25 epiloges perantonakis 2

Ανασκόπηση στα βιβλία ελληνικής πεζογραφίας του 2021 και στις τάσεις που διαμορφώθηκαν μέσα στην εκδοτική παραγωγή.

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Το ιδανικό, και το πιο ευχάριστο για όλους, θα ήταν να ξεχωρίσω όντως τα εκατό καλύτερα βιβλία της χρονιάς που πέρασε: μυθιστορήματα, νουβέλες, συλλογές διηγημάτων, (αυτο)βιογραφικές αφηγήσεις. Κάτι τέτοιο θα ήταν ο καλύτερος τρόπος παρουσίασης του πεζογραφικού 2021, γιατί:

  1. Θα δινόταν μια πανοραμική εικόνα όλου του έτους, με πληρότητα στο παραγόμενο υλικό και με σύντομες βιβλιοπαρουσιάσεις, ώστε ο αναγνώστης... να επιλέξει μόνος του τι του ταιριάζει.
  2. Θα ήταν μια εξαιρετικά γενναιόδωρη κίνηση προς τους συγγραφείς, οι οποίοι θα χαιρόντουσαν πολύ να δουν το έργο τους ανάμεσα στα καλύτερα της χρονιάς και θα ευγνωμονούσαν –μέσα τους και στα κοινωνικά δίκτυα– την τύχη και τον γράφοντα για... τη διάκριση.
  3. Οι καταξιωμένοι συγγραφείς θα εκπροσωπούνταν, αφού κάθε βιβλίο τους θεωρείται αυτόματα άξιο λόγου (άρα δεν πρέπει να λείπει), ενώ οι νεότεροι, πρωτοεμφανιζόμενοι και μη, θα επιβραβεύονταν με μια γενναιόδωρη αξιολόγηση.
  4. Είδη όπως το αστυνομικό ή ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά και η βιογραφική και αυτοβιογραφική αφήγηση, θα αναδείκνυαν τα καλύτερα δείγματά τους, είτε αυτά είναι σε θέση να συναγωνιστούν την υπόλοιπη λογοτεχνία είτε όχι.
  5. Θα ήταν μια δίκαιη κάλυψη όλων των εκδοτικών οίκων, καθώς με κριτήριο την αντιπροσωπευτικότητα θα υπήρχε στη λίστα τόσο ένα έργο από τον μικρό εκδοτικό οίκο της Λαμίας όσο και οκτώ από μια μεγάλη, στιβαρή επιχείρηση στον χώρο του βιβλίου που εκδίδει κάθε χρόνο δεκάδες τίτλους.
  6. Θα ήταν μια καλή υπεκφυγή, ώστε να αποφύγουμε τις επώδυνες τομές και τις δυσάρεστες επιλογές, τα τολμηρά κοσκινίσματα και τις θαρραλέες ιεραρχήσεις.
  7. Με τη λογική της παράδοσης και όχι του Κανόνα, με τη λογική της καταγραφής των ποικίλων τάσεων, δεν αξίζει να εντοπιστούν όλα τα βιβλία που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο κάτι δείχνουν για την εποχή, τη νοοτροπία ή τον ψυχισμό του Νεοέλληνα;
  8. Θα ήταν ένα εύλογο άλλοθι μέσα στη σχετικοκρατία του μεταμοντέρνου κόσμου μας: μέσα στις φωνές της διαφήμισης, των παρουσιάσεων, των διθυραμβικών ιστολογίων, των συνεντεύξεων, των προεόρτιων απολογισμών, των φιλικών φιλοφρονήσεων, των κοινωνικών δικτύων, ποιος είμαι εγώ που θα ξεχωρίσω κάτι και θα απορρίψω κάτι άλλο; Κι ακόμα περισσότερο, υπάρχουν τόσα καλά βιβλία που αξίζει για κάτι να προσεχθούν (έστω κι αν το σύνολό τους χωλαίνει κι αυτά τελικά στραβοπατάνε, όταν ολοκληρώνεται η ανάγνωση), ώστε γιατί να τα αφήσω στην άκρη με κριτήριο το «τέλειο»;

Τελικά, πόσα βιβλία αξίζει να προσεχθούν;

Για όλους αυτούς –και για άλλους λόγους– η διπλωματία της κριτικής επιλέγει τελικά να μείνει στα πολλά και καλά βιβλία, που όντως υπάρχουν, και να μην προχωρήσει στα λίγα, στα αναπόφευκτα λίγα κι εξαιρετικά. Πόσα βιβλία, που θα μείνουν στον νεοελληνικό Κανόνα, μπορεί να παραγάγει μια χρονιά; Ναι, με κριτήριο το άπλωμα της αγοράς και την προώθηση της βιβλιοπαραγωγής, πολλά είναι τα άξια λόγου· με κριτήριο, όμως, το πόσα αξίζει να διαβαστούν 30 ή 60 χρόνια μετά, τότε και η δική μας ματιά πρέπει να είναι πιο αυστηρή, πιο επιλεκτική.

