Ο Ρεφάτ Αλαρίρ, από τους πιο γνωστούς εκπροσώπους της νέας γενιάς Παλαιστινίων λογοτεχνών, σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια ισραηλινών βομβαρδισμών στις 7 Δεκεμβρίου 2023. Το Ευρωμεσογειακό Παρατηρητήριο κατηγόρησε το Ισραήλ για εσκεμμένη δολοφονία, με «χειρουργικό βομβαρδισμό», του διακεκριμένου ακαδημαϊκού και συγγραφέα.

Ο τόμος που επιμελήθηκε, "Η Γάζα απαντά", είναι μια εντυπωσιακή και απρόσμενη ανθολογία διηγημάτων γραμμένων από δεκαπέντε νέες και νέους συγγραφείς της Γάζας, μέλη μιας γενιάς που έχει υποφέρει τα πάνδεινα από την πολιορκία και τον αποκλεισμό του Ισραήλ. Οι εμπειρίες τους, ιδίως από την επίθεση γνωστή ως επιχείρηση «Χυμένο Μολύβι» έχουν επηρεάσει ριζικά τη ζωή και τη γραφή τους. Οι λέξεις τους μας μεταφέρουν στα σπίτια και τις καρδιές τόσων γονιών, παιδιών, σπουδαστών και ηλικιωμένων που πασχίζουν να ζήσουν τη ζωή τους με αξιοπρέπεια, συμπόνια και νόημα σε μια από τις πιο αδυσώπητες εστίες πολέμου στον κόσμο. Τα κείμενα των νέων αυτών ανθρώπων συνταράσσουν και συγκινούν με τους μικρούς και μεγάλους αγώνες που φέρνουν στην επιφάνεια καθώς και με τη στωικότητα, την ελπίδα και το θάρρος που εκπέμπουν οι βιογραφίες τους. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

«Για όποιον εκτιμά την ακατέργαστη φωνή της ανθρώπινης εμπειρίας πάνω από τις διυλισμένες εκλεπτύνσεις της επαγγελματικής γραφής, αυτά τα διηγήματα θα είναι ένα σοκ... Αν και ο θάνατος, η αρρώστια και η απόκρουστική βία παραμονεύουν σε κάθε σελίδα, οι ιστορίες και οι συγγραφείς τους λάμπουν από μέσα με δύναμη, αλήθεια ενίοτε ακόμη και χαρά ή ρομαντισμό. Πάντα ωστόσο εκφράζουν ξεκάθαρα την ανομολόγητη βουλησή τους να αντισταθούν στη βία και τη γενναία αποφασιστικότητά τους να μην παραδοθούν στην απελπισία» (Τζιν Σάιντ Μακντίσι, συγγραφέας του "Θραύσματα της Βηρυτού. Απομνημονεύματα πολέμου")

Μια σκληρή γραμμή είναι η μεθόριος, πολύ μεγαλύτερης έντασης από αυτή των επικρατειών που διαχωρίζει. Στους πολιτικούς χάρτες, ενώ κάθε επικράτεια έχει το δικό της ελαφρύ χρώμα, η γραμμή της μεθορίου είναι παντού μαύρη. Μια γραμμή που αξίζει την προσοχή μας.

Η μεθόριος όμως, εκτός από διαχωριστική γραμμή, μπορεί να λειτουργήσει και ως γραμμή φυγής, με την παραμεθόριο γη να μην υφίσταται ως το τέρμα αλλά ως αφετηρία για το πιο πέρα.

Η έννοια της μεθορίου δεν συνδέεται μόνο με τις επικράτειες των χωρών, αλλά μπορεί να αφορά γενικά τις σχέσεις των ανθρώπων, ακόμα και οριοθετήσεις των ψυχικών πεδίων στο εσωτερικό κάθε ανθρώπου. Είναι χαρακτηριστικό ότι ως μεθόριος αναφέρεται από τον Πλάτωνα και ο ύπνος: «Δοκεί είναι του ζην και του μη ζην».

