Στιγμιότυπα, του Κλάουντιο Μάγκρις

Για τη συλλογή αφηγημάτων του Κλάουντιο Μάγκρις «Στιγμιότυπα» (μτφρ. Μαρία Σπυριδοπούλου, εκδ. Καστανιώτη).

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη

Στο εμβληματικό του έργο, τον δικό του Δούναβη, ο εκ Τεργέστης ορμώμενος Κλάουντιο Μάγκρις, δηλώνει απερίφραστα ότι «η γνήσια λογοτεχνία δεν είναι εκείνη που κολακεύει τον αναγνώστη, επιβεβαιώνοντας τις προκαταλήψεις του, αλλά εκείνη που τον κεντρίζει και τον στριμώχνει, που τον αναγκάζει να ξαναλογαριαστεί με τον κόσμο του και με τις βεβαιότητές του».

Τα πρόσφατα, τώρα, Στιγμιότυπα είναι μια συλλογή σαράντα εννέα μικρών και σκόρπιων κειμένων του Μάγκρις, που είδαν το φως της δημοσιότητας στην ιταλική εφημερίδα Κοριέρε Ντέλα Σέρα, μεταξύ των ετών 1999 και 2016 και τα οποία κινούνται μέσες άκρες στα χνάρια των παραπάνω απόψεών του. Για περίεργο λόγο, όμως, οι ημερομηνίες δημοσίευσης δεν καταγράφονται, ούτε εμφανίζονται στα αντίστοιχα κεφάλαια ή σε κάποιο άλλο ξεχωριστό μέρος του βιβλίου. Θα μπορούσαμε σε γενικές γραμμές να τα χαρακτηρίσουμε, όπως ακριβώς υπαινίσσεται ο τίτλος τους, στιγμιότυπα ή ακόμα, μικρά αφηγήματα όπου εμφιλοχωρούν μικρές και μεγάλες πτυχές της καθημερινότητας, της πολιτικής, της κοινωνίας, της τέχνης, της ίδιας της ζωής. Ο Μάγκρις σκιαγραφεί εσφαλμένες κατά τη γνώμη του πεποιθήσεις, παρουσιάζει επιπόλαιες ανθρώπινες συμπεριφορές, κι ακόμα ενέργειες ζηλευτές από πολλούς. Σύμμαχός του και εδώ η ιστορία, η λογοτεχνία και η αγαπημένη του ταξιδιωτική περιπλάνηση.

Καθημερινά περιστατικά ή φωτογραφικά στιγμιότυπα

Είναι πράγματι συγκεκριμένα και εστιασμένα στιγμιότυπα, διαφορετικών ειδών, και γενικά εμπνευσμένα από ή για ένα συγκεκριμένο μικρό περιστατικό του δρόμου ή από μια παρατήρηση, συμπεριλαμβανομένου του περιστασιακού πραγματικού φωτογραφικού στιγμιότυπου, όπως για παράδειγμα η ασπρόμαυρη φωτογραφία της Τζέραλντιν Μούντι με τίτλο «Κόο-τουκ-τουκ», που αναφέρεται στην κωφάλαλη Εσκιμώα: «ένα βλέμμα μιας ανείπωτης μελαγχολίας, απαλλαγμένο από κείνη την ευμενή και συγχρόνως εχθρική συγκαταβατικότητα, τόσο συχνή ανάμεσα στους ψεύτικους αλλά και στους αληθινά φτωχούς όπως και στις περιθωριοποιημένες κοινωνικές ή εθνικές ομάδες». Η αρχική παρατήρηση είναι συχνά το μοναδικό εφαλτήριο για εκπληκτικά διαφορετικές σκέψεις ή συμπεράσματα, όχι ανεξάρτητα και ασυνάρτητα, τα οποία βαθμιαία και περιστασιακά οδηγούν σε μερικές συμπαθητικές και απροσδόκητες εν πολλοίς ανατροπές. Ενώ ο συγγραφέας επικεντρώνεται, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, γύρω από την Τεργέστη και τη βόρεια Ιταλία γενικώς, υπάρχει μια σχεδόν τουριστική αίσθηση και διάθεση σε πολλά από αυτά, μια ανάλαφρη περιπλάνηση σε διάφορα μέρη σε όλο τον κόσμο, όπως από τη ρωσική Αγία Πετρούπολη έως το Βαρανάσι, και ακόμα την πολύβουη Νέα Υόρκη.

