«Απ' το μπαλκόνι να φύγεις!» της Μελίσσας Στοῒλη (κριτική) – Ο ρεαλισμός και η υπέρβασή του

Η Μελίσσα Στοῒλη στη συλλογή διηγημάτων της Απ’ το μπαλκόνι να φύγεις! επέλεξε να αφηγηθεί ιστορίες από τον γενέθλιο τόπο της, τη Θεσσαλονίκη, αξιοποιώντας βιώματα, ακούσματα και μνήμες προσωπικές και συλλογικές. Οι ήρωές της κινούνται στις δυτικές κυρίως συνοικίες της πόλης. Διαλέγονται στα εντόπια, χρησιμοποιούν φράσεις από τα τούρκικα, γνωρίζουν τα σεφαραδίτικα, δημιουργώντας ένα γλωσσικό μωσαϊκό που απηχεί την πολυπολιτισμική κοινωνική δυναμική της Θεσσαλονίκης του 20ού αιώνα. Είναι φανερό, το έχει εξάλλου δηλώσει και η ίδια η Στοῒλη, ότι για τη συγγραφή των 17 διηγημάτων της έκανε διεξοδική έρευνα, αντλώντας πληροφορίες από χάρτες και εφημερίδες της πόλης, ιστορικές μελέτες, φωτογραφικά άλμπουμ και οικογενειακά αρχεία. Υπό αυτή την έννοια τα κείμενά της διεκδικούν και εν τέλει επιτυγχάνουν την αυθεντικότητά τους στη βάση του συσχετισμού τους με μια εξωλογοτεχνική πραγματικότητα.

Η συγγραφέας δένει όμως τόσο επιτυχημένα την πραγματικότητα με την υποκειμενική εμπειρία των ηρώων της ώστε δημιουργεί εικόνες, πράξεις, σκέψεις που υπερβαίνουν την οποιαδήποτε αναφορά σε έναν συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Εννοείται ότι υπάρχει ο εξωτερικός περίγυρος, ότι οι ήρωες έχουν διαμορφωθεί από τις κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες της πόλης και της εποχής στην οποία διαβιούν, αλλά αυτό δεν λειτουργεί δεσμευτικά, γιατί η Στοῒλη κατορθώνει να φτιάξει έναν δικό της μικρόκοσμο που έχει στο κέντρο του τον άνθρωπο: τους εσωτερικούς του αγώνες, τα πάθη του, τις απώλειές του, την ανάγκη του να επιβιώσει δοκιμάζοντας τα όρια των αντοχών του.

Η συγγραφέας διερευνά σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης κατάστασης που μας αφορούν όλους. Ιστορίες στις οποίες πρωταγωνιστεί το κοινωνικό κακό, όπως η φτώχεια, η αδικία, η απληστία: το πάθος για το χρήμα που θολώνει την ανθρώπινη συνείδηση στο διήγημα «Ο πυρετός του χρυσού», η αναλγησία των γονιών που εγκαταλείπουν τη φυματική κόρη στο θεραπευτήριο («Περιοχή Βαρδαρίου-Συναλλαγή»), ο πατέρας που διαπραγματεύεται σκληρά με τον επίδοξο αγοραστή την κόρη του («Η τυχερή»), η άτεκνη γυναίκα που κακοποιείται από τον άντρα της και καταδικάζεται στην κοινωνική απομόνωση («Η θλιμμένη πριγκίπισσα Σοράγια»). Ιστορίες ανθρώπων που τα όνειρά τους συντρίβονται, ο Θωμάς στο διήγημα «Κόκκινες πιπεριές Φλωρίνης» πετάει στο παλιό λιμάνι όλα τα δώρα που είχε μαζέψει για την Ελευθερία με την οποία είναι χρόνια ερωτευμένος, και άλλων που ζουν μια ολόκληρη ζωή με αυταπάτες, όπως ο Σπύρος στο «Δώρον άδωρον». Κοινωνικές προκαταλήψεις, το αρνητικό στερεότυπο του Εβραίου που σταύρωσε τον Χριστό και δολοφονεί μικρά παιδιά για να χρησιμοποιήσει το αίμα τους στην παρασκευή αζύμων, δεισιδαιμονίες, ο υστερικός φόβος του πλήθους για την ύπαρξη ενός ανώμαλου που κυκλοφορεί στην πόλη και που χαρίζει εξαιρετικές σκηνές απεικόνισης της ομαδικής ψυχολογίας στο διήγημα «Το τέρας».