Πόσα βιβλία, που θα μείνουν στον νεοελληνικό Κανόνα, μπορεί να παραγάγει μια χρονιά;

Αντίστοιχα, αναρωτιέμαι, πριν περάσω στο παρελθόν 2021, πόσα βιβλία του 1991, του 1961 ή του 1931 επέζησαν και διατηρήθηκαν στον ρευστό αλλά πάντα παρόντα Κανόνα της νεοελληνικής πεζογραφίας. Ανατρέχω στις παλιότερες Ιστορίες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Δημαράς, Πολίτης, Beaton, Vitti) αλλά και στις πιο πρόσφατες της Μεταπολίτευσης (Χατζηβασιλείου, Κοτζιά, Κούρτοβικ), συμπληρώνω τα κρατικά βραβεία κι έτσι καταγράφω ποια βιβλία των κάτωθι ετών ξεχώρισαν.

      Έτος
            Έργα
  1931   Ηλίας Βενέζης, «Το νούμερο 31328»
  1961   Βασίλης Βασιλικός, «Το φύλλο, το πηγάδι, τ’ αγγέλιασμα»
Νίκος Καζαντζάκης, «Αναφορά στον Γκρέκο»
Χριστόφορος Μηλιώνης, «Παραφωνία»
Γιάννης Μπεράτης, «Στρόβιλος»
Αντώνης Σαμαράκης, «Αρνούμαι»
  1991   Χρήστος Βακαλόπουλος, «Η γραμμή του ορίζοντος»
Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς, «Η προετοιμασία»
Τάκης Θεοδωρόπουλος, «Το αδιανόητο τοπίο»
Γιώργος Κιτσόπουλος, «Η αποκαθήλωση και άλλα διηγήματα»
Κώστας Κοντοδήμος, «Ο συγγραφέας και το εξώφυλλο»
Τηλέμαχος Κώτσιας, «Περιστατικό τα μεσάνυχτα»
Ανδρέας Νενεδάκης, «Οι Βουκέφαλοι»
Αλέξης Πανσέληνος, «Βραδιές μπαλέτου»
Φαίδων Ταμβακάκης, «Η υστάτη και τέσσερις σπουδές»
Σάκης Τότλης, «Ο συνδυασμός Έδεσσα – Ζυρίχη»
       

Φυσικά δεν ξεχνάμε ότι το μακρινό 1931 υπερτερούσε κατά πολύ η ποίηση, ενώ η πεζογραφία ήταν πενιχρή. Το 1961 οι αναλογίες έχουν αντιστραφεί υπέρ της πρόζας, ενώ το 1991 κολυμπάμε πλέον βαθιά στην κυριαρχία του διηγήματος, της νουβέλας και του μυθιστορήματος, με εκατοντάδες τίτλους, από τους οποίους οι γραμματολόγοι φρόντισαν να ξεχωρίσουν τους σημαντικότερους (κράτησα όσους παρουσιάζονται εκτενέστερα από μια απλή αναφορά). Έτσι εξηγείται και η γεωμετρική πρόοδος στην αύξηση των αξιοπρόσεκτων τίτλων: από έναν (1) το 1931 στους πέντε (5) το 1961 κι από εκεί στους δέκα (10) το 1991. Αν η παραγωγή έκτοτε έχει τριπλασιαστεί, μπορούμε να πιστέψουμε ότι το 2021 έχουμε δυο-τρεις δεκάδες καλά βιβλία, αλλά πολύ λιγότερα εξαιρετικά;

Μια ουσιαστική ανασκόπηση δεν στέκεται στα έργα, αλλά στις τάσεις που αυτά διαμορφώνουν, ώστε με όχημα τη λογοτεχνική τους αξία να δούμε πού οδηγούν τη σκέψη και το συναίσθημα του αναγνώστη.

Επαναλαμβάνω κάτι που έχω γράψει και παλιότερα: κατά τη γνώμη μου, μια ουσιαστική ανασκόπηση δεν στέκεται στα έργα, αλλά στις τάσεις που αυτά διαμορφώνουν, ώστε με όχημα τη λογοτεχνική τους αξία να δούμε πού οδηγούν τη σκέψη και το συναίσθημα του αναγνώστη. Τελικά, δεν έμεινα κι εγώ στα απολύτως εξαιρετικά, αλλά άνοιξα λίγο παραπάνω τον διαβήτη μου.

