και δεν είναι καθόλου τυχαία η γέννησή του. Η συγκρότηση της βραχείας λίστας σε κάποιες κατηγορίες κατά πλειοψηφία, δείχνει την υγιή λειτουργία του θεσμού και, κατ’ επέκταση, της δημοκρατίας.

Στην κατηγορία διηγήματος-νουβέλας, σταθερή η προσήλωση στην κλασσική θεματολογία. Παρελθόν, μέλλον, πόλεμος, τραύμα, μύθοι, δοξασίες, ενοχές, δυστοπία, μετανάστευση, θάνατος, σεξ, σώμα (τα δύο τελευταία και με μία διαφοροποίηση στη διαπραγμάτευση: εκτός από την εκμετάλλευση, την κακοποίηση, την εξιδανίκευση ή την ανάδειξη σε αυτοσκοπό, εμφανίζεται και μία τάση κατανόησης, συμφιλίωσης και εν τέλει απελευθέρωσης). Η μνήμη, συχνά αφανής πρωταγωνιστής, ισχυρό γενεσιουργό κίνητρο συγγραφής. Η πολυπολιτισμικότητα, η παγκοσμιότητα των προβλημάτων, ο σύγχρονος τρόπος ζωής, η χρήση της τεχνολογίας παράλληλα με την καταφυγή σε κληροδοτημένες αξίες, η οικουμενικότητα της αγωνίας, ακόμα και η επαναφορά στο προσκήνιο περασμένων εποχών ένδειας και προκαταλήψεων (εποχές παλαιότερων γενεών), το σύγχρονο βλέμμα στον μύθο, δείχνουν ότι ορισμένα βιβλία συνδέονται απευθείας με τις πανανθρώπινες λογοτεχνικές φρυκτωρίες, εντός και εκτός συνόρων (κάτι που δείχνει και τη σπουδαιότητα της μετάφρασης) και θα μπορούσαν κάλλιστα να σταδιοδρομήσουν διεθνώς. Σε πολλά, προστιθέμενη αξία η συμπυκνωμένη γραφή, η κατ’ επιλογήν δωρικότητα, η πρόζα, το λεκτικό ιδίωμα, η κινηματογραφική ροή, η διακειμενικότητα, η ρέουσα πλοκή, οι σε χρόνο ανύποπτο ανατροπές, η σύνδεση αντικειμένων και προσώπων, η ψυχογραφηματική αποτύπωση των ανθρωπίνων σχέσεων. Η στόχευση στο θυμικό όταν δεν γίνεται επί τούτου, μαγεύει.

Στην κατηγορία του μυθιστορήματος, εκτός ορισμένων φωτεινών εξαιρέσεων, δεν υπήρξαν (κατ’ εμέ πάντοτε) εκπλήξεις, με το είδος να συνεχίζει αξιοπρεπώς την πλεύση του χωρίς να ταράσσει τα νερά. Εξακολουθούν να κυριαρχούν τα ιστορικά, παρελθοντικά, ψυχολογικά, προβληματικά –φανερά ή εν κρυπτώ– μοτίβα. Θέση έχει και το αστυνομικό μυθιστόρημα και η λογοτεχνική βιογραφία και η επαναφορά των προγόνων από το προσωπικό στο δημόσιο –μέσω της συγγραφής– επίπεδο (προσφιλής τακτική των τελευταίων ετών στη χώρα μας, φαινόμενο όχι μόνο ελληνικό –βλ. λ.χ. Ανί Ερνό (Annie Ernaux), Νόμπελ Λογοτεχνίας 2022). Στη θεματολογία ειδικότερα, εντοπίζονται πολλά μυθιστορηματικά τοπία: η συμφιλίωση των λαών και η αδελφοσύνη μέσα από τη συνειδητοποίηση της κοινής των ανθρώπων μοίρας παρά τις όποιες θρησκευτικές-γλωσσικές-πολιτισμικές διαφοροποιήσεις ή διαφορές, τα ζητήματα ταυτότητας (έμφυλης, κοινωνικής, επαγγελματικής, κ.α.), η βία και ο αδερφός της, ο βιασμός (και δη ο εντός της οικογένειας, από την απόκρυψη, τη μη ομαλή ανάπτυξη του παιδιού, τη σωματοποίηση, την ψυχασθένεια ως την αυτοκτονία), η σιωπή, η συνενοχή, η συνέργεια, οι υπαρξιακές αναζητήσεις, η τόλμη, οι σχέσεις παιδιού-γονέων με υποβόσκουσα την προσπάθεια να γκρεμιστεί το είδωλο του πατέρα αλλά και να γίνει απεξάρτηση από την τυραννία της μάνας, οι τωρινές και οι περασμένες νοοτροπίες, η εφηβεία, τα πρώτα σκιρτήματα, η ενηλικίωση, η νεότητα, η ευλογία του χαρίσματος, η σχέση με την τέχνη, οι ανθρώπινες σχέσεις από τη γένεσή τους ως τη φθορά, οι αλλαγές, οι ρόλοι (πατέρας, μάνα, αδέρφια, παιδιά φυσικά ή υιοθετημένα, φίλος/η, κτλ.), η προστασία, η μη επούλωση των πληγών και το άνευ προειδοποίησης άνοιγμά τους, τα δεινά, η αρρώστια, η εξάρτηση, η απαξίωση, η αντίδραση κ.α. Συνθήκες αντίξοες ο β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εμφύλιος, ο εκτοπισμός, τα καθεστώτα. Τα κοινωνικά ζητήματα παρόντα, και στην «πραγματικότητα» και στη μυθιστορία. Το έμφυλο ζήτημα όχι απλά σημαία, αλλά και σε διάλογο με μία προσωπική μεταγραφή-παράλλαξη αρχαίας τραγωδίας, η οποία επικαιροποιεί το ζήτημα του «ανδρόγυνου» φύλου, του ερμαφρόδιτου δηλαδή ανθρώπου (μέσω του μυθολογικού θεού Διονύσου), συνδέοντας το ζήτημα των ΛΟΑΤΚΙ με το παρελθόν και δη με τον μύθο. Αξιοσημείωτα εν γένει: η ευρηματικότητα, η πρωτοτυπία, η φαντασία, η θεατρική γραφή, το χιούμορ, το άλογο, το παράλογο, η πειστικότητα, οι δυνατές περιγραφές. Κάποιες φορές δεν λείπουν οι υπερβολές και οι εξαντλητικές λεπτομέρειες, την κατηγορία όμως δεν παύουν να κοσμούν εξαιρετικά δείγματα αφηγηματικής τέχνης, αξιοποιώντας πολλούς και γόνιμους τρόπους.

