Με ποιους τρόπους μπορούμε να μελετήσουμε την ελληνική κρίση χωρίς να την ταυτίσουμε με τις καθημερινές της εκδηλώσεις και με τις αιτίες της; Πώς να προσεγγίσουμε όσα βιώσαμε τις δύο προηγούμενες δεκαετίες στην Ελλάδα χωρίς να τα προσλάβουμε μόνο ως ένα επεισόδιο των καπιταλιστικών διαρθρωτικών προσαρμογών στις νεοφιλελεύθερες επιταγές, αποφεύγοντας τον λόγο περί "ελληνικής εξαίρεσης" αλλά διατηρώντας τη συγκριτική προοπτική στη συγχρονία και τη διαχρονία;

Ο συλλογικός αυτός τόμος είναι μια συμβολή στη συζήτηση περί της ελληνικής κρίσης που προκάλεσε θεωρητικές και πολιτικές διαμάχες σε διεθνές επίπεδο και ενίσχυσε το εθνογραφικό ενδιαφέρον για τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Παρουσιάζει κριτικές ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, σε μία στιγμή κατά την οποία πληθώρα νέων ερευνητών έστρεφαν το ενδιαφέρον τους στην Ελλάδα διατυπώνοντας επίκαιρα ερωτήματα, ενώ όσοι είχαν μελετήσει για πολλά χρόνια τη χώρα επιδίωξαν να αναπροσανατολίσουν την έρευνά τους στη μελέτη της κρίσης. Το ζητούμενο είναι μια προσέγγιση διαφορετική από τον λόγο που εκφέρουν τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, μια στάση ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης με την καθημερινότητα των δομικά αποκλεισμένων και των αδύναμων της κρίσης, καθώς και εκείνων που αντιστάθηκαν στην επέλασή της, χωρίς να παραβλέπεται η πλευρά όσων βγήκαν κερδισμένοι από αυτήν.

Προχωρώντας ένα βήμα πέρα από την απλή κριτική του νεοφιλελευθερισμού και των εγχώριων και διεθνών προσλήψεων της νεοφιλελεύθερης συνθήκης, το βιβλίο έρχεται να συμβάλει τόσο στην ανάδειξη της εθνογραφικής διαφοράς όσο και σε μια κριτική θεώρηση της δυναμικής των δύο πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα στην Ελλάδα αλλά και πέραν αυτής. Αξιοποιεί έτσι με τον πιο γόνιμο τρόπο την αναπόφευκτη αλληλεπίδραση ανάμεσα στον λόγο περί κρίσης και την ανθρωπολογική κατανόηση του τόπου. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Η κοινοβουλευτική παρουσία της άκρας δεξιάς στη χώρα μετά την κρίση έχει τροφοδοτήσει ποικίλες συζητήσεις για τη φυσιογνωμία της και την απήχησή της στο εκλογικό σώμα. Παράλληλα, έχει οδηγήσει ορισμένους μελετητές να αναζητήσουν τις καταβολές της στον μεσοπόλεμο, τότε που το φαινόμενο έκανε ορατή την παρουσία του σε όλη την Ευρώπη.

Ενταγμένος σε μια τέτοια προοπτική, ο συλλογικός αυτός τόμος εστιάζει σε μια υποτιμημένη ως τώρα ιστοριή εμπειρία, τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Σκοπός του είναι να πάρει σοβαρά την επιχείρηση εκφασισμού του Ιωάννη Μεταξά, διερευνώντας μια σειρά από ερωτήματα που έχουν απασχολήσει τη σύγχρονη ιστοριογραφία των αυταρχικών καθεστώτων της περιόδου: Εάν και υπό ποιους όους μπορεί το μεταξικό καθεστώς να κατηγοριοποιηθεί ως φασιστικό; Ποια ήταν τα διανοητικά, ιδεολογικά και θεσμικά «δάνειά» του από τα άλλα αυταρχικά εγχειρήματα του μεσοπολέμου; Με ποιους τρόπους επιχείρησε να νομιμοποιηθει; Πως ενσωμάτωσε σημαντικά τμήματα του ελληνικού πληθυσμού μέσα από θεσμούς όπως η ΕΟΝ, σε ό,τι έχει προσδιοριστεί ως αυταρχική μαζική νεωτερική πολιτική; Ποιες ήταν οι ιδεολογικές και θεσμικές του συνέχειες με την προγενέστερη κοινοβουλευτική εμπειρία; Ποιος ήταν ο ρόλος των γυναικών στο νέο υπό διαμόρφωση φασιστικό υπόδειγμα;