Τάσεις, επίκαιρες και διαχρονικές

Το 2021, ως χρονιά της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, βρέθηκε στην επισφαλή έξοδο από τη δεκαετή οικονομική κρίση (2008-2019) και σήκωσε στους ώμους του την πανδημία του κορωνοϊού και την επακόλουθη καραντίνα. Κι επιπλέον χαρακτηρίστηκε από ένα κύμα βιαιοτήτων, πιθανών απότοκων της ψυχικής πίεσης του Νεοέλληνα, με αποκορύφωμα τον διψήφιο αριθμό γυναικοκτονιών, λέξης που μπήκε ορμητικά στο λεξιλόγιό μας. Στο ίδιο πλαίσιο της έμφυλης (και όχι μόνο) βίας ανήκει το κίνημα του #metoo κι οι αποκαλύψεις για σεξουαλική και κάθε είδους κακοποίηση, κυρίως στον αθλητικό και τον καλλιτεχνικό χώρο. Ας σημειώσω ακόμα τις ανυπολόγιστες οικολογικές καταστροφές με τις πυρκαγιές του καλοκαιριού σε ποικίλα σημεία της επικράτειας, τον θάνατο του μεγάλου Μίκη Θεοδωράκη και της προέδρου του ΚΙΝ.ΑΛ. Φώφης Γεννηματά. Και να μην ξεχάσω την επέτειο των 200 χρόνων από την εθνογενετική Επανάσταση του 1821.

Στο σταυροδρόμι του 2021, λοιπόν, συγκλίνουν τάσεις και προβλήματα από την προηγούμενη δεκαετία, μέσα του συναντιούνται οι προβληματισμοί πολλών ιδεολογιών και οπτικών γωνιών. Ό,τι γράφεται είναι πιθανόν το απότοκο πολλαπλών στρωμάτων, που τήκονται και χύνονται, πυρετικά ή ήπια, στη χρονιά που έφυγε.

kastaniotis kampilis genika symptomata 18 best of 2021 hilda
   

Η λογοτεχνία αφουγκράζεται τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, αλλά θέλει χρόνο για να προχωρήσει στη ζύμωσή τους, ώστε να μην βιαστεί σε μια δημοσιογραφική επιφανειακή προσέγγισή τους. Βεβαίως, κυκλοφόρησαν και λίγα βιβλία που συνέλαβαν αμέσως τον σφυγμό της εποχής και τον αποτύπωσαν λογοτεχνικά· σ’ αυτό το σταυροδρόμι της συμβολής της οικονομικής ύφεσης και της υγειονομικής κρίσης στέκονται τα «Γενικά συμπτώματα» (Καστανιώτης) του Τάκη Καμπύλη. Ο συγγραφέας αξιοποιεί αυτή τη σύγκλιση της οικονομικής ύφεσης και της διετούς πανδημίας, για να μιλήσει για τους ανθρώπους, οι οποίοι μέσα σ’ αυτό το ρευστό τοπίο γίνονται θύματα αλλά και θύτες, αναζητούν τη λύτρωση και βιώνουν το άχθος της ζωής, καθώς η βαριά καθημερινότητα δεν δίνει εύκολα δρόμους διαφυγής.

Η έμφυλη βία από την άλλη καταγγέλλεται στο αστυνομικό μυθιστόρημα της Ευτυχίας Γιαννάκη «Στη φωλιά του ιππόκαμπου» (Ίκαρος). Η πεζογράφος θετει καίριους προβληματισμούς για τις δολοφονίες γυναικών, τόσο σήμερα όσο και τη δεκαετία του ’80, δολοφονίες που αναδύονται ως η κορυφή του παγόβουνου πάνω από μια σειρά κοινωνικών, θεσμικών ή άγραφων, πλαισίων που οδηγούν στην εκμετάλλευση και τη βία εις βάρος του «αδύναμου» φύλου. Μέσα από τη μυθοπλαστική δράση αποδεικνύεται ότι οι γυναίκες είναι τα μόνιμα θύματα μακροχρόνιων ηθών, προσωπικών φιλοδοξιών και ανδροκρατικών στερεοτύπων.

astynomika el 2 19 best of 2021 hilda kastaniotis margomenou to thirio vgike volta
     