Στην κατηγορία της ποίησης, η αίσθησή μου είναι ότι εξακολουθούν να βγαίνουν αξιολογότατα βιβλία και η κατηγορία αυτή, συνεχίζει να βάζει τον πήχη ψηλά, δια της ποιότητας, σε απόλυτες όμως τιμές, χωρίς δηλαδή να συναρτάται με την ποσότητα. Η σύγχρονη Ποίηση όχι μόνο δεν πέθανε, αλλά οι Ανθοί και οι Καρποί της επιβεβαιώνουν το απρόσκοπτο της συνέχειάς της. Θεματολογικά ανιχνεύονται γενικά τόσο δυστοπικές όσο και ελπιδοφόρες (φυσιοκεντρικές κυρίως) προβλέψεις για το μέλλον, ποιητικοί διάλογοι με παγκοσμίως αναγνωρισμένα έργα τέχνης (κινηματογράφου, λογοτεχνίας, ζωγραφικής), πανανθρώπινες αξίες και αναφορές, το έμφυλο ζήτημα (και εδώ), περασμένο σε κάποιες περιπτώσεις από τον μαγνητικό τομογράφο της φροϋδικής θεώρησης, με επικέντρωση στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, σεξισμός, έρωτας, θλίψη, αναζήτηση του ευ ζην, εγκατάλειψη, χωρισμός, συγγραφή (ποιητική), θάνατος, οικογενειακές και κοινωνικές δομές, ρόλοι, ελευθερία κίνησης, βάρη πεποιθήσεων, ελπίδα, όνειρο, αναμνήσεις και βιώματα, περιστατικά είτε προσωπικά είτε από τον δημόσιο βίο, το άχθος της καθημερινότητας εν τη απουσία του πάθους, συνηθισμένα αντικείμενα (τα ίδια αλλά και η υποσυνείδητή τους –συχνά μεταφορική– υπόσταση), αγωνίες, το ζήτημα της ομορφιάς, στοιχεία της φύσης αλλά και φανταστικά, η εξελικτική πορεία του ανθρώπου και η συσχέτισή της με του σύμπαντος. Ο τρόπος κινείται σε κάθε δυνατή κατεύθυνση, από την κατά κανόνα ελεύθερη γραφή ως τις εξαιρέσεις του έμμετρου λόγου –ενίοτε ομοιοκατάληκτου– και του σονέτου, με τη μοντερνιστική γραφή να έχει κατορθώσει την αφομοίωση αρκετών δοκιμασμένων «κλασικών» τρόπων. Ο στοχασμός και η λογική σκέψη στον γραμμικό τετραδιάστατο χωροχρόνο συμπλέκονται με το συναίσθημα στον καμπυλωμένο. Χρήσεις –είτε μονομερώς είτε εν συνδυασμώ– ρεαλισμού, υπερρεαλισμού, λυρισμού, δραματικής δομής, αναγωγικού λόγου, πεζόμορφης ανάπτυξης, διαπιστώσεων αλλά και καταγγελιών, ιδιόρρυθμων έως και ανεξήγητων διασκελισμών, αναγωγών, συνδέσεων παρελθόντων τόσο μεταξύ τους όσο και με το παρόν, ιστορίας, διαλογικής τακτικής, προσώπων από την Ιστορία και τη Μυθολογία, προσδίδουν μοναδικότητα στης Ποίησης το κάλλος.

Στην κατηγορία του δοκιμίου-κριτικής, αξιοσημείωτη η πολύ υψηλή ποιότητα της φιλολογικής κριτικής (σταθερή αξία τα τελευταία χρόνια), κινούμενη αναλόγως και στον γειτνιάζοντα χώρο του δοκιμίου, με όποιο πεδίο και αν αυτό έχει ασχοληθεί (ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό, τοπικό, πολιτισμικό ή ευρύτερο). Τα βιβλία προσφέρουν πολλά όχι μόνο στον τομέα της λογοτεχνίας αλλά και σε αυτόν της επιστήμης, ανταποκρινόμενα πλήρως στα διεθνή πρότυπα, συχνά δε υπερκαλύπτοντάς τα. Η έρευνα σε βάθος χρόνου (σε πολλές περιπτώσεις μόχθος πολλών ετών), η επιμονή μέχρι εμμονής στην εύρεση, συλλογή, αποθήκευση-καταγραφή και αξιοποίηση κάθε εν δυνάμει σχετικού στοιχείου, η μεθοδικότητα και η συστηματοποίηση, η έγκυρη και αναλυτική τεκμηρίωση μετά από προσεκτική εξέταση και «ανασκαφή», η ελεύθερη κριτική σκέψη, η ανάλυση, οι συνθετικές, στοχαστικές και συγκριτικές δεξιότητες, η προσήλωση στον στόχο της ολοκλήρωσης, φανερά όλα σε πάρα πολλά δοκίμια (σε όλα της βραχείας λίστας), τα οποία ισοσκελίζουν το έλλειμμα στην ποσότητα παραγωγής με την ποιότητά τους και σε κάποιες περιπτώσεις με την (αναγκαία για την αρτιότητά τους) ποσότητα των σελίδων τους. Η φιλολογική έρευνα, μελέτη και κριτική το 2022 πηγαίνει πολλά βήματα μπροστά, ρίχνοντας φως σε πολλά απάτητα μονοπάτια του ποιητικού τομέα. Πολλά τα διαμάντια στη βραχεία λίστα. Μέσα από εξαιρετικές μελέτες, εξετάζεται πολύπλευρα και ανά περιόδους η νεοελληνική ποίηση και το 1821, διερευνάται το σύνολο του ογκωδέστατου έργου του Ρίτσου, με εστίαση κυρίως στη θεματική και τον τρόπο (προσωπεία, σύμβολα, κ.α.), και γίνονται άλματα στην έρευνα για τη συγκρότηση και τη λειτουργία του προσωπείου στο αναγνωρισμένο έργο του Καβάφη, με εύρεση, πρόταση και στη συνέχεια “εργαλειοποίηση” 3 τύπων αφηγητή αλλά και 2 συσχετίσεών του με την Ιστορία, άρα έρευνα και μελέτη υπό το πρίσμα 6 (τουλάχιστον) γενικών κατηγοριών. Με πολύχρονη και πολύμοχθη φιλολογική μελέτη ερευνάται σε βάθος το πώς συγκροτήθηκε η επιστήμη της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας και παρακολουθείται η πορεία της από το 1942 ως το 1982. Συνδυαστική πολλών κλάδων μελέτη, αποτιμά με πληρότητα, μέσα από το σύνολο των έργων του Δημητρίου Καμπούρογλου, τη συμβολή του στην εξέλιξη του ελληνικού θεάτρου. Το δοκίμιο, περιλαμβάνει πολλούς επιστημονικούς κλάδους, μεμονωμένους ή εν συνεργασία. Έτσι, μέσα από τις παραστάσεις χορού στο Φεστιβάλ Αθηνών την περίοδο 1955-1966, διερευνάται το πλέγμα των σχέσεων μεταξύ τέχνης και πολιτικής την εποχή του ψυχρού πολέμου, φωτίζεται η σχέση των γυναικών με την τέχνη την πεντηκονταετία από το 1850 ως το 1900, αξιολογείται η επίδραση της αγάπης στις ανθρώπινες σχέσεις, έρχονται στην επιφάνεια τα διλήμματα της ελληνικής διπλωματίας την περίοδο 1940-1949, εντοπίζονται μορφές αντίστασης-αντίδρασης κατά της δικτατορίας των συνταγματαρχών στη χώρα μας, και μέσα από ένα πολύ ιδιαίτερο βιβλίο (το οποίο εντάσσεται μεν στην κατηγορία αυτή αλλά εμπίπτει και σε περισσότερες) διερευνάται μία πόλη σε μία συγκεκριμένη αλλά αρκετά εκτεταμένη χρονική περίοδο (1821-1950), λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, χωροταξικές, πολιτισμικές, θρησκευτικές κλπ. παραμέτρους, αλλά και την ίδια την πόλη, τόσο ιστορικά-υλικά, από τη γέννησή της ως την ακμή και παρακμή της, όσο και ως Ιδέα.

