«Το πολλαπλό τους είδωλο» (ΜΕΡΟΣ Β): 10 μυθιστορήματα με πρωταγωνιστές γνωστά ιστορικά πρόσωπα ή σημαντικούς λογοτέχνες

Ίσως ένας από τους πιο βασικούς κανόνες της συγγραφής και της ανάγνωσης: δεν πρέπει να συγχέεται αυτό που ονομάζουμε πραγματική πραγματικότητα με τη μυθοπλαστική. Πρόκειται για εντελώς ξεχωριστούς κόσμους, όπου, μπορεί, ο ένας να μπαίνει μέσα στον άλλο, όμως, παραμένουν διακριτοί . Ισως σ’ αυτή τη «συνάντηση» να φαίνεται πως η πραγματικότητα κερδίζει στα σημεία, καθώς είναι πολυδιάστατη, απρόβλεπτη και σαρωτική. Κι όμως, αν στάξει κανείς μια σταγόνα μυθοπλασίας σε ένα γεγονός που, όντως, συνέβη, αυτομάτως αυτό αλλάζει, γίνεται κάτι άλλο. Ενδεχομένως, πιο πλούσιο και μαγευτικό.

Δεν είναι λίγες οι φορές που οι συγγραφείς, σίγουρα όχι από έλλειψη έμπνευσης, κατέφυγαν στη ζωή πραγματικών προσώπων με σκοπό να τα μετατρέψουν σε μυθοπλαστικά. Είναι από τις φορές που βλέπεις ότι οι κρυφές ποιότητες ενός ανθρώπου, σπάνια αναγνωρίσιμες στη ζωή του, σε ένα κειμενικό περιβάλλον αποκτούν άλλη σημασιοδότηση. Το αποτέλεσμα, αν είναι επιτυχημένο, καταφέρνει να συμμαζέψει τα ιζήματα της πραγματικότητας (συν κάποια αναγκαία πραγματολογικά στοιχεία) και να τα ενισχύσει με τη μαγγανεία του μύθου.

Ο «άλλος» Τόμας Μαν

Πρόσφατα ο Κολμ Τόιμπιν, ένας από τους αγαπημένους συγγραφείς των Ελλήνων αναγνωστών, εξέδωσε το μυθιστόρημά του Ο Μάγος (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, εκδ. Ίκαρος). Ακολουθώντας τα βήματα που είχε χαράξει με το βιβλίο του Χένρι Τζέιμς, ο Δάσκαλος (εκδ. Ωκεανίδα, μτφρ: Εμμανουήλ Σκιαθάτος), βιογραφεί τον σπουδαίο Τόμας Μαν. Ωστόσο, δεν έχουμε να κάνουμε με μια βιογραφία στερημένη από τους χυμούς του μύθου που παρήγαγε ο Γερμανός συγγραφέας.

Ο Τόιμπιν, με περισσή προσήλωση στη λεπτομέρεια (έργο κάθε σημαντικού συγγραφέα) και συγκίνηση προς τον μεγάλο της λογοτεχνίας, στέκεται περισσότερο στην ιδιωτική σφαίρα του Μαν και λιγότερο στη δημόσια. Κάπως έτσι βλέπουμε σκηνές του οικογενειακού βίου και λιγότερες του λογοτεχνικού του. Μέσα από το έργο, και φυσικά από την περιπετειώδη ζωή του Μαν, διομορφώνεται και μια συνολική εικόνα για τα ταραγμένα χρόνια της Ευρώπης, έτσι όπως τα έζησε ο «μάγος». Ο Τόιμπιν ισορροπεί θαυμαστά ανάμεσα στο ιδιωτικό και το πολιτικό.

Το όνομα Πούτζι ίσως να μην μας λέει κάτι. Εχουν περάσει αρκετές δεκαετίες από τότε που στη Γερμανία φώναζαν έτσι έναν πανίψηλο άνθρωπο μ’ αυτό το ήκιστα χαϊδευτικό προσωνύμιο (σ.σ. στα γερμανικά σημαίνει «ανθρωπάκος»). Κι όμως, αυτός ο άνθρωπος υπήρξε και μάλιστα σε θέσεις «κλειδιά» κατά την περίοδο της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία. Υπό συνθήκες, θα μπορούσε να είχε παίξει σημαίνοντα ρόλο στις εξελίξεις, ωστόσο η Ιστορία και οι συγκυρίες δεν του φέρθηκαν με το γάντι και τον πέταξαν σε μια γωνία.