Ανοίγω μια παρένθεση για το αστυνομικό μυθιστόρημα, το οποίο εξακολουθεί να είναι παραγωγικό και να θέλγει το αναγνωστικό κοινό. Ανάμεσα στη στιβαρή δομή και την αφηγηματική ευλιξία από τη μια και τις κοινωνικές προεκτάσεις από την άλλη, η ελληνική αστυνομική λογοτεχνία του 2021 συναντά την Ιστορία της Κατοχής και του Εμφυλίου [«Η σιωπή δεν σε κρατά ζωντανό» (Μεταίχμιο) του Τάσου Παπαναστασίου], ευαισθητοποιεί για κοινωνικά προβλήματα, παίζει διακειμενικά με τα όρια της γραφής και της ερμηνείας [«Η λίστα του Λεπορέλο» (Νεφέλη) του Φώτη Δούσου], τιμά τη νουάρ γραφή κ.λπ. Ακόμα, όμως, δεν μπορεί να συναγωνιστεί τα υπόλοιπα έργα σε κύρος και λογοτεχνική-αισθητική αξία. Τέλος, ως παρωνυχίδα του είδους, ως παρωδία του εγκλήματος, όπως αυτό παρουσιάζεται μέσα στη φυλακή και στις ιεραρχίες που χτίζονται εκεί (χωρίς όμως να μένει σε φαρσικά γεγονότα), έρχεται το μυθιστόρημα «Το θηρίο βγήκε βόλτα» (Καστανιώτης) της Μαρίλης Μαργωμένου.

Ξαναγυρίζοντας στο σημείο που άφησα τη σκυτάλη, τη γυναίκα δηλαδή και την καταπίεσή της, παρατηρώ –διευρύνοντας την εστίαση του φακού– ποικίλα βιβλία, τα οποία αφενός άπτονται των διαπροσωπικών και διαφυλικών σχέσεων κι αφετέρου θίγουν θέματα φύλου, συχνά πέραν του ανδρικού και του γυναικείου, θίγουν θέματα κοινωνικού γένους και έμφυλης ταυτότητας.

vakxikon kalandatidou anaimakta aleksandria mermygka dekatos xronos melani griva eksoristes vasilisses
     

Η πρωτοεμφανιζόμενη Μαίρη Καλανδαρίδου καταθέτει τη συλλογή διηγημάτων της «Αναίμακτα» (Βακχικόν), όπου η οργή γίνεται εκδίκηση, οι ψυχικές διεργασίες και καταπιέσεις γίνονται εκρήξεις, οι ηλεκτρικές εκκενώσεις γίνονται σπινθήρες. Όλα αυτά τίθενται στο πλαίσιο των διαπροσωπικών σχέσεων αλλά και της παθογενούς οικογένειας, όπου η αδιαφορία των συζύγων για τις μεταξύ τους σχέσεις, η άγρια καταπίεση εκ μέρους του πατέρα ή ο τριγμός του έρωτα κινούν τεκτονικές πλάκες και συντρίβουν ομαλότητες. Γυναικεία οπτική επιλέγει και η έμπειρη Καρολίνα Μέρμηγκα στον «Δέκατο χρόνο» (Αλεξάνδρεια), αφηγούμενη διά της Βρισηίδας τον Τρωικό πόλεμο. Στη μυθιστορηματική του, όμως, διασκευή δεν τονίζεται ο ηρωισμός και η ανδροπρεπής βία, αλλά η υποταγή της γυναίκας και η μοίρα πολλών από αυτές οι οποίες έπεσαν θύματα στις πολεμικές εξάρσεις της εποχής. Επισημαίνω και τις «Εξόριστες βασίλισσες» (Μελάνι) της Άννας Γρίβα, όπου η διατήρηση στην αφάνεια των βυζαντινών συζύγων και θυγατέρων των αυτοκρατόρων εξακτινώνει στο ιστορικό γίγνεσθαι τον ακόμα και σήμερα παρόντα παραγκωνισμό των γυναικών.

estia sam albatros elattomatiko agori PATAKIS KORTW MISO PAIDI EXWFYLLO
   

Αφετέρου, δύο μυθιστορήματα εγείρουν για μια ακόμα φορά τους προβληματισμούς της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας για την ταυτότητα και τον ρατσισμό που αυτή υφίσταται. Ο πρωτοεμφανιζόμενος Sam Albatros στο «Ελαττωματικό αγόρι» (Εστία) μιλά με την οπτική γωνία ενός παιδιού. Έτσι, μέσα από την αφέλεια, την αθωότητα, το ασύμπτωτο μεταξύ της παιδικής συνείδησης και της γνώμης των ενηλίκων ξεδιπλώνει τη διάσταση μεταξύ του βιολογικού φύλου (γεννήθηκε αγόρι) και του κοινωνικού γένους (νιώθει περισσότερο κορίτσι). Κι ο Αύγουστος Κορτώ στο «Μισό παιδί» (Πατάκης) ξαναβρίσκει τις καλές του στιγμές. Ξεκινά με μια ομαδική δολοφονία, η οποία διερευνάται με όρους αστυνομικής λογοτεχνίας, και σταδιακά αποκαλύπτει πολλά στοιχεία τόσο για τον δολοφόνο, που δεν ήταν τόσο άντρας όσο φαινόταν, ούτε όμως μόνο γυναίκα, σε μια διά-μεση κατάσταση, εξαιτίας της οποίας είχε υποστεί οικογενειακή κακοποίηση κι έπειτα ρατσισμό.