Στην κατηγορία μαρτυρία-χρονικό-βιογραφία-ταξιδιωτική λογοτεχνία, το 2022 αποδείχτηκε μία πολύ πλούσια σε καρποφορία χρονιά για τα πρώτα τρία είδη, αφού η ταξιδιωτική λογοτεχνία φαίνεται ότι κλείνει τον κύκλο της, τουλάχιστον όπως πορευόταν ως τώρα. Πολλά, διαφορετικά και ετερόκλητα τα βιβλία, καθόλου παράξενο, ίσα ίσα, δείγμα ευρωστίας. Η βιογραφία μιας ραδιοφωνικής παιδικής εκπομπής για μεγάλους, με επισήμανση όλων των καθοριστικών –φανερών ή αδήλων– για την ύπαρξή της παραμέτρων, η βιογραφία ενός ξεχασμένου δυστυχώς σήμερα γελοιογράφου-σκιτσογράφου-γραφίστα (1896-1961), η βιογραφία της Έλλης Παπαδημητρίου, η ιστορική, αναλυτική βιογραφία του Ιωάννη Καποδίστρια με πλήθος παραπομπών, η εξιστόρηση της παιδικής ηλικίας ενός παιδιού που μεγαλώνει στην Αθήνα τη δεκαετία 1934-1944 με αφορμή το ημερολόγιο του πατέρα, η Θεσσαλονίκη του 1940 και η μοίρα ανθρώπων που συνδέονται με βασικό κρίκο μια συλλογή γραμματοσήμων, τα Γρεβενά την περίοδο 1904-1993, με άφθονο φωτογραφικό και αρτιότατο υπομνηματικό υλικό, ο κατοχικός εμφύλιος στη Μακεδονία (1942-1944) και ο ρόλος των τριών Παπαδόπουλων, η σημαντικότατη προσφορά στην Ελλάδα (παιδεία, πολιτισμός, αντίσταση, δυνατότητες, ελευθερία) του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών από το 1915 ως το 1961 και οι άγνωστες στο ευρύ κοινό δράσεις του, το περίφημο πορνείο των Βούρλων της Δραπετσώνας, και μαζί με αυτό μία ολόκληρη εποχή (ήθη, αντιλήψεις, τακτικές, πολιτική, διοικητική και θρησκευτική εξουσία, χρήμα, τόπος, παρεμβάσεις, αρχιτεκτονική, πολεοδομία, θέση και ρόλοι της γυναίκας την τελευταία δεκαετία του 19ου και τις τέσσερις πρώτες του 20ού, η πορνεία την περίοδο 1876-1946 και όχι μόνο, κ.α.), οι ιστορίες από το Σπατς και η συγκλονιστική μαρτυρία για τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης και διαβίωσης στα στρατόπεδα του Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία, με τον τρόπο της τεκμηριωτικής-βιωματικής-στρατοπεδικής λογοτεχνίας, όλα αυτά, φαινομενικά ασύνδετα, συναντιούνται κάτω από το επτάπολο άνθρωπος-τόπος-χρόνος-πόνος-μοίρα-πόλεμος-τέχνη της κατηγορίας μαρτυρία-χρονικό-βιογραφία και αποδεικνύουν ότι όσο και αν νομίζουμε ότι έχουν ήδη όλα ειπωθεί, η πραγματικότητα θα συνεχίζει να εκπλήσσει τη λογοτεχνία, και εκείνη με τη σειρά της εμάς, με την ποιότητα των βιβλίων της.