Με τη Μεθόριο επικεντρωνόμαστε στα όρια, τόσο από την πλευρά του πλαισίου που με την ύπαρξή του ευνοεί ή αποθαρρύνει τη δημιουργική ζωή όσο και από την πλευρά της υπέρβασής του. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Σήμερα, όλα τα ανθρώπινα όντα ανήκουν στον ίδιο ενοποιημένο κόσμο.
Αλλά από ποια ιστορικά φαινόμενα προήλθε αυτή η ενοποίηση;
Ποιος είναι ο αληθινός άρχοντας της ιστορίας;
Μέσα από ένα ριάλιτι σόου μπουρλέσκ, γεμάτο αναφορές στην ποπ κουλτούρα, ο Harari, ο Vanderneulen και ο Casanave ξετυλίγουν το κουβάρι του ανταγωνισμού μεταξύ αυτοκρατοριών, χρήματος και θρησκείας.
Ένα κόμικ για να ξανασκεφτούμε όλα όσα νομίζουμε πως ξέρουμε για την ιστορία της ανθρωπότητας. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Για σαράντα πέντε μέρες ο Ζαν-Ζακ Ρουσώ βρίσκεται στον παράδεισο: στο πανέμορφο μικρό ελβετικό νησί Σαιν Πιερ της λίμνης Μπιεν έχει βρει προσωρινό άσυλο από τους Γάλλους διώκτες του, που τον κατηγορούν για βλασφημία. Με έργα όπως. Το κοινωνικό συμβόλαιο, Η νέα Ελοΐζα, Εξομολογήσεις, Αιμίλιος ή περί αγωγής, έχει γίνει μέσα σε λίγα χρόνια ένας από τους πιο διάσημους ανθρώπους στην Ευρώπη, αλλά έχει προκαλέσει επίσης τη μήνη των Καθολικών και Καλβινιστών αντιπάλων του.

Στο νέο του μυθιστόρημα, ο Στιβ Σεμ-Σάντμπεργκ αφήνει τον αποτραβηγμένο πρωταγωνιστή του Διαφωτισμού να βρει ανακούφιση και χαρά κατά τη διάρκεια μοναχικών περιπάτων στη φύση, μέσα από το μεγάλο ενδιαφέρον του για τη βοτανολογία. Ωστόσο, απαλλαγμένος για λίγο από τους Καθολικούς και Καλβινιστές αντιπάλους του, ο φιλόσοφος βρίσκεται τώρα αντιμέτωπος με τον εαυτό του και με την ίδια του τη ζωή - καθώς και με τους τρομερούς πόνους της λεγόμενης «ουρικής φωνής» που τον βασανίζει.

Ο "Ωκεανός" είναι το μυθιστόρημα μιας ασυμβίβαστης απομονωμένης ψυχής που αναζητεί καταφύγιο στη φύση, αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει από τους νυχτερινούς εφιάλτες και το ασυμφιλίωτο παρελθόν της, όταν αυτό εισβάλλει απειλητικά, σαν το νερό που ανεβαίνει γύρω απ' το νησί. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Με ποιους τρόπους μπορούμε να μελετήσουμε την ελληνική κρίση χωρίς να την ταυτίσουμε με τις καθημερινές της εκδηλώσεις και με τις αιτίες της; Πώς να προσεγγίσουμε όσα βιώσαμε τις δύο προηγούμενες δεκαετίες στην Ελλάδα χωρίς να τα προσλάβουμε μόνο ως ένα επεισόδιο των καπιταλιστικών διαρθρωτικών προσαρμογών στις νεοφιλελεύθερες επιταγές, αποφεύγοντας τον λόγο περί "ελληνικής εξαίρεσης" αλλά διατηρώντας τη συγκριτική προοπτική στη συγχρονία και τη διαχρονία;