Έτσι οι μελετητές του τόμου παύουν να αντιμετωπίζουν αυτό το καθεστώς ως μια αταξινόμητη «ελληνική ιδιαιτερότητα», ένα οπισθοδρομικό ή εσωστρεφές φαινόμενο αποκομμένο από τις διεθνείς εξελίξεις. Αξιοποιώντας υποεξετασμένες πρωτογενείς πηγές, επιχειρούν να εννοιολογήσουν το μεταξικό πείραμα με βάση τις πρόσφατες θεωρητικές επεξεργασίες των φασιστικών σπουδών σε μια ευρεία θεματική (εθνικισμός και προπαγάνδα, αντιφιλελευθερισμός και αντικοινοβουλευτισμός, σύννθεση του τρίτου δρόμου και καινοτομία, φύλο και θηλυκότητα, νεωτερικότητα και μοντερνισμός, βιοπολιτική και ευγονική), να εντοπίσουν τις ιδεολογικές και θεσμικές συνέχειες και ασυνέχειές του με την προηγούμενη κοινοβουλευτική περίοδο και να το τοποθετήσουν εκ νέου στην ευρύτερη μεσοπολεμική εμπειρία των αυταρχικών εγχειρημάτων. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Όπως ο Alfieri και ο Foscolo, ο Κάλβος δεν κάνει καμία διάκριση ανάμεσα στην απόλυτη μοναρχία και την τυραννίδα. Αν η μοναρχία είναι εξουσία ενός μόνο ανθρώπου, δεν μπορεί να είναι παρά τυραννίδα, κατά το ότι η σωστή διακυβέρνηση απαιτεί την ισορροπία δύο δυνάμεων (του κυβερνώντος και των νόμων), ισορροπία που σημαίνει την άρνηση της απόλυτης εξουσίας του μονάρχη. «Κάθε βασιλιάς που κυβερνά χωρίς νόμους είναι τύραννος· κάθε κοινωνία που το δέχεται αυτό είναι τυραννίδα· κάθε λαός που το ανέχεται είναι σκλάβος». Αυτές είναι και οι ιδέες που εκφράζει ο Κάλβος όχι μόνο με τον Ιππία αλλά και με άλλα ποιητικά έργα του ως προς την έννοια της virtu (της αρετής) και του vizio (της φαυλότητας), που ήταν όροι της πολιτικής φιλοσοφίας ήδη από την εποχή του Machiavelli, αναζωπυρούμενοι στην περίοδο του Διαφωτισμού. Στον Ιππία εμφανίζεται σαφέστερη απ' ό,τι στον Θηραμένη η διάκριση ανάμεσα στη μάζα (plebe), δηλαδή στο υποταγμένο στον τύραννο πλήθος -schiavi (σκλάβοι), servi (δούλοι), sudditi (υπήκοοι)- και στους αντιτιθέμενους σε αυτόν φιλελεύθερους πολίτες (cittadini), που αποτελούν τον λαό (popolo), ο οποίος, ωστόσο, δεν είναι απρόσβλητος από την πειθώ των δημαγωγών. (Ν.Β., από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Η εγκαθίδρυση των Λαϊκών Δημοκρατιών στην Ανατολική Ευρώπη αμέσως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ακολούθησε ένα ενιαίο υπόδειγμα. Στα Βαλκάνια καταρχήν, στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, ισχυρά αντιστασιακά κινήματα με τη βοήθεια του σοβιετικού στρατού όχι μόνο απελευθέρωσαν τις χώρες τους αλλά άμεσα, υπό την ηγεσία χαρισματικών ηγετών, μετασχηματίστηκαν σε ισχυρές πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες κυριάρχησαν, δια πυρός και σιδήρου, στο πολιτικό σκηνικό, κατευθύνοντας και ελέγχοντας τις καθεστωτικές αλλαγές. Σε άλλα κράτη, ο σοβιετικός στρατός, που εισήλθε ως απελευθερωτής, βρήκε να τον περιμένουν ισχυρά αλλά όχι παντοδύναμα κομμουνιστικά κόμματα που είχαν συμμετάσχει στην Αντίσταση ενάντια στους Γερμανούς ή είχαν αντιδράσει στις πολιτικές επιλογές των ηγετικών ελίτ των χωρών τους να στρατευθούν με τις δυνάμεις του Άξονα.