Στην κατηγορία πρωτοεμφανιζόμενων, τρία τα είδη για το 2022. Στην κατηγορία του μυθιστορήματος, δύο διαφορετικές εντελώς εμφανίσεις, κομίζουν τη βεβαιότητα ότι το είδος έχει μέλλον. Στη μία, με ομαλότατη ροή, γραμμική αφήγηση, γλαφυρότητα και ικανή δόση χιούμορ, εκτυλίσσεται η ζωή ενός νέου από την εφηβεία ως τα αρχικά στάδια της νεότητας, με παραμέτρους την επαρχιακή του καταγωγή, την ηλικία και τις σχέσεις του με τους άλλους (γονείς, ερωτική σύντροφο, συναδέλφους, αφεντικά) σε μία συνάρτηση αναζήτησης εαυτού. Στην άλλη, με συναρπαστικό και προκλητικό (ωμό σε κάποια σημεία) λόγο, τα ζητήματα του σεξ –όχι μόνο του ετεροφυλοφιλικού– καθοριστικά από φύσεως, εισχωρούν σε ένα ανθρώπινο τρίγωνο μέσα από καταστάσεις ενηλικίωσης, βίας, πόνου, απαξίωσης, δεινών, φθοράς, αρρώστιας σωματικής και ψυχικής, παίρνουν θέση στα πεδία μάχης του σπιτιού, του σχολείου, του στρατού, της δουλειάς, με το φύλο άλλοτε θύμα, άλλοτε θύτη. Μία αφανής πολεμική μηχανή εν πλήρει δράσει.

Στην κατηγορία διηγήματος-νουβέλας, πάλι δύο οι παρουσίες. Η μία, διηγήματα, πρωτότυπες ιστορίες, συχνά ανολοκλήρωτες, με συμπυκνωμένη αυθόρμητη γραφή. Η άλλη, νουβέλα, αξιοποιεί ένα πολυχρησιμοποιημένο βασικό μοτίβο για να δείξει τα αδιέξοδα και την αμηχανία της νέας γενιάς, εγκλωβισμένης σε έναν κόσμο πλασματικό.

Σε σχέση με την ποίηση, οι τρεις πρωτοεμφανιζόμενες ποιήτριες, προσεγγίζουν διαφορετικά, με το προσωπικό της ύφος και στιλ η κάθε μία, καυτά και επώδυνα θέματα, καταφέρνοντας να μεταδώσουν προς τα έξω τους ατομικούς τους προβληματισμούς και αγωνίες. Με κοινά σημεία τη συνειδητοποίηση των προβλημάτων και των αδιεξόδων του σύγχρονου modus vivendi, την υποτίμηση και άρνηση των αξιών των προηγούμενων γενιών, την ανάγκη εύρεσης διεξόδου, την παραδοχή της αξίας του σώματος, την καταλυτική σημασία της ύπαρξης συντρόφου μαζί με τη δυστυχία της απουσίας ή του χωρισμού, τη θέληση για ζωή απαλλαγμένη από τα βαρίδια που της φορτώνονται χωρίς να της ανήκουν, την απόδραση από τα πνιγηρά επιβεβλημένα, με κραυγές απόγνωσης αλλά και καταγγελίας, χαράσσουν ποιητικά μονοπάτια αν όχι λύτρωσης, τουλάχιστον διαφυγής, έστω πρόσκαιρης, με εργαλεία είτε τη συμφιλίωση με το εκάστοτε παρόν, είτε την επικοινωνία (σωματική και λεκτική), είτε την ανοικείωση δια της εισαγωγής ψηγμάτων παραλόγου σε αναμενόμενα λογικής, ταράσσοντας τους αυτόματους αντιληπτικούς μηχανισμούς.

Ντίνα Σαρακηνού

Σε μια προσπάθεια αποτίμησης σε βάθος της λογοτεχνικής παραγωγής του 2022 στο μέτρο του δυνατού, συνοψίζονται οι σημαντικές διαφαινόμενες τάσεις, καθώς πρόκειται για μια βιβλιοπαραγωγή εξαιρετικά πλούσια σε τίτλους με ποικίλη θεματική και υφολογία, δεξιοτεχνία στην ψυχολογική λεπτότητα των χαρακτήρων και φιλοσοφική οπτική τόσο στο μυθιστόρημα, όπου είχαμε και έργα πολλών καταξιωμένων συγγραφέων, όσο και στην κατηγορία «διήγημα/νουβέλα», τεκμηριωμένα δοκίμια, «χρονικά/μαρτυρίες», όπου επικράτησαν έργα βασισμένα σε πολύχρονη έρευνα και συστηματική μελέτη και στέρεες ποιητικές δομές. Ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημανθεί εκ μέρους μου ότι η κατηγορία Πρωτοεμφανιζόμενων παρουσιάζει μια αδυναμία, καθώς το ηλικιακό όριο που υπάρχει αποκλείει σημαντικές πρωτοεμφανιζόμενες φωνές και χρήζει επανεξέτασης. Θα πρέπει επίσης, να σταθούμε στο γεγονός ότι η ενιαία κατηγοριοποίηση «διηγήματος-νουβέλας» και «μαρτυρίας-βιογραφίας-χρονικού-ταξιδιωτικής λογοτεχνίας», δεν βοηθά την αποτίμηση, αξιόλογα έργα εμπίπτουν στις κατηγορίες αυτές δυσχεραίνοντας την επιλογή καθώς μοιραία γίνεται σύγκριση ετερογενών ειδών. Παράλληλα, παραμένει προβληματική η έλλειψη σχεδιασμού συγκεκριμένης πολιτικής για το βιβλίο, τη φιλαναγνωσία και τη μεθοδευμένη και ευρεία προώθησή της, αφού η καθυστέρηση ίδρυσης του πολυαναμενόμενου Κέντρου για το βιβλίο αναβάλλει ταυτόχρονα και την ύπαρξη συστηματικής μελέτης για τη βιβλιοπαραγωγή με συναγμένα από επίσημο φορέα δεδομένα και στατιστικά στοιχεία, γεγονός που αποτελεί τροχοπέδη στη γενικότερη εποπτεία της ελληνικής λογοτεχνίας.

Ωστόσο, πιο συγκεκριμένα στην κατηγορία μυθιστόρημα για το 2022 κατατέθηκαν έργα με συνθετική επινόηση, ψυχογραφική διεισδυτικότητα, άρτια γλωσσική διαχείριση, θεματική ευρύτητα και ποικιλομορφία και ευφάνταστη πρωτοτυπία. Και τη χρονιά αυτή η παραγωγή μυθιστορήματος κινήθηκε σε εσωστρεφές πλαίσιο στην πλειοψηφία της, γεγονός που περιορίζει, αν όχι αποκλείει, την εξωστρέφεια της ελληνικής λογοτεχνίας, αφού θεματολογικά δεν αφορά το ευρύτερο κοινό στο εξωτερικό, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, αφού κατά τη γνώμη μου η εντοπιότητα τις περισσότερες φορές δεν αποτελεί εφαλτήριο μιας διεθνούς αναγνώρισης.