Ο συλλογικός αυτός τόμος είναι μια συμβολή στη συζήτηση περί της ελληνικής κρίσης που προκάλεσε θεωρητικές και πολιτικές διαμάχες σε διεθνές επίπεδο και ενίσχυσε το εθνογραφικό ενδιαφέρον για τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Παρουσιάζει κριτικές ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, σε μία στιγμή κατά την οποία πληθώρα νέων ερευνητών έστρεφαν το ενδιαφέρον τους στην Ελλάδα διατυπώνοντας επίκαιρα ερωτήματα, ενώ όσοι είχαν μελετήσει για πολλά χρόνια τη χώρα επιδίωξαν να αναπροσανατολίσουν την έρευνά τους στη μελέτη της κρίσης. Το ζητούμενο είναι μια προσέγγιση διαφορετική από τον λόγο που εκφέρουν τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, μια στάση ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης με την καθημερινότητα των δομικά αποκλεισμένων και των αδύναμων της κρίσης, καθώς και εκείνων που αντιστάθηκαν στην επέλασή της, χωρίς να παραβλέπεται η πλευρά όσων βγήκαν κερδισμένοι από αυτήν.

Προχωρώντας ένα βήμα πέρα από την απλή κριτική του νεοφιλελευθερισμού και των εγχώριων και διεθνών προσλήψεων της νεοφιλελεύθερης συνθήκης, το βιβλίο έρχεται να συμβάλει τόσο στην ανάδειξη της εθνογραφικής διαφοράς όσο και σε μια κριτική θεώρηση της δυναμικής των δύο πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα στην Ελλάδα αλλά και πέραν αυτής. Αξιοποιεί έτσι με τον πιο γόνιμο τρόπο την αναπόφευκτη αλληλεπίδραση ανάμεσα στον λόγο περί κρίσης και την ανθρωπολογική κατανόηση του τόπου. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Η κοινοβουλευτική παρουσία της άκρας δεξιάς στη χώρα μετά την κρίση έχει τροφοδοτήσει ποικίλες συζητήσεις για τη φυσιογνωμία της και την απήχησή της στο εκλογικό σώμα. Παράλληλα, έχει οδηγήσει ορισμένους μελετητές να αναζητήσουν τις καταβολές της στον μεσοπόλεμο, τότε που το φαινόμενο έκανε ορατή την παρουσία του σε όλη την Ευρώπη.

Ενταγμένος σε μια τέτοια προοπτική, ο συλλογικός αυτός τόμος εστιάζει σε μια υποτιμημένη ως τώρα ιστοριή εμπειρία, τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Σκοπός του είναι να πάρει σοβαρά την επιχείρηση εκφασισμού του Ιωάννη Μεταξά, διερευνώντας μια σειρά από ερωτήματα που έχουν απασχολήσει τη σύγχρονη ιστοριογραφία των αυταρχικών καθεστώτων της περιόδου: Εάν και υπό ποιους όους μπορεί το μεταξικό καθεστώς να κατηγοριοποιηθεί ως φασιστικό; Ποια ήταν τα διανοητικά, ιδεολογικά και θεσμικά «δάνειά» του από τα άλλα αυταρχικά εγχειρήματα του μεσοπολέμου; Με ποιους τρόπους επιχείρησε να νομιμοποιηθει; Πως ενσωμάτωσε σημαντικά τμήματα του ελληνικού πληθυσμού μέσα από θεσμούς όπως η ΕΟΝ, σε ό,τι έχει προσδιοριστεί ως αυταρχική μαζική νεωτερική πολιτική; Ποιες ήταν οι ιδεολογικές και θεσμικές του συνέχειες με την προγενέστερη κοινοβουλευτική εμπειρία; Ποιος ήταν ο ρόλος των γυναικών στο νέο υπό διαμόρφωση φασιστικό υπόδειγμα;