Η ιδιόλεκτος των πρωταγωνιστών της διεισδύει συχνά στον κυρίαρχο λόγο του παντογνώστη αφηγητή, τεχνική που αποκαλύπτει την πρόθεση μιας δημιουργού να ελκύσει και τη συμπάθεια του αναγνώστη για τα βάσανα και τις πληγές τους.

Αυτά είναι μόνο κάποια από τα όσα διαδραματίζονται στις ιστορίες της Στοῒλη, η οποία στέκεται δίπλα στους πολύπαθους ήρωες των διηγημάτων της με συμπάθεια και κατανόηση. Η ιδιόλεκτος των πρωταγωνιστών της διεισδύει συχνά στον κυρίαρχο λόγο του παντογνώστη αφηγητή, τεχνική που αποκαλύπτει την πρόθεση μιας δημιουργού να ελκύσει και τη συμπάθεια του αναγνώστη για τα βάσανα και τις πληγές τους. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από το διήγημα «Κόκκινες πιπεριές Φλωρίνης», όπου ο αφηγητής υιοθετεί την οπτική του Θωμά, προκειμένου ο αναγνώστης να προσλάβει την ιστορία μέσα από τη δική του οπτική γωνία και να συναισθανθεί τον πόνο του:

«Έβρισκε τρόπο να της παίρνει δώρα τα οποία φύλαγε σε ένα κλειδωμένο συρτάρι. Δεν της τα έδινε βέβαια, δεν τολμούσε. Κάποτε όταν θα έβρισκε το κουράγιο, θα της τα χάριζε όλα μονομιάς». (σ.72)

Στα διηγήματα της Στοίλη δεν υπάρχει μόνο ρεαλισμός. Συναντούμε και ιστορίες που είναι καλά προσδεδεμένες στο άρμα του μαγικού ρεαλισμού. Όπως έχει επισημάνει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου «ο μαγικός ρεαλισμός θέλει να ανιχνεύσει, σύμφωνα με τα κελεύσματα της μήτρας από την οποία προέρχεται, τις αδιόρατες όψεις της πραγματικότητας, είτε για να τρομάξει και να φοβηθεί από τα κρυφά της όπλα είτε για να αντλήσει ελπίδα από τις εν υπνώσει αναγεννητικές της δυνατότητες» [1]. Στο διήγημα «Ημέρες ΔΕΘ», έχουμε σίγουρα την πρώτη περίπτωση. Η κωμική του πλοκή συγκροτείται από μια σειρά παράδοξων συμβάντων προκειμένου να παρωδηθεί ο ιστορικός θεσμός της ΔΕΘ: από τις περιστρεφόμενες κούνιες εκσφενδονίζεται ένας στρατιώτης, το «φλεγόμενο αερόστατο» γίνεται στάχτη και καπνός τη μέρα της πρεμιέρας, ένας από τους παραμορφωτικούς καθρέφτες στον «οίκο του γέλωτος» σπάζει χωρίς λόγο, κ.ά. Στις «Ημέρες ΔΕΘ» διασαλεύονται κατά τα πρότυπα του μαγικού ρεαλισμού οι παραδοσιακές διακρίσεις ανάμεσα στο σοβαρό και το ασήμαντο, το λογικό και το παράλογο, το αποτρόπαιο και το γελοίο, ενώ ο καταιγιστικός ρυθμός με τον οποίο κάνουν την εμφάνισή τους απροσδόκητα, φαρσικά συμβάντα χαρίζει μοναδική απόλαυση στον αναγνώστη.