Έτσι λοιπόν, διέκρινα μυθιστορήματα ενηλικίωσης (Κιοσσές, Πρωτοβρόχια), ρεαλιστικές αφηγήσεις μυθοπλασίας για τις κοινωνικές και διακρατικές σχέσεις σε ιστορικό πλαίσιο (Μπάιλα, Λέγε με Ισμαήλ), μυθιστορήματα επικεντρωμένα σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, όπως ο εμφύλιος (Καρκανέβατος, Ο πατέρας δεν μιλούσε γι’ αυτά), η δικτατορία (Πανσέληνος, Λάδι σε λαμβά και Καρυωτάκη, Φυγόδικος δεν ήμουν), αλλά και η μεγάλη εικόνα της πολιτικής στην Ελλάδα (Γαλανάκη, Εμμανουήλ και Αικατερίνη), μυθιστορηματικές βιογραφίες (Ραπτόπουλος, Ανέγγιχτη), έργα γραμμένα με χιούμορ που πραγματεύονται σοβαρά κοινωνικά θέματα ειδικού ενδιαφέροντος (Πάσχος, Το χρονικό ενός δυσλεκτικού), ευφάνταστους βιογραφικούς παιχνιδισμούς (Σερέφας, Άνθρωπος Μαρίκα), αστυνομικά μυθιστορήματα υψηλής λογοτεχνικότητας (Ευσταθιάδης, Σχέδια του χάους). Αντιπροσωπευτικά δείγματα στυλιστικής αισθητικής χειμαρρώδους μακροπερίοδου λόγου (Δούκα, Να είχα, λέει, μια τρομπέτα και Φακίνου, Κλίμακα Μπόγκαρτ), αλλά και το πολύπλοκο και πυκνό αφήγημα του Νόλλα, Ματούλα Μιλλιέρου. Θέματα που άπτονται της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ (Μάντης, Κιθαιρώνας) και για τη μεταμετανάστευση, σε μια προσπάθεια λογοτεχνικής αναζήτησης της ταυτότητας των μεταναστών δεύτερης γενιάς (Μπλιούμη, Αποχαιρέτα τη Στουτγάρδη αστυάνακτα). Μυθιστορήματα όπου κυριαρχεί το βασικό δίπολο της λογοτεχνίας, έρωτας-θάνατος (Βαλτινός, Νέα σελήνη, ημέρα πρώτη). Έργα υψηλής υπαινικτικότητας για την ενδοοικογενειακή βία (Συλλαίου, Ο δικός της καθρέφτης) και έργα ευφάνταστης επινόησης (Αλμπάτης, Και οι νεκροί ας θάψουν τους νεκρούς τους). Επίσης το υβριδικό μυθιστόρημα που πειραματίζεται με τον μεταμοντερνισμό, όπου δεν υπάρχουν ήρωες αλλά ιδέες ( Συμεωνίδης, Στοχασμοί).

Στην κατηγορία διήγημα/νουβέλα υπήρξαν αξιόλογες επιδόσεις που κυμάνθηκαν σε ένα εκτεταμένο φάσμα αφηγηματικού ενδιαφέροντος με τη θεματολογία της μικρής φόρμας να στρέφεται σε υπαρξιακούς δραματικούς προβληματισμούς (Κουτσουράκης, Το Δέντρο, πρωτοεμφανιζόμενος που δεν εμπίπτει όμως στο ηλικιακό κριτήριο βράβευσης), ιδιοσυγκρασιακή υφολογία μαγικού ρεαλισμού (Νικολακόπουλος, Σάλτος). Υπήρξαν καταγγελτικά διηγήματα ωμού ρεαλισμού (Στεργίου, Δέρμα), αφηγήματα με έντονη ντοπιολαλιά (Μπαρμπάτσης, Λυκοχαβιά), δυστοπικά (Μακρόπουλος, Ιστορίες από ένα μακρινό μέλλον, Φωσκόλου, Ήσυχα να πας), διηγήματα βιωματικά (Γρηγοριάδης, Η νοσταλγία της απώλειας), διηγήματα για την απώλεια (Στοΐλη, Απ’ το μπαλκόνι να φύγεις) και το σπονδυλωτό αφήγημα (Αζέλης, Μυλόπετρες του χρόνου).

Αναφορικά με την κατηγορία της ποίησης η παραγωγή του 2022 έδωσε ποιητικές συλλογές προσανατολισμένες στη σύγχρονη πραγματικότητα, αφηγηματικές ποιητικές συνθέσεις, συγκεκριμένης έμμετρης και μη στιχουργικής, ποιήματα πειραματικής φόρμας, μικρότερης έκτασης λυρική ανάπτυξη και γλωσσική εκφραστική λιτότητα. Σημαντικές ποιητικές συνθέσεις γεμάτες πλαστικότητα, ονειρική καταγραφή, υπερρεαλιστική διάθεση και υπαινιγμό είχαμε από αξιόλογους ποιητές, ενδεικτικά αναφέρω Το Επτ7ά του Βολκώφ, Ο καταρράκτης του Καψάλη, Ο θυρωρός των ημερών της Ευτυχίας Αλεξάνδρας Λουκίδου, το ευφάνταστο Πράσινος ουρανός, μπλε χορτάρι του Σταύρου Ζαφειρίου, το Πάντα βρέχει στο κεφάλι του σκύλου του Αγγελή, Λευκοί νάνοι της Κατερίνας Λιάτζουρα για την πορεία του ανθρώπινου είδους από το bing bang έως σήμερα, και το Birds in the night του Πολενάκη.