Έτσι οι μελετητές του τόμου παύουν να αντιμετωπίζουν αυτό το καθεστώς ως μια αταξινόμητη «ελληνική ιδιαιτερότητα», ένα οπισθοδρομικό ή εσωστρεφές φαινόμενο αποκομμένο από τις διεθνείς εξελίξεις. Αξιοποιώντας υποεξετασμένες πρωτογενείς πηγές, επιχειρούν να εννοιολογήσουν το μεταξικό πείραμα με βάση τις πρόσφατες θεωρητικές επεξεργασίες των φασιστικών σπουδών σε μια ευρεία θεματική (εθνικισμός και προπαγάνδα, αντιφιλελευθερισμός και αντικοινοβουλευτισμός, σύννθεση του τρίτου δρόμου και καινοτομία, φύλο και θηλυκότητα, νεωτερικότητα και μοντερνισμός, βιοπολιτική και ευγονική), να εντοπίσουν τις ιδεολογικές και θεσμικές συνέχειες και ασυνέχειές του με την προηγούμενη κοινοβουλευτική περίοδο και να το τοποθετήσουν εκ νέου στην ευρύτερη μεσοπολεμική εμπειρία των αυταρχικών εγχειρημάτων. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Όπως ο Alfieri και ο Foscolo, ο Κάλβος δεν κάνει καμία διάκριση ανάμεσα στην απόλυτη μοναρχία και την τυραννίδα. Αν η μοναρχία είναι εξουσία ενός μόνο ανθρώπου, δεν μπορεί να είναι παρά τυραννίδα, κατά το ότι η σωστή διακυβέρνηση απαιτεί την ισορροπία δύο δυνάμεων (του κυβερνώντος και των νόμων), ισορροπία που σημαίνει την άρνηση της απόλυτης εξουσίας του μονάρχη. «Κάθε βασιλιάς που κυβερνά χωρίς νόμους είναι τύραννος· κάθε κοινωνία που το δέχεται αυτό είναι τυραννίδα· κάθε λαός που το ανέχεται είναι σκλάβος». Αυτές είναι και οι ιδέες που εκφράζει ο Κάλβος όχι μόνο με τον Ιππία αλλά και με άλλα ποιητικά έργα του ως προς την έννοια της virtu (της αρετής) και του vizio (της φαυλότητας), που ήταν όροι της πολιτικής φιλοσοφίας ήδη από την εποχή του Machiavelli, αναζωπυρούμενοι στην περίοδο του Διαφωτισμού. Στον Ιππία εμφανίζεται σαφέστερη απ' ό,τι στον Θηραμένη η διάκριση ανάμεσα στη μάζα (plebe), δηλαδή στο υποταγμένο στον τύραννο πλήθος -schiavi (σκλάβοι), servi (δούλοι), sudditi (υπήκοοι)- και στους αντιτιθέμενους σε αυτόν φιλελεύθερους πολίτες (cittadini), που αποτελούν τον λαό (popolo), ο οποίος, ωστόσο, δεν είναι απρόσβλητος από την πειθώ των δημαγωγών. (Ν.Β., από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Η εγκαθίδρυση των Λαϊκών Δημοκρατιών στην Ανατολική Ευρώπη αμέσως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ακολούθησε ένα ενιαίο υπόδειγμα. Στα Βαλκάνια καταρχήν, στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, ισχυρά αντιστασιακά κινήματα με τη βοήθεια του σοβιετικού στρατού όχι μόνο απελευθέρωσαν τις χώρες τους αλλά άμεσα, υπό την ηγεσία χαρισματικών ηγετών, μετασχηματίστηκαν σε ισχυρές πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες κυριάρχησαν, δια πυρός και σιδήρου, στο πολιτικό σκηνικό, κατευθύνοντας και ελέγχοντας τις καθεστωτικές αλλαγές. Σε άλλα κράτη, ο σοβιετικός στρατός, που εισήλθε ως απελευθερωτής, βρήκε να τον περιμένουν ισχυρά αλλά όχι παντοδύναμα κομμουνιστικά κόμματα που είχαν συμμετάσχει στην Αντίσταση ενάντια στους Γερμανούς ή είχαν αντιδράσει στις πολιτικές επιλογές των ηγετικών ελίτ των χωρών τους να στρατευθούν με τις δυνάμεις του Άξονα.