Ο ηρωισμός δεν είναι πλέον της μόδας, η εθνογένεση φαντάζει μακρινή και αδιάφορη, οι προβληματισμοί για την ελληνικότητα του 19ου αιώνα μένουν μόνο στο επίπεδο των ιστορικών, τα διλήμματα της Επανάστασης δεν αφορούν τον Νεοέλληνα του σήμερα.

Με το τελευταίο «επίκαιρο» θέμα, την επέτειο δηλαδή των διακοσίων χρόνων από το 1821, η ελληνική πεζογραφία δεν εδέησε να ασχοληθεί πολύ. Κι αυτή η σιωπή όσον αφορά το ιστορικό γεγονός και τις συνέπειές του αποκαλύπτει πολλά, ίσως περισσότερα από την όποια αναμενόμενη φωνή της. Ο ηρωισμός δεν είναι πλέον της μόδας, η εθνογένεση φαντάζει μακρινή και αδιάφορη, οι προβληματισμοί για την ελληνικότητα του 19ου αιώνα μένουν μόνο στο επίπεδο των ιστορικών, τα διλήμματα της Επανάστασης δεν αφορούν τον Νεοέλληνα του σήμερα. Κραταιό κείμενο που συνδυάζει τη λογοτεχνική γραφή, καθώς αναπλάθει δυνητικά τον τρόπο ομιλίας του Γεώργιου Καραϊσκάκη, και τον αφηρωισμό των οπλαρχηγών του ’21 (με πρώτο τον αρχιστράτηγο της Στερεάς Ελλάδας, ο οποίος παρουσιάζεται χωρίς δάφνες –όσο κι αν έχει δείξει γενναιότητα–, δίβουλος, αντιφατικός, ιδιοτελής, αθυρόστομος, ευθύς αλλά και πείσμων) είναι «Το μάγουλο της Παναγίας» (Άγρα) του Παντελή Μπουκάλα.

agra boukalas to magoulo tis panagias patakis dimitriou ouranos ap allous topous kichli louka i mouta
     

Εκτός από τις ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές τάσεις, που διέπουν τη σύγχρονη πεζογραφία μας, υπάρχουν και ενδολογοτεχνικές κατευθύνσεις, που χαράζουν τη δική τους πορεία, όχι φυσικά ερήμην του συγκείμενου μέσα στο οποίο γεννιούνται. Η νεοηθογραφία, με ώριμους καρπούς εδώ και τριάντα περίπου χρόνια, εστιάζει στο χωριό, στη σκληρή ζωή, όχι με εξωραϊσμούς και αναπολήσεις, αλλά με τη ρεαλιστική απόδοση της βίας, της ανέχειας, των δυσκολιών και με το γλωσσικό εργόχειρο, που ξενίζει αλλά μαζί θέλγει. Το ηπειρώτικο προνεωτερικό κέντημα του Σωτήρη Δημητρίου στον «Ουρανό απ’ άλλους τόπους» (Πατάκης) και τα οικογενειακά τραύματα, οι μεγάλες σιωπές και οι τεράστιες ενοχές στο ίδιο τοπίο στη «Μούτα» (Κίχλη) της Δήμητρας Λουκά υποδεικνύουν ότι το τοπικό εξακολουθεί να λειτουργεί ως αντίβαρο στο κυρίαρχο παγκόσμιο.

Το παρελθόν πάντα είναι παρόν στην ελληνική πεζογραφία. Είμαστε εκόντες άκοντες δέσμιοι της ιστορίας, της παράδοσης, του παρελθόντος, το οποίο –όταν αναπλάθεται– αντικατοπτρίζει το παρόν, προτείνει μια άλλη ματιά στην εξέλιξή μας ως ανθρώπων και έθνους, σχολιάζει έμμεσα τη διεύρυνση των ορίων, αναθεωρεί τις παγιωμένες μας απόψεις. Το παρελθόν γράφεται πλέον με όρους κατασκευής, όπου το ίδιο το κείμενο της λογοτεχνίας είναι μαζί ντοκουμέντο και κολάζ, τεκμήριο και φαντασία, αρχείο και μετανεωτερική ματιά. Έτσι, η Ελενα Χουζούρη «Στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού» (Πατάκης) αναδεικνύει την πίσω φόδρα της τρομοκρατίας της δεκαετίας του ’80, η Σώτη Τριανταφύλλου στο «Σικελικό ειδύλλιο» (Πατάκης) δείχνει πώς η μαφία καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων (μέσα στην αμάθεια και τις προκαταλήψεις της Κάτω Ιταλίας), ο Χρήστος Αστερίου στις «Μικρές αυτοκρατορίες. Muratti / ένας αποχαιρετισμός» (Πόλις) παραλληλίζει την άνοδο και την πτώση μιας καπνοβιομηχανίας με την ακμή και παρακμή του ανθρώπινου οργανισμού και η Κύπρια Νάσια Διονυσίου στο «Τι είναι ένας κάμπος» (Πόλις) επικεντρώνεται στο πέρασμα των Εβραίων μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από την Κύπρο προς τη μεσανατολική πατρίδα.