Για την κατηγορία δοκίμιο-κριτική θα πρέπει να επισημανθεί ότι η παραγωγή του 2022 ήταν μια πλούσια παραγωγή και έχει να επιδείξει μεγάλη ποικιλομορφία από εξαιρετικά ενδιαφέροντα έργα, γεγονός που δυσχεραίνει τη σύγκριση και επιλογή. Δοκίμια κάθε κατηγορίας από ιστορία, φιλολογία, πολιτική, εικαστικά αλλά και λογοτεχνικά, δοκίμια για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ανθρώπινες σχέσεις, (Βασίλης Σωτηρόπουλος Ελεύθερη συμβίωση), γραμμένα με ιδιαίτερη υφολογική και γλωσσική αγωγή, ακαδημαϊκό λόγο, στιβαρή και επιστημονική σκευή, βιβλιογραφική θεμελίωση, τα οποία αναδεικνύουν ένα σημαντικά ευρύ θεματολογικό φάσμα και προσφέρουν μια αναλυτική και τεκμηριωμένη αποτύπωση του εκάστοτε θέματος. (Βενετία Αποστολίδου, Η λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο. Η συγκρότηση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας (1942-1982), Έλλη Φιλοκύπρου, Μέσα στις πέτρες κοιμούνται τα πουλιά. Το ποιητικό τοπίο του Γιάννη Ρίτσου, Κατερίνα Κωστίου, ...Ως όνομα ψιλόν. Η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στην ποίηση του Κ.Π.Καβάφη, Μανόλης Κούμας, Δεκαετία πολέμων. Διλήμματα της ελληνικής διπλωματίας, 1940-1949, Η αυτοκρατορία των συναινέσεων. Γιώργος Ανδρειωμένος, Ο Παλαμάς και ο πολιτικός φιλελευθερισμός).

Αναντίλεκτα, η πολυσυλλεκτικότητα της κατηγορίας μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία με τη μεγάλη ποικιλομορφία διαφορετικών ειδών, δεν διευκολύνει τη συνολική αποτίμηση και εποπτεία της, όπως προανέφερα. Στην κατηγορία αυτή αναφάνηκαν σημαντικά και αξιανάγνωστα έργα ετεροειδούς προσέγγισης, έργα που άπτονται σε ερευνητικές εργασίες και βιογραφικές μαρτυρίες, με τα δείγματα της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας να είναι σημαντικά λιγότερα. Βιωματικές αποκαλύψεις (Σύρμος, Ιστορίες από το Σπατς), ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές μελέτες (Σπύρος Παπαϊωάννου, Κωνσταντίνος Βλησίδης, Το φρικτόν τέμενος της αμαρτίας: Το πορνείο των Βούρλων Δραπετσώνας μέσα από γραπτές πηγές – ιχνηλάτηση του τόπου και του χρόνου των «Βούρλων» της Δραπετσώνας), ιστορικές βιογραφίες (Χρήστος Λούκος, Ιωάννης Καποδίστριας, μια απόπειρα ιστορικής βιογραφίας), ανάγλυφες μελέτες για συγκεκριμένο χωροχρόνο (Βαγγέλης Νικόπουλος, Γρεβενά, πόλη του μόχθου, 1904-1993), δημοσιογραφικές έρευνες (Γιώργος Ι. Αλλαμανής, Στον καιρό της Λιλιπούπολης).

Σε ό,τι αφορά στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζομένων είναι σημαντικό να αναφερθεί ξανά ότι ο ηλικιακός περιορισμός των 35 ετών αποτελεί εμπόδιο στην επιλογή και εν τέλει στη βράβευση σημαντικών νέων φωνών, καθώς δεν μπορούν να συμπεριληφθούν αξιόλογα έργα και αποκλείονται δημιουργοί το έργο των οποίων δεν μπορεί να αναφανεί εύκολα σε κάποια άλλη κατηγορία όπου υπάρχουν ωριμότεροι δημιουργοί και η σύγκριση αδικεί. Εντούτοις, ξεχώρισαν έργα σύγχρονου κοινωνικού προβληματισμού (Άρης Αλεξανδρής, Πώς ο Ιγνάτιος Καραθοδωρής έχασε τα πάντα και Χάρης Καλαϊτζίδης, Πολεμική μηχανή).

Σταύρος Σταμπόγλης

Θεωρώ ιδιαίτερα ελπιδοφόρο μήνυμα το μέγα πλήθος των εκδόσεων λογοτεχνίας σε μια μικρή χώρα με σπουδαία και πολύτιμη γλώσσα σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο βασανισμός, ή αλλιώς η επίμονη και επιθετική καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας σε δύσκολες συνθήκες επιβίωσής της, μόνο προαγωγή και πορεία προς μια νέα κορύφωση μπορεί να υποσχεθεί παρά τα πιθανά λάθη και την υπερβολή. Η θέση «ουκ εν τω πολλώ το ευ…» από γενική άποψη τουλάχιστον μόνο λανθασμένη μπορεί να θεωρηθεί ενώπιον της αστραπιαίας εξέλιξης και της συντριβής, ανεξάρτητα από τον βαθμό συνειδητοποίησης των τεράστιων μετασχηματισμών τώρα δα. Η έκφραση αποτελεί το καλύτερο βοτάνι για τα δύσκολα. Η γλώσσα και η ισχύς της δεν είναι όργανο καμιάς ομάδας όσο και αληθινοί να είναι οι φόβοι της. Οι φόβοι χρειάζονται για να μας βοηθούν και όχι για να μας αδρανοποιούν. Σε τελική ανάλυση και από γενική άποψη η ποσότητα σήμερα στα εκδοτικά πράγματα αντανακλά αναπόφευκτα την κοινωνικοποίηση της ανώτερης εκπαίδευσης, της συνεχούς εκπαίδευσης και επιμόρφωσης σε κάθε επίπεδο, ανεξάρτητα από τις ελλείψεις. Ελλείψεις συχνά μέχρι εγκληματικής αμέλειας, όπως αυτή της αδιαφορίας και των εμποδίων για την προστασία της ελληνικής γλώσσας, για την έξοδο της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής στο εξωτερικό. Η δικαιολογία πως δεν περισσεύουν χρήματα είναι μίζερη, αφελής και φτάνει στα όρια εθνικού εγκλήματος. Είθε η Πολιτεία να καταλήξει ένας ουσιαστικός και βέβαια ανεξίθρησκος αρωγός. Υπάρχει βέβαια ένα πρόβλημα με την θεματική σχεδόν όλων των εκδόσεων σε όλα τα επίπεδα όπου ακόμη δεν έχει φανεί η μεγάλη στροφή του περιεχόμενου ενώπιον της τραγικής και ντροπιαστικής σήμερα ενδυνάμωσης του πολέμου. Για να μην ασχοληθώ με την γοητεία της απολυταρχίας. Ευτυχώς η λογοτεχνία έχει αρχίσει να ασχολείται με την καταστροφή του περιβάλλοντος. Όλα τα σπουδαία της σύγχρονης επιστήμης και ειδικά ο λεγόμενος άυλος κόσμος, η αστραπιαία εξέλιξή τους, σήμερα, δουλεύουν για την τεχνητή όξυνση των αντιθέσεων. Μας ξεπερνούν τα γεγονότα σ΄ αυτό το σημείο ως γραφιάδες. Θα έλεγα όμως πως έχουμε εξαιρετικό επίπεδο περιεχόμενου στα θέματα της μοναξιάς, της υπαινικτικής διαμαρτυρίας για την αναγκαστική ενσωμάτωση, και της προσωπικής συντριβής στην Μεγάπολη, στην Οικουμενούπολη.