Το παραμύθι και το όνειρο ως μαγικές προεκτάσεις του πραγματικού κόσμου, φαίνεται να είναι για τη Στοῒλη βασικό προαπαιτούμενο για την ίαση της ανθρώπινης ψυχής.

Το παραμύθι και το όνειρο ως μαγικές προεκτάσεις του πραγματικού κόσμου, φαίνεται να είναι για τη Στοῒλη βασικό προαπαιτούμενο για την ίαση της ανθρώπινης ψυχής. Στα «Λουτρά Φοίνιξ» ο ήρωας απολαμβάνει σαν μικρό παιδί τις απίθανες ιστορίες του χαμαμτζή Αλαλαού, οι οποίες στο τέλος κατορθώνουν να θέσουν υπό αμφισβήτηση ακόμη και την ορθολογιστική εικόνα που έχει σχηματίσει για τον κόσμο μέσα από την επαγγελματική ιδιότητα του γεωλόγου:

«Μια μέρα πήγε μαζί με άλλους μέχρι τη λίμνη Βόλβη που ήταν το επίκεντρο [του σεισμού], για να δουν επί τόπου την ανοιγμένη γη και τα ηφαίστεια άμμου που είχαν ξεφυτρώσει. Ασυναίσθητα θυμήθηκε το όρυγμα του Μεγαλέξαντρου κι έσκυψε πάνω από τη ρωγμή για να αφουγκραστεί τη γη. Υπόκωφοι θόρυβοι, ένα μακρινό μουγκρητό και, δεν ήταν βέβαιος αλλά σαν να άκουσε μια φωνή, “αλαλαού, αλαλαού… ως τα φύλλα του δένδρου θα πέφτουμε…”». (σ.62)

Η Στοῒλη θέτει σε ετούτο το διήγημα ένα θεμελιώδες αυτοαναφορικό ερώτημα για το κατά πόσον μπορεί η μυθοπλασία να απαλύνει τον ψυχικό πόνο ή ακόμη και να λυτρώσει τον άνθρωπο από τα βάσανα του πραγματικού κόσμου.

Η Μελίσσα Στοΐλη γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε στη Σχολή Δραματικής Τέχνης του Κ.Θ.Β.Ε. και εργάσθηκε ως ηθοποιός στο θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Έχει γράψει κείμενα για θεατρικές παραστάσεις και τηλεοπτικές εκπομπές. Από το 1998 αρθρογραφεί στον περιοδικό Τύπο. Τα τελευταία χρόνια εργάζεται ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Το Βήμα» και είναι αρχισυντάκτρια στο περιοδικό «BHMAgourmet», όπου και γράφει άρθρα σχετικά με τη γαστρονομία και τον υλικό πολιτισμό.

Αξιοπρόσεκτος σε αυτή τη συλλογή είναι και ο ακαριαίος τρόπος με τον οποίο η Στοῒλη βάζει τον αναγνώστη μέσα στις ιστορίες της. Δεν γνωρίζω εάν έγραψε, έσβησε και ξαναέγραψε την πρώτη πρόταση των διηγημάτων της εκατοντάδες φορές, όπως κάνουν πολλοί καλοί συγγραφείς [2], πάντως ένα είναι σίγουρο: ότι δεν μπήκε ανυποψίαστη στην ιστορία επιλέγοντας μια τυχαία φράση. «Η αρχή κάθε ιστορίας», λέει ο Άμος Οζ, «είναι στην πραγματικότητα ένα κόκαλο, κάτι με το οποίο κερδίζεις την εύνοια του σκύλου μιας κυρίας, γεγονός που μπορεί να σε φέρει πιο κοντά στην ίδια την κυρία» [3]. Αυτό ακριβώς καταφέρνει η Στοῒλη με τις εναρκτήριες φράσεις των διηγημάτων της: να σε φέρει πιο κοντά στον μαγικό κόσμο των ιστοριών της, να σε εμπλέξει σε ένα παιχνίδι που τους κανόνες του δεν τους προγνωρίζεις και αυτή είναι για εμένα μια μεγάλη αρετή της συγγραφικής της τέχνης σε αυτή τη συλλογή. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η πρώτη περίοδος από το διήγημα «Ημέρες ΔΕΘ»:

«Το πρώτο από τα καινοφανή συμβάντα εκείνου του Σεπτεμβρίου συνέβη όταν από τις περιστρεφόμενες κούνιες της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης εκσφενδονίστηκε ένας στρατιώτης και προσγειώθηκε πάνω σε κάποιον διερχόμενο υπάλληλο του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης». (σ.21)

Είναι φανερό ότι αυτή η εναρκτήρια φράση μας υπόσχεται περαιτέρω αποκαλύψεις, προμηνύει και άλλα παράδοξα συμβάντα. Και επειδή, όπως λέει ο Οζ, «κάθε αρχή ιστορίας είναι πάντα ένα είδος συμβολαίου μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη» [4], οι όροι του συμβολαίου σε ετούτο το διήγημα απαιτούν ορθώς να μπούμε στην ιστορία έχοντας αποδεχτεί από την αρχή την παραδοξότητά της ως κάτι απολύτως αληθινό. Στο διήγημα «Περιοχή Βαρδαρίου-Συναλλαγή», παρόλο που μια πρώτη ανάγνωση μπορεί να δείξει ότι πρόκειται για μια παρατακτική σύνδεση των γεγονότων που συνέβησαν στη ζωή της Μόρφως από τη στιγμή που διαγνώσθηκε με φυματίωση, στην πραγματικότητα με την πρώτη φράση: «Τρομακτικές λέξεις άκουγε η Μόρφω και ας μην τις καταλάβαινε εντελώς» (σ. 31), ο αναγνώστης καλείται να εισέλθει στον κόσμο της ιστορίας για να αντιληφθεί τη σημασία της: γονεϊκή απόρριψη, ψυχική σκληρότητα, μοναξιά.

Παρά το γεγονός όμως ότι οι ήρωες της Στοῒλη αναμετρώνται με βάσανα και απώλειες και συχνά καταποντίζονται, ο αναγνώστης δεν νιώθει στιγμή να βυθίζεται στον ζόφο.

Η Στοῒλη ξέρει καλά ότι η φράση «τρομακτικές λέξεις» μπορεί να της δώσει όλο το καύσιμο υλικό που χρειάζεται προκειμένου να προχωρήσει στην κατασκευή της ιστορίας της. Ακόμη και η αμηχανία που ο αναγνώστης αισθάνεται μπροστά στον τίτλο «Περιοχή Βαρδαρίου-Συναλλαγή», διαλύεται στο τέλος του διηγήματος, όταν αποκαλύπτεται ότι η Μόρφω κατέληξε να εργάζεται ως ιερόδουλη στην οδό Προμηθέως.

Με αφορμή τη συνέντευξη που η συγγραφέας παραχώρησε στην Athens Voice, ο Στέφανος Τσιτσόπουλος παρατηρεί ότι στα διηγήματα αυτά «δεν υπάρχει χαρά διακριτή ούτε από χαραμάδα» [5]. Η Στοῒλη απαντά ότι «δεν ξέρει πώς τα καταφέρνει και μέσα στα φώτα και στο γλέντι εντοπίζει πάντα μια σταγόνα πίκρας που υπονομεύει τη χαρά». Κατά τη γνώμη μου τα καταφέρνει, όπως κάθε συγγραφέας που έλκεται από τις προβληματικές καταστάσεις, γιατί χωρίς αυτές, όπως έχει επισημάνει, ο κορυφαίος Αμερικανός διηγηματογράφος Τομπάιας Γουλφ σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Το Βήμα, πολύ απλά δεν μπορεί να υπάρξει λογοτεχνία. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε τη λογοτεχνία χωρίς προβληματικές καταστάσεις. Τα προβλήματα είναι που κάνουν τη λογοτεχνία να συμβαίνει, επειδή ακριβώς αναγκάζουν τους ανθρώπους να κάνουν τις επιλογές τους, είτε για το καλό είτε για το κακό. Τα προβλήματα είναι οι ιστορίες» [7].