patakis chouzouri skoteini pleura tou feggariou patakis triantafyllou sikeliko eidillio
polis asteriou muratti polis dionysiou campus
   

Τα παραπάνω κείμενα, μυθιστορήματα και νουβέλες, γράφονται στον 21ο αιώνα, αλλά ανάγονται σε έναν ιστορικό χρόνο, ο οποίος άμεσα ή έμμεσα αντανακλάται στο σήμερα. Η έννοια της τρομοκρατίας και της αναρχικής συμπεριφοράς, που απασχολεί την Έλενα Χουζούρη, είναι ενδημικό αλλά και παγκόσμιο γνώρισμα της μεταπολεμικής ιστορίας και η θέαση των πραγμάτων από κάτω, από την πλευρά των γνωστών ενός αναρχικού, φωτίζει με διαφορετικό τρόπο τη νοοτροπία του. Από την άλλη, στο μυθιστόρημα της Σώτης Τριανταφύλλου, οι συντηρητικές δομές και αντιλήψεις της κοινωνίας, η οικογένεια με όλη την πατριαρχία και τη δύναμη του ισχυρού, που συναντώνται και στη σημερινή Ελλάδα, βρίσκουν χώρο και χρόνο στη Σικελία της δεκαετίας του ’50, ώστε εξ αντανακλάσεως να δείξουν δικές μας εικόνες. Τέλος, η νουβέλα του Χρήστου Αστερίου αναφέρεται στην παρακμή επιχειρήσεων και σωμάτων, σε μια ιστορική πορεία που γίνεται διαχρονική, και το έργο της Νάσιας Διονυσίου, με τις τρεις ένθετες ιστορίες που το τέμνουν, οδηγεί τον αναγνώστη στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Εβραίων στην Κύπρο, που φέρνουν στον νου τα σύγχρονα κέντρα υποδοχής των μεταναστών και προσφύγων.

Η γλώσσα, είτε ως ορίζοντας επιλογών είτε ως άγκυρα, είτε ως αγέρωχο άλογο που τιθασεύεται είτε ως ναρκισσιστικό ένδυμα που τους καταπίνει, είναι μόνιμη έγνοια των συγγραφέων μας.

Το παρελθόν και η παράδοση, η Ιστορία και η ελληνική κληρονομιά, το τοπικό και το αθηναϊκό εντάσσονται συχνά, συχνότατα, στη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι Έλληνες συγγραφείς. Η γλώσσα, είτε ως ορίζοντας επιλογών είτε ως άγκυρα, είτε ως αγέρωχο άλογο που τιθασεύεται είτε ως ναρκισσιστικό ένδυμα που τους καταπίνει, είναι μόνιμη έγνοια των συγγραφέων μας. Πέρα από τη διάλεκτο που είδαμε παραπάνω (Σωτήρης Δημητρίου, Δήμητρα Λουκά), οι σύγχρονοι πεζογράφοι (πέρα από τους ποιητές) ξέρουν –συνειδητά ή ασύνειδα– ότι η γλώσσα γεννά δυνατότητες, δημιουργεί παλίμψηστα, είναι από μόνη της βαρύ πυροβολικό. Το μυθιστόρημα συχνά βουλιάζει από το βάρος της, αλλά το διήγημα, του οποίου η μικρή έκταση δίνει ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα σ’ αυτήν, την αξιοποιεί πολύμορφα, άλλοτε στήνοντας λεκτικά παιχνίδια κι άλλοτε εστιάζοντας περισσότερο στην ακαριαία πλοκή.

patakis kyriakidis elgar
metaixmio poulos amfivia terata kichli stasinopoulou askiseis antoxis
   