Καίριο ρόλο στη διασφάλιση των μονοκομματικών δομών εξουσίας που εγκαθίδρυσαν τα κομμουνιστικά κόμματα στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά το 1945 διαδραμάτισαν κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας, όπως για παράδειγμα η Σεκουριτάτε, η Σιγκουρίμι και η Στάζι. Με τη συγκρότηση άρτια οργανωμένων μηχανισμών παρακολούθησης "αντιφρονούντων" και (έγκαιρης) καταστολής "ανατρεπτικών ενεργειών", δημιούργησαν ένα ασφυκτικό πλαίσιο αστυνόμευσης και ελέγχου, σπέρνοντας την καχυποψία και τον φόβο στους πολίτες των Λαϊκών Δημοκρατιών. Χιλιάδες άνθρωποι, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, επαγγέλματος και κοινωνικής θέσης, στελέχωσαν -για διάφορους λόγους- τους μηχανισμούς αυτούς και συνέβαλαν στην καταπολέμηση του "ταξικού εχθρού". Από την προσοχή των κρατικών υπηρεσιών ασφαλείας δεν διέφυγαν ούτε οι πολιτικοί πρόσφυγες του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949). Τα άρθρα του ανά χείρας τόμου δίνουν μια συνολική εικόνα για τις ζωές των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην ανατολική Ευρώπη υπό το πρίσμα των κατασταλτικών αυτών μηχανισμών και κάτω από το άγρυπνο μάτι του ΚΚΕ στην υπερορία. (Από τον εκδότη)

Η βρετανική εμπλοκή στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1940 δεν ήταν ούτε μια ηρωική πράξη υπεράσπισης της ελευθερίας των Ελλήνων ούτε μια σκοτεινή συνωμοσία για την καταστολή της. Οι βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών καθοδηγούνταν από το Φόρεϊν Όφις στην εφαρμογή μιας πολιτικής που σε όλη αυτή την περίοδο παρέμεινε πολύ πιο σταθερή απ' ό,τι εκ πρώτης όψεως φαίνεται: υπερασπιζόμενη τα βρετανικά γεωστρατηγικά συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο, επεδίωκε να διατηρήσει ένα πολιτικό σύστημα διαβρωμένο από τις δεκαετίες του Εθνικού Διχασμού, τόσο με την υποστήριξη του βασιλιά και της εξόριστης κυβέρνησής του όσο και με την ανάσχεση της κομμουνιστικής αριστεράς και της λαϊκής υποστήριξής της στη χώρα.

Αξιοποιώντας σε βάθος βρετανικά, αμερικανικά και ελληνικά αρχεία, πολλά εκ των οποίων έγιναν προσφάτως διαθέσιμα στους ερευνητές, το βιβλίο εξετάζει την επιρροή και τον μεταλλασσόμενο ρόλο των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών -και ειδικότερα της SOE- στην Ελλάδα: την ενίσχυση που πρόσφεραν αρχικά στην Aντίσταση με επιχειρήσεις υποβοηθητικές της βρετανικής πολεμικής προσπάθειας· την παρεμβολή τους, στη συνέχεια, στις εσωτερικές αντιπαραθέσεις του αντάρτικου, παράλληλα με την άσκηση κρίσιμου πολιτικού και διπλωματικού ρόλου· τέλος, την κατάρρευση της συνεννόησής τους με το ΕΑΜ και τη μεγαλύτερη ή μικρότερη ανάμειξή τους στις εξελίξεις που οδήγησαν στον Εμφύλιο (ζήτημα που ακόμα διχάζει την επιστημονική κοινότητα και την κοινή γνώμη).

Όπως τεκμηριώνει η μελέτη, όσο το ΕΑΜ γινόταν πιο ανεξέλεγκτο, τόσο οι προσπάθειες των Βρετανών να το διαβρώσουν φαίνονταν πιο απελπισμένες. Είτε επρόκειτο για τους πρώτους μήνες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είτε για την ανοιχτή σύγκρουση των Δεκεμβριανών και τα μεθεόρτιά της, οι πολιτικές οδηγίες και οι μέθοδοι που ακολουθούσαν οι υπηρεσίες πληροφοριών παρέμειναν οι ίδιες· εφαρμόζονταν όμως όλο και πιο εντατικά και κυνικά, παρά τις όποιες διαφωνίες και ανεξάρτητα από τις τραγικές τους συνέπειες. (Από τον εκδότη)