Στην κατηγορία μυθιστόρημα υπήρξαν πολλά βιβλία που τα ζήλεψα, που με γοήτευσαν. Όπου με διακριτικό τρόπο, θαυμάσιες συστροφές και μουσικότητα υπηρέτησαν τον διάλογο ανάμεσα στους ήρωες, τη μοίρα και την ιστορία εδώ γύρω στον τσιγγάνικο ποδόγυρο της Μεσογείου. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς τίτλους με ιδιαίτερο ελληνικό άρωμα, με ελληνικό μικρόκοσμο και εξαιρετική λογοτεχνική λειτουργικότητα-αρχιτεκτονική καθώς και διακριτικότητα έκφρασης δίχως κραυγές και προκλήσεις. Γρήγορες και αρκούντως νευρικές γραφές, συχνά αφαιρετικές, εν οικονομία και υπαινιγμώ, στο όρια μιας ποιητικής γραφής. Αναφέρω ενδεικτικά : Λάδι σε καμβά του Αλέξη Πανσέληνου, με μια ιδιαίτερη μουσικότητα και κινηματογραφική γραφή. Λέγε με Ισμαήλ της Τέσυ Μπάιλα, με την εξαιρετικά ελεγχόμενη ιστορικότητά του. Κιθαιρώνας του Νίκου Μάντη. Φυγόδικος δεν ήμουν της Ισμήνης Καρυωτάκη.

Στην κατηγορία διήγημα-νουβέλα οι λογοτεχνικές δυνατότητες βρίσκονται σε εξαιρετικό επίπεδο. Η άνθηση του διηγήματος τα τελευταία χρόνια στην ελληνική γλώσσα αποτελεί μια μεγάλη στιγμή και ελπίδα στην πορεία προς την κορυφή. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς τίτλους με ιδιαίτερες λογοτεχνικές και αρχιτεκτονικές δυνατότητες η κάθε μία. Ο Χριστός στα χιόνια του Παντελή Μπουκάλα. Σάλτος του Ανδρέα Νικολακόπουλου. Απ’ το μπαλκόνι να φύγεις της Μελίσσας Στοΐλη. Δημοκρατία των ονείρων της Νίκης Τρουλλινού.

Στην κατηγορία δοκίμιο-κριτική υπάρχουν αξιόλογες μελέτες στο πεδίο της φιλοσοφίας, των ανθρωπιστικών επιστημών και της ιστορίας. Απολύτως ενδεικτικά αναφέρω μερικούς τίτλους ομολογώντας τις δυσκολίες μου ενώπιον ειδικών φιλολογικών έργων που η κατηγορία τους απαιτεί συχνά και ιδιαίτερες επιστημονικές και ιστορικές γνώσεις. Η νεοελληνική ποίηση και το Εικοσιένα. Διάλογος με την Ιστορία της Έρης Σταυροπούλου. Βλέμματα γυναικών στην τέχνη (1850-1900) της Γλαύκης Γκότση. Η Ερμούπολη της Σύρου (1821-1950) του Χρήστου Λούκου.

Στην κατηγορία μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία υπήρξαν εξαιρετικές συμμετοχές όπου η δυσκολία επιλογής και πρότασης ήταν ιδιαίτερα μεγάλη. Πάντως ουσιαστικά Ταξιδιωτική Λογοτεχνία δεν μπόρεσα να εντοπίσω. Ενδεικτικά αναφέρω λίγους τίτλους με ποικιλία θεματικής και σπουδαία γραφή: Έλλη Παπαδημητρίου, μια γυναίκα του 20ού αιώνα της Ιωάννας Πετροπούλου. Το φρικτόν τέμενος της αμαρτίας: το πορνείο των «Βούρλων» Δραπετσώνας του Σπύρου Παπαϊωάννου και του Κωνσταντίνου Βλησίδη. Γρεβενά, πόλη του μόχθου του Βαγγέλη Νικόπουλου. Ιωάννης Καποδίστριας του Χρήστου Λούκου.