Πρόκειται για τον Αμερικανογερμανό Έρνστ Χανφστέγκλ που ξεκίνησε ως έμπορος τέχνης και μουσικός στη Νέα Υόρκη και υπήρξε σύντροφος της Τζούνα Μπαρνς. Αργότερα γοητεύτηκε από τον Χίτλερ, έγινε έμπιστος φίλος και προσωπικός του πιανίστας. Ονειρευόταν μια συμμαχία ΗΠΑ-Γερμανίας, όμως έχασε την εύνοια του Φίρερ και αποπέμφθηκε από τη ναζιστική Γερμανία. Επέστρεψε στην Αμερική και διετέλεσε βασικός πληροφοριοδότης του Ρούσβελτ για τον Χίτλερ. Αυτή η παράξενη περσόνα και με τις μαξιμαλιστικές ιδέες αποτέλεσε το πρόπλασμα για να γράψει ο Γάλλος ιστορικός και δημοσιογράφος Τομά Σνεγκαρόφ το πρώτο του μυθιστόρημα που φέρει τον τίτλο Πούτζι (μτφρ. Κατερίνα Γούλα, εκδ. Gutenberg).

Ο Λώρενς της Αραβίας χωρίς το Χόλιγουντ

Γνωρίζουμε τον κινηματογραφικό Λώρενς της Αραβίας με πρωταγωνιστή τον επικό Πίτερ Ο’ Τουλ. Τι γνωρίζουμε, όμως, για το πραγματικό πρόσωπο που ενσαρκώνει; Διότι ο Τόμας Έντουρντ Λώρενς υπήρξε. Ο Αιγύπτιος συγγραφέας Ζιμπέρ Σινουέ με το ιστορικό  μυθιστόρημα Λόρενς της Αραβίας – Ο πρίγκιπας με τα δύο πρόσωπα (μτφρ. Χριστίνα Μανιά, εκδ. Ψυχογιός) καταφέρνει να δώσει σάρκα και οστά στον γνωστό-άγνωστο «χολιγουντιανό» ήρωα.

Μια αινιγματική φιγούρα που σε όλη του τη ζωή αισθανόταν έλξη προς την περιπέτεια και τα άκρα. Ήταν, άραγε, ένας μυθομανής; Ένας μετρ της υποκρισίας; Μήπως μια νευρωτική ντίβα; Στο βάθος του μυθοπλαστικού καμβά, ο Σινουέ σκιαγραφεί την Αραβική Επανάσταση μέσα στην οποία υπήρξε συμμέτοχος και ο Λώρενς. Σίγουρα θα μας βοηθήσει αυτό το βιβλίο να δούμε κάτι πέρα από τον χολιγουντιανό μύθο.

Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως μια ακόμη Λίστα του Σίντλερ. Μόνο που στη συγκεκριμένη περίπτωση, το έργο της διάσωσης ανθρώπων από τα δολοφονικά χέρια των ανθρώπων του Χίτλερ ανέλαβε ο Αμερικανός δημοσιογράφος Βάριαν Φράι. Μια μαχητική φυσιογνωμία που μετέτρεψε σε έργο ζωής τη διάσωση Εβραίων καλλιτεχνών και συγγραφέων από τους ναζί ολετήρες.

Την περιπετειώδη ζωή του αποφάσισε η Αμερικανίδα συγγραφέας Τζούλι Όριντζερ να την καταγράψει στο χαρτί σε μορφή μυθιστορήματος. Κάπως έτσι προέκυψε το βιβλίο της Φάκελος Απόδρασης (μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίση, εκδ. Gutenberg), το οποίο αποδεικνύεται άψογα τεκμηριωμένο ως προς τα πραγματικά γεγονότα.

Η ιστορία έχει καταγράψει πως ο Φράι κατάφερε να σώσει -μεταξύ πολλών άλλων- τον Αντρέ Μπρετόν, τον Μαρκ Σαγκάλ, τη Χάνα Άρεντ, τον Μαξ Ερνστ και τον Χάινριχ Μαν.

Υπήρξε ο μέγας βάρδος. Ισάξιος των αρχαίων τραγωδών. Το όνομά του είναι ταυτισμένο με το θέατρο ωσάν να μην υπήρξε πριν απ΄ αυτόν. Ο Σαίξπηρ είναι πασίγνωστος και όπως συμβαίνει πάντα με τις σπουδαίες φυσιογνωμίες, παραμένει εν πολλοίς αθέατος στην ιδιωτική του σφαίρα. Η Ιρλανδή συγγραφέας Μάγκι Ο’Φάρελ αποφάσισε να ασχοληθεί επί χρόνια με την αναζήτηση πληροφοριών γύρω από ένα γεγονός που έχει μείνει υποφωτισμένο κι ωστόσο φαίνεται πως αποδείχθηκε καθοριστικό στη ζωή του Σαίξπηρ. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας είναι το μυθιστόρημα Άμνετ (μτφρ. Αύγουστος Κορτώ, εκδ. Ψυχογιός).