Η γλώσσα συνδυάζεται με την αφήγηση, που ελίσσεται, υπεκφεύγει, ανατρέπει, κρύβεται και ξεμυτίζει απρόσμενα, παίζει αέναα ή φωνάζει εκκωφαντικά. Έτσι, κάνει ο Αχιλλέας Κυριακίδης στο «Έλγκαρ» (Πατάκης), όπου οι παραλλαγές του ανείπωτου αλλά πανταχού παρόντος ξεδιπλώνονται μέσω μπορχεσιανών αλλά και ουλιπικών συστροφών. Τα κείμενά του είναι έξυπνα, αφού ανατρέπουν υποβολιαμαίες σκέψεις, όσο κι αν συχνά φαντάζουν εγκεφαλικά. Γι’ αυτό δίπλα σ’ αυτά που στηρίζονται στο ξάφνιασμα της γραφής, ίσως ξεχωρίζουν περισσότερο όσα εκλύουν συναίσθημα και ξεχειλίζουν από γόνιμη συγκίνηση. Ανάλογα κλείνουν το μάτι στον αναγνώστη τα διηγήματα του Κώστα Πούλου στα «Αμφίβια τέρατα» (Μεταίχμιο). Ο διηγηματογράφος, μέσα από το πλέγμα απρόσμενων τραγελαφικών εικόνων, μοιάζει να διαβαίνει τον κόσμο με ανάλαφρο μειδίαμα και λοξή ματιά, σε ένα λογοτεχνικό παιχνίδι.

aleksandria theodoratou ouranos tis palamis patakis skabardonis prosoxi epoxiki dieleusi vatraon
   

Στον χώρο του διηγήματος συναντήσαμε μέσα στο 2021 ακόμα τρεις συλλογές που αξίζει να μείνουν, καθεμιά για άλλο λόγο. Οι «Ασκήσεις αντοχής στον χρόνο» (Κίχλη) της Μαρίας Στασινοπούλου περιλαμβάνουν μικροδιηγήματα, τα οποία αναφέρονται στα γηρατειά, τον θάνατο, τους αλλοδαπούς και την καθημερινότητα που βαραίνει, ορθώνονται πολλές φορές ακαριαία και ενίοτε ρίχνουν απότομα την τσεκουριά τους. Ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης στη συλλογή «Προσοχή: εποχιακή διέλευση βατράχων» (Πατάκης) συνεχίζει τον δικό του τρόπο γραφής, που ίσως γίνεται πλέον μανιέρα, αλλά δεν παύει να συνδυάζει ετερόκλητες πραγματικότητες, αντιφατικές, που στην ώσμωσή τους προκαλούν συγκινήσεις. Τέλος, μια πρωτοεμφανίζομενη, η Στρατούλα Θεοδωράτου στον «Ουρανό της παλάμης» (Αλεξάνδρεια) καταθέτει μονολόγους και λανθάνοντες διαλόγους από ταλαιπωρημένους της ζωής, λόγους οι οποίοι σκιαγραφούν ημιφωτισμένη την κοινωνική παθογένεια.

potamos stamoulis i ixo ton poulion erma vergetis torki bar
   

Κλείνω με μια νουβέλα κι ένα μυθιστόρημα. Η πρώτη σκιαγραφεί τη σχέση του γιου με τον πατέρα, αλλά πιο πολύ με φιλοσοφικό πνεύμα και στοχαστικό ύφος, ανατέμνει τη σχέση μας με τον εαυτό μας, την απώλεια, θανατογενή ή όχι, και τη ζωή εν γένει. Μιλάω για την «Ηχώ των πουλιών» (Ποταμός) του Θανάση Σταμούλη, που κλείνει την ιστορία μέσα στο περίβλημα του προσωπικού αναστοχασμού, χωρίς αυτό να γίνεται εσωστρεφές και κρυπτικό. Τέλος, στο «Τορκί μπαρ» (Έρμα) του Νίκου Βεργέτη, τέσσερις άνθρωποι με άσχετες ζωές συγκλίνουν σε ένα μπαρ στη Νέα Σμύρνη. Στο οικοσύστημα του μπαρ διασταυρώνονται η ανθρωπιά και το τσαγανό, η μοίρα και ο θρήνος, το σαράκι που τρώει μέσα μας ό,τι καλό υπάρχει και διασαλεύει την ισορροπία της καθημερινής ομαλότητας.

Μέσα στο 2021 σπουδαία ονόματα της ελληνικής λογοτεχνίας συνέχισαν τη γραμμή τους, αλλά, κατά τη γνώμη μου, δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, τις ευκολίες τους, τις συγγραφικές εμμονές τους.

Ξεχώρισα μερικά βιβλία ως αυτόνομες αισθητικές αξίες, αν και στον νεοελληνικό Κανόνα θα επιβιώσουν και μερικά άλλα που εκδόθηκαν μέσα στη χρονιά, ακριβώς επειδή το καταξιωμένο όνομα του συγγραφέα ως άξονας και ως εχέγγυο διαχρονικότητας παρασέρνει και τα πιο αδύναμα έργα του. Πολλές φορές οι πειραματισμοί, που διατηρούν την αίγλη των μοντερνιστικών επαναστάσεων, εξακολουθούν να θεωρούνται πρωτοπορία. Μέσα στο 2021 σπουδαία ονόματα της ελληνικής λογοτεχνίας συνέχισαν τη γραμμή τους, αλλά, κατά τη γνώμη μου, δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, τις ευκολίες τους, τις συγγραφικές εμμονές τους. Από την άλλη, είναι ενθαρρυντικό που αξιόλογες γραφίδες ξεπηδούν για πρώτη φορά μπροστά μας, αφήνοντας ελπίδες, αλλά και άλλοι, νέοι ή μεγαλύτεροι, συνεχίζουν στο δεύτερο ή πέμπτο έργο τους να αφομοιώνουν τα ερεθίσματα και να προτείνουν ουσιαστικές μορφές λογοτεχνικής γραφής.