Καίριο ρόλο στη διασφάλιση των μονοκομματικών δομών εξουσίας που εγκαθίδρυσαν τα κομμουνιστικά κόμματα στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης μετά το 1945 διαδραμάτισαν κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας, όπως για παράδειγμα η Σεκουριτάτε, η Σιγκουρίμι και η Στάζι. Με τη συγκρότηση άρτια οργανωμένων μηχανισμών παρακολούθησης "αντιφρονούντων" και (έγκαιρης) καταστολής "ανατρεπτικών ενεργειών", δημιούργησαν ένα ασφυκτικό πλαίσιο αστυνόμευσης και ελέγχου, σπέρνοντας την καχυποψία και τον φόβο στους πολίτες των Λαϊκών Δημοκρατιών. Χιλιάδες άνθρωποι, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, επαγγέλματος και κοινωνικής θέσης, στελέχωσαν -για διάφορους λόγους- τους μηχανισμούς αυτούς και συνέβαλαν στην καταπολέμηση του "ταξικού εχθρού". Από την προσοχή των κρατικών υπηρεσιών ασφαλείας δεν διέφυγαν ούτε οι πολιτικοί πρόσφυγες του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949). Τα άρθρα του ανά χείρας τόμου δίνουν μια συνολική εικόνα για τις ζωές των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην ανατολική Ευρώπη υπό το πρίσμα των κατασταλτικών αυτών μηχανισμών και κάτω από το άγρυπνο μάτι του ΚΚΕ στην υπερορία. (Από τον εκδότη)

Η βρετανική εμπλοκή στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1940 δεν ήταν ούτε μια ηρωική πράξη υπεράσπισης της ελευθερίας των Ελλήνων ούτε μια σκοτεινή συνωμοσία για την καταστολή της. Οι βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών καθοδηγούνταν από το Φόρεϊν Όφις στην εφαρμογή μιας πολιτικής που σε όλη αυτή την περίοδο παρέμεινε πολύ πιο σταθερή απ' ό,τι εκ πρώτης όψεως φαίνεται: υπερασπιζόμενη τα βρετανικά γεωστρατηγικά συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο, επεδίωκε να διατηρήσει ένα πολιτικό σύστημα διαβρωμένο από τις δεκαετίες του Εθνικού Διχασμού, τόσο με την υποστήριξη του βασιλιά και της εξόριστης κυβέρνησής του όσο και με την ανάσχεση της κομμουνιστικής αριστεράς και της λαϊκής υποστήριξής της στη χώρα.

Αξιοποιώντας σε βάθος βρετανικά, αμερικανικά και ελληνικά αρχεία, πολλά εκ των οποίων έγιναν προσφάτως διαθέσιμα στους ερευνητές, το βιβλίο εξετάζει την επιρροή και τον μεταλλασσόμενο ρόλο των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών -και ειδικότερα της SOE- στην Ελλάδα: την ενίσχυση που πρόσφεραν αρχικά στην Aντίσταση με επιχειρήσεις υποβοηθητικές της βρετανικής πολεμικής προσπάθειας· την παρεμβολή τους, στη συνέχεια, στις εσωτερικές αντιπαραθέσεις του αντάρτικου, παράλληλα με την άσκηση κρίσιμου πολιτικού και διπλωματικού ρόλου· τέλος, την κατάρρευση της συνεννόησής τους με το ΕΑΜ και τη μεγαλύτερη ή μικρότερη ανάμειξή τους στις εξελίξεις που οδήγησαν στον Εμφύλιο (ζήτημα που ακόμα διχάζει την επιστημονική κοινότητα και την κοινή γνώμη).