Ο Μάγκρις συχνά στα κείμενά του αντιμετωπίζει σημαντικά ζητήματα, αλλά χρησιμοποιεί μια σκόπιμα χαλαρή προσέγγιση για να φτάσει στον πυρήνα των θεμάτων του, εκεί όπου προσβλέπει, καθώς εστιάζεται περισσότερο σε διαχρονικά ζητήματα της ανθρωπότητας, παρά σε γεγονότα συγκεκριμένης ημέρας και τόπου.

Ο Μάγκρις συχνά στα κείμενά του αντιμετωπίζει σημαντικά ζητήματα, αλλά χρησιμοποιεί μια σκόπιμα χαλαρή προσέγγιση για να φτάσει στον πυρήνα των θεμάτων του, εκεί όπου προσβλέπει, καθώς εστιάζεται περισσότερο σε διαχρονικά ζητήματα της ανθρωπότητας, παρά σε γεγονότα συγκεκριμένης ημέρας και τόπου. Τοιουτοτρόπως, παρά την αναφορά των άρθρων στη χρονική περίοδο από το 1999 έως το 2016, υπάρχει μικρή μόνον σχέση και αμεσότητα ως προς τα αξιοσημείωτα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια αυτής καθ’ εαυτής της περιόδου. Για παράδειγμα, στην ιστορία με τίτλο «Κάτω οι φτωχοί», ξεκινά με τη φράση: «Μια συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου της Τεργέστης, πριν από χρόνια», ωσάν εκείνο το συγκεκριμένο επεισόδιο εμφανίστηκε αίφνης στο προσκήνιο της μνήμης του, ή κάτι που τελικά έπεσε στην αντίληψή του εντελώς τυχαία, όπως, για παράδειγμα, στην ιστορία: «Ένας νέος συγγραφέας: ο λογοκριτής», όπου έμαθε με καθυστέρηση ότι «σ’ ένα νησί της Δαλματίας, που συγκεντρώνει στοίβες ληγμένων εφημερίδων και εβδομαδιαίων περιοδικών, στη Δανία εξάλειψαν από ένα διήγημα του Άντερσεν το χριστιανικό τέλος... για να μην προσβάλλουν τους πιστούς των άλλων θρησκειών»!

Υπάρχουν μερικά πολύ διασκεδαστικά και χιουμοριστικά κείμενα, όπως εκείνο του καθηγητή των μαθηματικών που προσκλήθηκε να παρουσιάσει ένα μάθημα στο Collège de France, και ο οποίος εξεπλάγη όταν βρήκε την αίθουσα διαλέξεων γεμάτη, παρά το γεγονός ότι το θέμα του δεν ήταν προσβάσιμο ή εύκολο σε όλους, εκτός από μερικούς ειδικούς στο συγκεκριμένο πεδίο. Όπως αποδείχτηκε, και κατά τα λεγόμενα μιας ειλικρινούς κυρίας, το πλήθος βρισκόταν εκεί γιατί μετά απ’ αυτόν ήταν προγραμματισμένο να μιλήσει ο Ρολάν Μπαρτ και όλοι είχαν έρθει από την προηγούμενη ώρα για να βρουν θέση, μια κατάσταση που υπενθυμίζει στον Μάγκρις τα περισσότερα συνέδρια με τα οποία είναι εξοικειωμένος. Ένα άλλο κείμενο αναφέρεται σε ένα γεγονός που έλαβε χώρα πολλά χρόνια πριν, στην γκαλερί του Λέο Καστέλι, στη Νέα Υόρκη, μια μέρα που όλα τα έργα τέχνης στους τοίχους καλύφθηκαν από μαύρο πανί, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την απόφαση ενός δικαστή για κατηγορίες περί ασέμνου υλικού και προσβολή δημοσίας αιδούς εναντίον κάποιου καλλιτέχνη ή γκαλερί. Είναι μια διασκεδαστική μικρής διάρκειας σκηνή, όταν μπαίνει στην γκαλερί μια νεαρή κυρία με σκοπό να δει την τρέχουσα έκθεση, αγνοώντας τις τρέχουσες περιστάσεις και τα παραλειπόμενα.

Ο Κλάουντιο Μάγκρις –σπουδαία προσωπικότητα των σύγχρονων γραμμάτων, κορυφαίος μελετητής της ευρωπαϊκής κουλτούρας και ταυτότητας–, γεννήθηκε στις 10 Απριλίου του 1939 στην Τεργέστη όπου και ζει. Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής Γερμανικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της πόλης. Από το 1994 έως το 1996 υπηρέτησε στην Ιταλική Γερουσία. Πολυσχιδής διανοούμενος, συγγραφέας, κριτικός, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και δημοσιογράφος ο ίδιος, αρθρογραφεί στην εφημερίδα “Corriere della Sera” και συνεργάζεται με μεγάλα διεθνή έντυπα.