Στην κατηγορία πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα έως 35 ετών θα ήθελα να αναφέρω κάποιους ενδοιασμούς μου για τούτο το σφικτό πλέον όριο που δεσμεύει την δημιουργική εξέλιξη στην σύγχρονη εποχή από γενική άποψη. Όσον αφορά την ποίηση στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές υπάρχουν πολύ ενδιαφέρουσες συμμετοχές που διακρίνονται από μεστότητα λογοτεχνική και σύγχρονη θεματική. Δηλαδή ζητήματα που θέτει η επιβίωση στις ασφυκτικές συνθήκες της Μητρόπολης όπου οι νέοι αντιλαμβάνονται πολύ γρήγορα την αγωνία της καθημερινότητας, την απώλεια του χώρου, την συντριβή της ιδέας, την ανάγκη αποδοχής του Γεγονότος και το κενό του μέλλοντος. Κάποιοι αντιμετωπίζουν το υπαρξιακό πρόβλημα, την κατάσταση μη-ήθους, την ασφυξία των μεγαλουπόλεων, τις πανδημίες, τον καθημερινό φασισμό, τον ρατσισμό και τις νεκραναστημένες αδελφές απολυταρχία και μισαλλοδοξία, την κυματαγωγή των προσφύγων, την μετατροπή της Μεσογείου σε απέραντο νεκροταφείο, τον πόλεμο, με την μόνωση και την επιλογή της μοναξιάς. Κάποιοι με ιδιαίτερα ειρωνική κινητικότητα γύρω απ΄ ασφυκτική σκιά της αγωνίας τους, δηλαδή εντός της προσωπικής σκιάς κάθε ποιητή όπου το γενικό υπαινίσσεται και άλλοτε υποκρύπτεται πίσω από το ειδικό. Αναφέρω και τις τρεις περιπτώσεις όπως έχουν ήδη επιλεγεί από την επιτροπή. Εντωμεταξύ της Κατερίνας Κολιοπούλου. Οι θάλασσες τον χειμώνα της Μαλαματής Μαρίας Πετρίδου. Γνωρίζω αυτές που πλέκουν στη μέση της θάλασσας της τρία έπσιλον. Αυτή η ειδική κατηγορία ποίησης χρειάζεται ενθάρρυνση. Η γνώμη μου είναι πως πρέπει να δοθεί βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου ποιητή. Πόσο μάλλον όταν την ποιητική ετούτη την ευνοεί η εξαιρετική ποιότητά της, κατά την γνώμη μου βέβαια. Τα ίδια χαρακτηριστικά περίπου αλλά με περισσότερη ελευθερία μέχρι ελευθεριότητας, υπάρχουν και στις κατηγορίες της πρόζας. Ετούτες οι ηλικίες δημιουργών υπολογίζουν και ζυγίζουν την σύγχρονη ασφυξία και την τραγικότητα της ενσωμάτωσης, με ειρωνεία και σαρκασμό για τις εμμονές των παλαιότερων. Φαινομενικά δεν δίνουν δεκάρα για την συντριβή των προηγούμενων γενεών, όχι γιατί είναι αδιάφοροι, αλλά γιατί άλλοι υποσυνείδητα, και άλλοι συνειδητά, αντιλαμβάνονται την συντριβή του παρελθόντος ως αιτία για την δική τους συντριβή, και την αγιοποίηση αναποτελεσματικών στοιχείων ενός παρελθόντος σαν νεκροπομπό του μέλλοντός τους. Η γνώμη μου είναι πως πρέπει να δοθούν βραβεία πρωτοεμφανιζόμενου σε κάθε κατηγορία της ομάδας, τιμώντας την στάση παρατήρησης και αναμονής, στάση βαθιάς κριτικής στην ουσία, στάση μοναχικού και περήφανου αλόγου στην γραμμή εκκίνησης, στάση που αρνείται τον υπέρβαρο αναβάτη.

Άφησα τελευταία την κατηγορία ποίηση, διότι νομίζω, ίσως και να πιστεύω, πως η πιο προηγμένη μορφή γραφής λογοτεχνίας στην ελληνική ανήκει στην σύγχρονη ελληνική ποίηση εδώ και πολλά χρόνια. Η ποίηση στην ελληνική γλώσσα συνεχίζει να βρίσκεται σε ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο στις συνθήκες συντριβής των τελευταίων 100 χρόνων (1922-2022). Δεν είναι τυχαία η αναφορά σ΄ αυτήν την χρονική περίοδο αν θέσουμε σε αντίστιξη συλλογές όπως Πράσινος ουρανός μπλε χορτάρι, Μικρά Ασία, Πάντα βρέχει στο κεφάλι του σκύλου, Η αρχιτεκτονική της σιωπής. Το προσπάθησα και πέτυχε. Η χρονιά αυτού του ιωβηλαίου, το 2022, έχει να επιδείξει επίσης εξαιρετικές ποιητικές συλλογές στο πνεύμα της οπτικής του μέλλοντος. Πάντα με την έννοια της κριτικής και της αποδοχής του παρελθόντος και της προσωπικής στάσης εντός της απώλειας. Δηλαδή βρισκόμαστε ακόμη ιδεολογικά στην εποχή της κατανόησης και της αποδοχής των γεγονότων, στην εποχή μιας πολυβασανισμένης διαδικασίας επαλήθευσης. Ό,τι οδηγεί στην ασάφεια του μέλλοντος. Είτε το δεχόμαστε, είτε δεν το δεχόμαστε. Μια αντικειμενική κατάσταση-συνθήκη. Με αφαιρετικό μοντερνισμό, ρυθμό ασίγαστο και έντονα στοιχεία λυρισμού, κεκρυμμένα ή εμφανή, ισορροπεί, εξελίσσεται και υπηρετεί με ικανό τρόπο η ελληνική σύγχρονη γλώσσα την ποίηση και το αντίστροφο. Όπου η κατανόηση και η αποδοχή θα οδηγήσουν σε μια διαδικασία άφεσης. Και άφεση σημαίνει προαγωγή, σημαίνει εγκυρότητα προόδου. Σε τούτη την νεαρή τάση για ποιητική των ημερών η συντριβή δεν μετασχηματίζεται σε αγιογραφίες αλλά σε ερωτηματικά για το χθες και την άλλη μέρα. Σαρκασμός, αυτοσαρκασμός, λεπτή ειρωνεία, αποδοχή συνευθύνης. Ποιητική για έναν έρωτα ζωής λιγότερο ή περισσότερο επικίνδυνο για την εποχή και το ίδιο το ποίημα καθώς η εγκυρότητα της γραφής διεμβολίζει την εμμονή, την τεχνητή ανασφάλεια και την άρνηση επαλήθευσης. Ποιητικές διαφορετικές μεταξύ τους όπως αυτές των εξαιρετικών συλλογών Πράσινος ουρανός μπλε χορτάρι του Σταύρου Ζαφειρίου, Μικρά Ασία της Εύας Μοδινού, Ακόμα βαφτιζόμαστε του Νίκου Ερηνάκη, Αρχιτεκτονική της σιωπής του Αντώνη Δ. Σκιαθά, Η νύχτα των κήπων του Κυριάκου Χαραλαμπίδη, Πάντα βρέχει στο κεφάλι του σκύλου του Δημήτρη Αγγελή, Εικοστός κόσμος του Δημήτρη Πέτρου, και άλλες βεβαίως, θωρακίζουν την σύγχρονη ελληνική γλώσσα στο εσωτερικό αλλά και στο ιδιαίτερα επιθετικό διεθνές περιβάλλον, προάγουν τον στοχασμό, την ιδιαιτερότητα της ιστορίας μας ως μέρος του παγκόσμιου πολιτισμού και εξυψώνουν την απλή καθημερινότητά μας σε έδαφος του μέλλοντος. Ως Επιτροπή θεωρώ πως είμαστε πολύ τυχεροί με το εξαιρετικό επίπεδο ποίησης παρά την βαριά ευθύνη και τις δυσκολίες να ξεχωρίσουμε, να επιλέξουμε, να διακινδυνεύσουμε.