Όπως τεκμηριώνει η μελέτη, όσο το ΕΑΜ γινόταν πιο ανεξέλεγκτο, τόσο οι προσπάθειες των Βρετανών να το διαβρώσουν φαίνονταν πιο απελπισμένες. Είτε επρόκειτο για τους πρώτους μήνες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είτε για την ανοιχτή σύγκρουση των Δεκεμβριανών και τα μεθεόρτιά της, οι πολιτικές οδηγίες και οι μέθοδοι που ακολουθούσαν οι υπηρεσίες πληροφοριών παρέμειναν οι ίδιες· εφαρμόζονταν όμως όλο και πιο εντατικά και κυνικά, παρά τις όποιες διαφωνίες και ανεξάρτητα από τις τραγικές τους συνέπειες. (Από τον εκδότη)

Ο συγγραφέας πραγματεύεται, πολλά χρόνια πριν αυτό ενσκήψει και στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, το φαινόμενο της μεταπολιτικής στη λειτουργία των δημοκρατιών. Το πώς θα είναι οι Δημοκρατίες στα μέσα του 21ου αιώνα, εξαρτάται από το αν θα καταφέρει η πολιτική να δώσει απαντήσεις στη μεταπολιτική.
Στο βιβλίο αναλύονται πέντε μείζονες εξελίξεις σχετικές με τους κινδύνους που απειλούν τις αντιπροσωπευτικές φιλελεύθερες Δημοκρατίες, όπως τις ξέραμε μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα. Αυτές είναι:
- Η περιθωριοποίηση των κομμάτων και των κοινοβουλευτικών θεσμών για χάρη της εκτελεστικής και αρχηγικής εξουσίας και των υπερεθνικών οργανισμών που δεν λογοδοτούν στους πολίτες.
- Η λεγόμενη "δημοκρατία της συνηγορίας", η μετάβαση από το κόμμα-καρτέλ στο κόμμα-σουπερμάρκετ και από εκεί στο μετακόμμα και το τεχνοκρατικό κόμμα, καθώς και ο μετασχηματισμός της διάκρισης Αριστερά-Δεξιά.
- Τα φαινόμενα της "προεδροποίησης" της εκτελεστικής εξουσίας, της "δικαστικοκρατίας", του νέου συνταγματισμού, των παρεμβάσεων στις Ανεξάρτητες Αρχές και των αντιστάσεων στην αυταρχικοποίηση των πολιτικών συστημάτων.
- Η μετάβαση των Δημοκρατιών και των εθνικισμών από την πριν την παγκοσμιοποίηση εποχή σ' αυτή του εθνικολαϊκισμού, του ελιτίστικου λαϊκισμού (ακραίο Κέντρο), της όξυνσης των θρησκευτικών συναισθημάτων και της ισλαμικής τρομοκρατίας. Επίσης εδώ ασκείται κριτική σε απλουστευτικούς διαχωρισμούς όπως "λαϊκισμός-αντιλαϊκισμός" και "φίλοι-εχθροί της Δημοκρατίας".
- Η ενίσχυση της Ακροδεξιάς και του τραμπισμού λόγω των αντιδράσεων και των φόβων μπροστά στην καθοδική κοινωνική κινητικότητα, τις θεωρίες της "αξιοκρατίας", την κλιματική κρίση, τη μετανάστευση και τις τεχνολογικές αλλαγές (τεχνητή νοημοσύνη).
Υπάρχει διέξοδος; Σχέδιο απάντησης στα πορίσματα του βιβλίου. (Από τον εκδότη)

Το βιβλίο αυτό γεννήθηκε πριν από μερικά χρόνια, ενώ διάβαζα ταυτόχρονα τρία φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους έργα ιστορίας. Το ένα ήταν για τον Πρώτο Αυτοκράτορα της Κίνας, που έβαλε ένα εκατομμύριο χωρικούς να δουλεύουν για να χτίσουν το Σινικό Τείχος. Το άλλο μιλούσε για τη νομαδική ζωή στην κεντρική Ασία κατά τους αιώνες πριν από τη μογγολική κατάκτηση. Το τρίτο ήταν για βάρβαρους πολεμιστές όπως ο Αττίλας που έκαναν επιθέσεις στη Ρώμη τις τελευταίες της μέρες.