* Δεν κρίνεται η συλλογή διηγημάτων του Κώστα Κατσουλάρη Αφαίας και Τελαμώνος (Μεταίχμιο), ώστε να μην θεωρηθεί φιλοφρόνηση προς τον παρόντα ιστότοπο.


* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας, κριτικός βιβλίου και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Πυθαγόρας» (εκδ. Καστανιώτη).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

Με τη συμπλήρωση επτά συναπτών ετών στο εκδοτικό στερέωμα, οι εκδόσεις Στίξις κάνουν το επόμενο βήμα με μια νέα σειρά τεσσάρων βιβλίων, υπό τον τίτλο «Μικρή Στίξις», των Γιώργου Δουατζή, Χρυσοξένης Προκοπάκη, Στέφανου Τζουβάρα και Μιχάλη Σηφάκη.  

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος  ...

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

Σίσσυ Δουτσίου, Στεύη Τσούτση, Λίνα Βαρότση, Αστερόπη Λαζαρίδου, Ελισάβετ Παπαδοπούλου, Αντιγόνη Ζόγκα, Λίνα Βαλετοπούλου. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας επιλέγουμε πολύ πρόσφατα βιβλία νέων Ελληνίδων συγγραφέων που θέτουν, άλλοτε με τρόπο διεκδικητικό κι άλλοτε πιο έμμεσο, το ζήτημα της γυναικείας χειρα...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ένα ξεχωριστό «Όνειρο καλοκαιριάτικης νύχτας» από την ομάδα Loxodox στο ΠΛΥΦΑ

Ένα ξεχωριστό «Όνειρο καλοκαιριάτικης νύχτας» από την ομάδα Loxodox στο ΠΛΥΦΑ

Ο ιστορικός χώρος της αρχαίας Αθήνας που επέλεξε η ομάδα Loxodox «συνομιλεί» αρμονικά με τη μαγική νύχτα των Αγγλοσαξόνων, όπως τη συνέθεσε ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Κεντρική εικόνα: © Sabrina Brodescu.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Η ομάδα Loxodox είναι ιδ...

Κινέζοι εθνικιστές στοχοποιούν τον νομπελίστα Μο Γιάν – Γιατί τον κατηγορούν για αντικομμουνισμό

Κινέζοι εθνικιστές στοχοποιούν τον νομπελίστα Μο Γιάν – Γιατί τον κατηγορούν για αντικομμουνισμό

Ο Κινέζος Νομπελίστας Μο Γιάν κατηγορείται ότι με τα βιβλία του σπιλώνει τον κομμουνιστικό στρατό της Κίνας και εξυμνεί τον αντίστοιχο της Ιαπωνίας. 

Επιμέλεια: Book Press

Το να είσαι ...

Ανακοινώθηκαν οι νικητές των βραβείων της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης

Ανακοινώθηκαν οι νικητές των βραβείων της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης

Την Παρασκευή 22 Μαρτίου 2024 θα γίνει η τελετή της απονομής των λογοτεχνικών βραβείων της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης. Ακολουθούν οι μικρές λίστες και μαζί οι νικητές σε κάθε κατηγορία, καθώς και το μεγάλο βραβείο της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

Με τη συμπλήρωση επτά συναπτών ετών στο εκδοτικό στερέωμα, οι εκδόσεις Στίξις κάνουν το επόμενο βήμα με μια νέα σειρά τεσσάρων βιβλίων, υπό τον τίτλο «Μικρή Στίξις», των Γιώργου Δουατζή, Χρυσοξένης Προκοπάκη, Στέφανου Τζουβάρα και Μιχάλη Σηφάκη.  

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος  ...

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

Σίσσυ Δουτσίου, Στεύη Τσούτση, Λίνα Βαρότση, Αστερόπη Λαζαρίδου, Ελισάβετ Παπαδοπούλου, Αντιγόνη Ζόγκα, Λίνα Βαλετοπούλου. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας επιλέγουμε πολύ πρόσφατα βιβλία νέων Ελληνίδων συγγραφέων που θέτουν, άλλοτε με τρόπο διεκδικητικό κι άλλοτε πιο έμμεσο, το ζήτημα της γυναικείας χειρα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