Αν και οι εμπειρίες είναι σε μεγάλο βαθμό προσωπικές, υπάρχουν μερικές που ενέχουν γενικότερο ενδιαφέρον, όπως για παράδειγμα όταν σχολιάζει μια ιστορία για τα ορφανά κατεψυγμένα έμβρυα, επιτρέποντας έτσι μια γρήγορη αναφορά και κάποια σχόλια στο αμφιλεγόμενο βιβλίο Σημεία και τέρατα της οικονομίας του Στίβεν Ντ. Λέβιτ, που το χαρακτηρίζει ως «ένα υπερφίαλο λιβελλογράφημα που εκφράζει τις πιο συμβατικές και απάνθρωπες ιδέες για τέτοιου είδους προβλήματα». Βρίσκοντας τη φωτοτυπία μιας σελίδας από μια βιογραφία του Τόμας Μαν, ο Μάγκρις γοητεύεται από τον δισταγμό της γυναίκας και της κόρης του Μαν για το αν θα τον ενοχλήσουν ή όχι κατά τη διάρκεια των «ιερών ωρών» του, όταν δηλαδή εκείνος απερίσπαστος έγραφε, απλώς για να τον ενημερώσουν ότι είχε ξεσπάσει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, μια πληροφορία βεβαίως πολύ συζητήσιμη για τον Κλάουντιο Μάγκρις. Γράφει χαρακτηριστικά: «Ο Μαν είναι ένας σπουδαίος συγγραφέας στον οποίο οφείλουμε πολλά, εκείνη όμως τη στιγμή –εξαιτίας του; εξαιτίας των γυναικών της οικογένειάς του;– ήταν γελοία και ανόητα απάνθρωπη η ιδέα να παραμείνει ήρεμος στο γραφείο του, συλλογισμένος και απορροφημένος, βυθισμένος στη λογοτεχνική εργασία του». Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της προσωπικής ματιάς και της πραγματικότητας, σκιαγραφείται θαυμάσια στο τελευταίο κείμενο, «Σέλφι» όπου, ενώ αρχικά φαίνεται ότι ο συγγραφέας περιγράφει μόνο μια σκηνή, ανακαλύπτει στη συνέχεια ότι στην πραγματικότητα είναι ένας από τους συμμετέχοντες ενεργά σε αυτή, με μάλλον ντροπιαστικό τρόπο.

Ο Μάγκρις γοητεύεται από τον δισταγμό της γυναίκας και της κόρης του Μαν για το αν θα τον ενοχλήσουν ή όχι κατά τη διάρκεια των «ιερών ωρών» του, όταν δηλαδή εκείνος απερίσπαστος έγραφε, απλώς για να τον ενημερώσουν ότι είχε ξεσπάσει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος.

Τα Στιγμιότυπα είναι μια μικρή συλλογή αδέσποτων κειμένων, αλλά όμορφα εκφρασμένα και γραμμένα με μερικές προσεγμένες παρατηρήσεις και όμορφες σκηνές. Ο διεθνώς αναγνωρισμένος συγγραφέας Κλάουντιο Μάγκρις, ένας αναμφίβολα εμπνευσμένος αφηγητής, και εδώ μας προσφέρει μια συλλογή από σύντομα στιγμιότυπα που αντανακλούν τη ζωή και τον πολιτισμό, στο προαναφερθέν χρονικό διάστημα, μέσω του πολύ προσωπικού του φακού. Μερικά κείμενα απεικονίζουν ιδιωτικές, οικείες στιγμές, ενώ άλλα προσφέρουν απόψεις για πολυποίκιλα δημόσια, μερικές φορές αμφιλεγόμενα θέματα, με έναν τόνο μερικές φορές σοβαρό, άλλες φορές χιουμοριστικό, και κάπου-κάπου ειρωνικό, αλλά πάντα συναρπαστικό, διανθισμένα από γρήγορες, αιφνίδιες και αποφασιστικές πινελιές. Μια ακόμα συνεχιζόμενη περιπέτεια από έναν σπουδαίο ιταλό εκπρόσωπο της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.

* Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΣΧΟΡΕΤΣΑΝΙΤΗΣ είναι Διευθυντής Χειρουργικής στο Παν/κό Νοσ/μείο Ηρακλείου και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η μελέτη «Τα νέγρικα μπλουζ και οι ιατρικές τους αναφορές» (εκδ. Οδός Πανός).