Επειδή διάβαζα και τα τρία αυτά βιβλία συγχρόνως, παρατήρησα κάτι που μάλλον δεν θα το είχα σκεφτεί διαφορετικά. Η ανέγερση του Σινικού Τείχους είχε κάποια σχέση με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ενδιαφέρουσα σκέψη. Η Κίνα και η Ρώμη ήταν δύο εντελώς ξεχωριστοί κόσμοι, που δεν γνώριζαν σχεδόν τίποτα ο ένας για τον άλλο, αλλά ανάμεσά τους απλώνονταν τα λιβάδια των νομάδων της κεντρικής Ασίας απ' όπου είχαν έρθει καλπάζοντας οι Ούννοι. Όταν κάτι μεγάλο συνέβαινε στην Κίνα -όπως η κατασκευή ενός μεγάλου τείχους που εμπόδιζε τους νομάδες εισβολείς-, έστελνε κυματισμούς σε όλο τον νομαδικό κόσμο, οι οποίοι έφταναν τελικά μέχρι τη Ρώμη. Και φυσικά, τα μεγάλα συμβάντα στη Ρώμη δημιουργούσαν κυματισμούς προς την αντίθετη κατεύθυνση. [...] (Από την εισαγωγή της έκδοσης)

Μια παρακολούθηση ρουτίνας που παίρνει απρόσμενη εξέλιξη. Ένας προστάτης που κινδυνεύει περισσότερο από εκείνη που προσπαθεί να προστατεύσει. Ένας αποτυχημένος ιδιωτικός ντετέκτιβ που δεν έχει να πληρώσει το νοίκι του. Μια ιστορική πλατεία περικυκλωμένη από λαμαρίνες. Ένας κοριός που κελαηδάει. Ένα στοιχειωμένο μήνυμα που έχει μείνει στο «διαβάστηκε». Ένας σκύλος με βαρύ όνομα. Ένας οικονομικός μετανάστης και ένας ξεροκέφαλος ρεπόρτερ. Ένα γεμάτο ποτήρι μπύρας. Και ο Μαύρος Γάτος. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Οποιαδήποτε υπεράσπιση της διαλεκτικής στις ημέρες μας εκλαμβάνεται δικαιολογημένα ως δήλωση πίστης στη μαρξιστική φιλοσοφική παράδοση. Εκείνο που ενδιαφέρει ωστόσο πολύ περισσότερο είναι να έρθουν στο φως τα ουσιώδη περιεχόμενα αυτής της παράδοσης, ανεξαρτήτως, και μερικές φορές εις πείσμα, του γράμματος. Το βιβλίο το επιχειρεί σε δύο κατευθύνσεις.

Στο πρώτο μέρος, παρακολουθεί το προγενέστερο ταξίδι αυτών των περιεχομένων στη μακρά διαδρομή της δυτικής σκέψης, πριν σταθεροποιηθούν στη διατύπωση που μας είναι οικεία: διερευνά δηλαδή τις ιστορικές μεταμορφώσεις της διαλεκτικής (από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τους Στωικούς μέχρι τον Καντ, τον Χέγκελ, τον Μαρξ και τα μεταμαρξιστικά ρεύματα του εικοστού αιώνα) στο φως των κοινωνιοανθρωπολογικών αστερισμών που την έκαναν δυνατή, και στους οποίους με τη σειρά της παραπέμπει.
Τα δοκίμια του δεύτερου μέρους δοκιμάζουν τη διαλεκτική ένταση σε ευρύτερης προοπτικής προβληματικές της ιστορίας (Θουκυδίδης και Ιμπν Χαλντούν, Χομπς και Ρουσσώ, Αριστεροί Εγελιανοί, Νίτσε, Σπένγκλερ)· και ιχνηλατούν μη μαρξιστικές αλλά συγγενείς προσεγγίσεις -στη φαινομενολογία (Χούσερλ, Μερλώ-Ποντύ και Γιαν Πατότσκα), στη φιλοσοφία της επιστήμης (Α. Ν. Ουάιτχεντ), στον αμερικανικό πραγματισμό (Τζων Ντιούη)- ορισμένων κομβικών διλημμάτων της διαλεκτικής συνείδησης, που με τρόπο οξύ, τραγικό μερικές φορές, έθεσε κατεξοχήν ο εικοστός αιώνας. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)