Το 1596 πέθανε ο 11χρονος γιος του δραματουργού, ο Άμνετ. Επίσημη αιτία θανάτου δεν υπάρχει, ωστόσο ο επελαύνων λοιμός της εποχής μοιάζει να ήταν ο «θύτης». Τέσσερα και πλέον χρόνια μετά τον αδόκητο θάνατο του γιου του, ο Σαίξπηρ γράφει τον περιώνυμο Άμλετ (μια εμφανής παραφθορά του ονόματος) που θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα έργα της παγκόσμιας δραματουργίας. Μέσα από το βιβλίο παρελαύνει ο ίδιος ο Σαίξπηρ, ο κόσμος του θεάτρου, η μάχη που έδινε με τις εμπνεύσεις του και πάνω από όλα η γυναίκα του, Άγκνες, για τις ανάγκες της μυθοπλασίας, που μπορεί να έχει μείνει υποφωτισμένη, εντούτοις υπήρξε καθοριστική στη ζωή του μέγα δραματουργού. Πάνω από όλα, το συγκεκριμένο βιβλίο μιλάει για την απώλεια με ήρεμο και συνάμα γοητευτικό τρόπο.

Ο Μπέμπης του Θωμά Κοροβίνη

Οι Έλληνες συγγραφείς έλκονται ομοίως από πραγματικά πρόσωπα, τα οποία επιδιώκουν να αναλύσουν με μυθοπλαστικά «όπλα». Χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Θωμάς Κοροβίνης που έχει ασχοληθεί αρκετές φορές με πραγματικά πρόσωπα θέλοντας να σπάσει τον καθρέφτη της πραγματικότητας. Από τον Παγκρατίδη έως τον Βαμβακάρη και από τον Καβάφη έως τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, έχει καταφέρει να μας προσφέρει μια σειρά από πορτρέτα ιδιαίτερης εμβάθυνσης.

Στο τελευταίο του βιβλίο Μπέμπης (εκδ. Άγρα) ασχολείται με τον Δημήτρη Στεργίου (όλοι τον ήξεραν ως Μπέμπη στον Πειραιά), ο οποίος υπήρξε μια ιδιότυπη πρωταγωνιστική φυσιογνωμία της ελληνικής λαϊκής μουσικής που, λόγω της ιδιοφυίας, της μόρφωσης, της απαράμιλλης δεξιοτεχνίας του στο μπουζούκι και στην κιθάρα, της καθηλωτικής γοητείας του και της αυτοκαταστροφικής αγωνίας του, απέκτησε, τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατον, διαστάσεις θρύλου.

Ο Χρήστος Χωμενίδης στο μυθιστόρημά του Φοίνικας (εκδ. Πατάκη) εμπνέεται από τον ιδιαίτερο και φλογερό έρωτα της Εύας Πάλμερ και του Άγγελου Σικελιανού. Δεν επιδιώκει να μεταφέρει αυτούσια τη σχέση τους, καθώς παίρνει αποστάσεις και βλέπει το υλικό με μυθιστορηματικά «μάτια».

Το βιβλίο καλύπτει μια μακρά περίοδο εβδομήνα σχεδόν χρόνων (1860-1927) και από τις σελίδες του παρελαύνουν σημαντικές προσωπικότητες του πολιτικού, λογοτεχνικού και καλλιτεχνικού κόσμου (Βενιζέλος, Παλαμάς, Βαμβακάρης, Κυβέλη κ.ά.), ενώ εστιάζει στα σημαντικά ζητήματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από την εποχή που έζησαν (βλ. έρωτας, προδοσία, πίστη, αγωνία μπρος στον θάνατο).

Αθυρόστομος, πνεύμα ανήσυχο και αδέσμευτο και πάνω από όλα ατρόμητος στη μάχη, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης είναι από αυτούς τους ήρωες του ‘21 που δεν γίνεται να μην τον αγαπήσεις. Σχεδόν να τον θεωρείς σάρκα από τη σάρκα του έθνους.

Ο Κώστας Ακρίβος εντρύφησε στην ιδιαίτερη φυσιογνωμία του Καραϊσκάκη, με τις τόσες αντιθέσεις της και μας πρόσφερε το 2021 το μυθιστόρημα Πότε διάβολος πότε άγγελος (εκδ. Μεταίχμιο). Οπως δηλοί και ο τίτλος του βιβλίου, ο Καραϊσκάκης ήταν μια διφορούμενη περσόνα, γεμάτη από φωτεινά και σκοτεινά σημεία.

Ο Κώστας Ακρίβος καταφέρνει να μας τον παρουσίασει στις ανθρώπινες διαστάσεις του κι έτσι να κατανοήσουμε ένα μέρος της προσωπικότητας και των αποφάσεων που πήρε εν μέσω του Αγώνα για την Απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό.