Παρά το γεγονός όμως ότι οι ήρωες της Στοῒλη αναμετρώνται με βάσανα και απώλειες και συχνά καταποντίζονται, ο αναγνώστης δεν νιώθει στιγμή να βυθίζεται στον ζόφο. Και αυτό έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με τον τρόπο που η συγγραφέας χειρίζεται τη γλώσσα. Οι τεχνικές παραγωγής χιούμορ που χρησιμοποιεί είναι πολλαπλές και αποκαλύπτουν μια συγγραφέα που βρίσκεται σε διαρκή πνευματική ετοιμότητα προκειμένου να εξορκίσει το κακό, την αγωνία και τα βάσανα του ανθρώπου: άλλοτε με τη χρήση λαϊκής γλώσσας για να μιλήσει για ένα θέμα σημαντικό και σοβαρό: «περισσότερο δεν τους κράταγαν στο θεραπευτήριο, σαρδεληδόν διαβιούσαν εκεί μέσα» (σ.32), άλλοτε με λόγιες φράσεις για να περιγράψει ένα θέμα ελαφρύ και επιφανειακό: «Σύντομα παθιάστηκε με τους βραδινούς θριάμβους» (σ.13), άλλοτε με λεκτική ειρωνεία: «Τακτοποιήθηκε κιόλας. Ως φαίνεται ασχολείται με το εμπόριο» (σ.35) και άλλοτε με έντονες αντιθέσεις και απροσδόκητους συσχετισμούς: «Θρηνούσε στο Ιράν η Σοράγια η πριγκίπισσα, θρηνούσε και στα Αρμένικα η Σοράγια η κεντήστρα» (σ.52).

Με τη συλλογή διηγημάτων της Απ’ το μπαλκόνι να φύγεις! η Μελίσσα Στοῒλη κάνει πράξη τα όσα έμμεσα μας υπόσχεται στο διήγημά της «Λουτρά Φοίνιξ»: ότι δηλαδή η μυθοπλασία μπορεί να ζεσταίνει τις ψυχές των ανθρώπων, όπως οι ιστορίες που αφηγείται σαν «αρσενική Σεχραζάτ» ο Αλαλαού καθώς ρίχνει ζεστό νερό πάνω στο σώμα των λουομένων στο ομώνυμο διήγημα.

[1] Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, «Το παραμύθι, το όνειρο και ο μαγικός ρεαλισμός», «Χάρτης» 4, Απρίλιος 2019, Αφιέρωμα στον Νίκο Χουλιαρά.
[2] Άμος Οζ, Η αρχή της ιστορίας – Δοκίμια για τη λογοτεχνία, Καστανιώτης, Αθήνα 2001.
[3] ο.π.
[4] ο.π.
[5] Στέφανος Τσιτσόπουλος, «Η Μελίσσα Στοῒλη κοιτά τους ανθρώπους όταν πέφτουν», «Athens Voice», 16/04/2022
[6] ο.π.
[7] Γρηγόρης Μπέκος, «Ο Τομπάιας Γουλφ, μάστορας της μικρής φόρμας, μιλάει στο Βήμα», «Το Βήμα», 09/08/2017

* Η ΔΗΜΗΤΡΑ ΛΟΥΚΑ είναι συγγραφέας. Τελευταίο της βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Η μούτα και άλλες ιστορίες» (εκδ. Κίχλη).