Εχουν γραφτεί πλείστα όσα βιβλία για τον Χίτλερ ανά τον κόσμο. Από ιστορικά έως μυθιστορηματικά και από μελέτες έως μονογραφίες. Τι ξέρουμε, όμως, για την περίοδο που βρέθηκε στη φυλακή έπειτα από το αποτυχημένο «Πραξικόπημα της Μπιραρίας». Για δύο χρόνια (1923-24) ο Φίρερ έβλεπε τις προθέσεις του να συντρίβονται πίσω από τα σίδερα της φυλακής.

Ο Χάρης Βλαβιανός αποφάσισε να γράψει το 2016 το Κρυφό ημερολόγιο του Χίτλερ (εκδ. Πατάκη). Το βιβλίο είναι γραμμένο σε ημερολογιακή μορφή και συνδυάζει τη μυθοπλασία και την ιστορική τεκμηρίωση. Ο Βλαβιανός, με τα μάτια της δημιουργικής φαντασίας, βλέπει τον Χίτλερ να είναι σαν θηρίο μέσα στο κλουβί, ενώ εμείς αναρωτιόμαστε πώς τούτος ο πνευματικά ρηχός, εγωπαθής και συνασθηματικά κενός άνθρωπος κατάφερε να σαγηνεύσει έναν ολόκληρο λαό και να οδηγήσει στον όλεθρο την ανθρωπότητα.

Ο Καβάφης στο Παρίσι

Φανταζόμαστε πως ο Κωνσταντίνος Καβάφης αισθάνθηκε την πλήρωση, αλλά και μια μορφή στοχαστικής υπέρβασης, μόνο στο ράθυμο περιβάλλον της Αλεξάνδρειας. Κι όμως, το ταξίδι που έκανε μαζί με τον αδελφό του, Τζον, στο Παρίσι αποτέλεσε για εκείνον την αφορμή να εμβαθύνει στον εαυτό του, να αντιπαρατεθεί με τα πάθη του, να πυρπολήσει όλους τους ποιητικούς κανόνες που ακολουθούσε ως εκείνη τη στιγμή και να φτάσει ακόμη και στο σημείο της αυτομαστίγωσης. Η Έρση Σωτηροπούλου αποδεικνύεται στο βραβευμένο βιβλίο της Τι μένει από τη νύχτα (εκδ. Πατάκη) μια επιδέξια «σκιά» του Αλεξανδρινού ποιητή. Στηριζόμενη σε σπάνιο αρχειακό υλικό, εκτενή βιβλιογραφία, αλλά και μυθοπλαστικό οίστρο, η Σωτηροπούλου πλάθει έναν διαφορετικό Καβάφη απ’ αυτόν που γνωρίζουμε όλοι. Είναι τρωτός, έτοιμος για τη μεγάλη περιπέτεια της γραφής και πιο ευεπίφορος από ποτέ για μεγάλες αλλαγές στη ζωή του.

Πρέπει να γίνει ακόμη μνεία σε αρκετά βιβλία του Αμερικανού συγγραφέα Ε.Λ. Ντοκτόροου που στηρίζονται σε πραγματικά πρόσωπα. Πρόκειται για μυθιστορήματα όπως η Στρατιά (μτφρ. Ανδριάννα Καλφοπούλου, εκδ. Πόλις), Χόμερ και Λάνγκλεϋ (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Πόλις) και Ragtime (μτφρ: Γιώργος Μαθόπουλος, εκδ. Θύραθεν). Επίσης, σημαντικό είναι το μυθιστόρημα Ο Ανθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά (μτφρ: Κώστας Αθανασίου, εκδ. Καστανιώτη) του Λεονάρδο Παδούρα και το Βαλς των δέντρων και του ουρανού του Ζαν-Μισέλ Γκενασιά (μτφρ: Ειρήνη Αποστολάκη, εκδ. Πόλις).

Από την ελληνική λογοτεχνία αξίζει ακόμη να επισημανθούν τα βιβλία: Λώρα, η τελευταία των Μαρξ (εκδ. Μεταίχμιο) της Ζέφης Κόλλια, Πολ και Λώρα, Ζωγραφική εκ του φυσικού (εκδ. Τόπος) του Άρη Μαραγκόπουλου, Θα υπογράφω Λουί (εκδ. Καστανιώτη) και Ελένη ή ο Κανένας (εκδ. Καστανιώτη) και Εμμανουήλ και Αικατερίνη (εκδ. Καστανιώτη) της Ρέας Γαλανάκη, Θυμάμαι τη Μαρία (εκδ. Καστανιώτη) του Μένη Κουμανταρέα, Φλόγα και άνεμος (εκδ. Ψυχογιός) και Ιστορία χωρίς όνομα (εκδ. Ψυχογιός) του Στέφανου Δάνδολου. 

 ＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).