Η πανδημία στη ζωή μας: χθες, σήμερα, στο μέλλον

Πολλά είναι τα βιβλία που κυκλοφόρησαν τους τελευταίους μήνες τα οποία, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, συζητούν το ζήτημα της πανδημίας. Κάποια από αυτά καταπιάνονται με ιστορικές πλευρές των πανδημιών, πηγαίνοντας πίσω έως τα χρόνια του Μεσαίωνα. Άλλα εστιάζουν περισσότερο στην πραγματικότητα της πανδημίας τούτη τη στιγμή που τη ζούμε, στη χώρα μας και αλλού, ενώ ορισμένα από αυτά προσπαθούν να δουν μπροστά, στο μέλλον, εξετάζοντας επιφανειακές και βαθιές αλλαγές που η επιδημία θα επιφέρει στις κοινωνίες μας. Επιλέξαμε βιβλία που εκφράζουν όλες τις τάσεις, με τρόπο σοβαρό και με επιχειρήματα. Επιλέξαμε επίσης και σας προτείνουμε ένα βιβλίο (από τα αρκετά που κυκλοφόρησαν) που εκφράζει τους προβληματισμούς της Ορθόδοξης θεολογίας με αφορμή και τη στάση της εκκλησίας και ορισμένων ιεραρχών τους προηγούμενους μήνες.

Παίρνοντας τα πράγματα πριν από το σημείο εκκίνησης, η βετεράνος δημοσιογράφος του επιστημονικού ρεπορτάζ Ντέμπορα Μακ Κένζι υπενθυμίζει ξεχασμένα «μαθήματα» από προηγούμενες επιδημίες και πανδημίες των τελευταίων μόλις τριάντα ετών υποστηρίζοντας ότι θα μπορούσαν να ήταν ικανά μαθήματα για να σταματούσαν το ξέσπασμα της τωρινής πανδημίας. Αλλά δεν ήταν. Η Μακ Κένζι με το βιβλίο της COVID-19: Η πανδημία που δεν θα έπρεπε να έχει συμβεί και πώς θα σταματήσουμε την επόμενη (εκδ. Πεδίο) παρουσιάζει την πλήρη ιστορία του πώς και γιατί συνέβη: οι προηγούμενοι ιοί, οι συγκλονιστικές αποτυχίες σε θέματα δημόσιας υγείας, η αποτυχία μας να περιορίσουμε το ξέσπασμα και, το πιο σημαντικό, τι πρέπει να κάνουμε για να αποτρέψουμε μελλοντικές πανδημίες.

Ο καθηγητής Ιστορίας στο Παν/μιο της Μοντάνα (ΗΠΑ) Κρίστιαν Μακ Μίλεν το 2016 έγραφε για την ανάγκη οι κυβερνήσεις να αξιοποιήσουν προηγούμενες εμπειρίες για την πρόληψη και αποτροπή μιας μελλοντικής πανδημίας. Δεν φαίνεται να εισακούστηκε. Στο βιβλίο του Πανδημίες: Μια σύντομη εισαγωγή (εκδ. Παπαδόπουλος) κάνει μια αναδρομή στις πανδημίες από την πανώλη του Ιουστινιανού, τη φυματίωση, την ευλογιά, τη χολέρα, τη γρίπη, τον HIV/AIDS μέχρι τον ιό έμπολα. Εκτός από τα χαρακτηριστικά των ασθενειών, αναλύει τα εκάστοτε μέτρα των κυβερνώντων, αναδεικνύει ομοιότητες στις αντιδράσεις των πολιτών (π.χ. μαζικές αντιδράσεις στις απαγορεύσεις κυκλοφορίας που είχαν καταστρεπτικά αποτελέσματα καθώς συνέβαλαν στην ενίσχυση της διασποράς του ιού) και επιμένει στη σημασία της μετα-πανδημικής οργάνωσης της δημόσιας υγείας.

Ο καθηγητής Ιστορίας Κρίστιαν Μακ Μίλεν το 2016 έγραφε για την ανάγκη οι κυβερνήσεις να αξιοποιήσουν προηγούμενες εμπειρίες για την πρόληψη και αποτροπή μιας μελλοντικής πανδημίας.

Από την εμφάνιση του νέο κορωνοϊού και λίγο μετά την κήρυξη πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, πλείστοι είναι οι παραλληλισμοί με τη μεγάλη γρίπη του 1918 που ως τα μέσα του 1919 έκανε την εμφάνισή της σε όλο τον πλανήτη, έπληξε κυρίως νέους και εκτιμάται ότι ευθύνεται για τον θάνατο του 2% έως 5% του παγκόσμιου πληθυσμού. Ήταν η χειρότερη επιδημία που έπληξε την ανθρωπότητα από την εποχή της μαύρης πανώλης του 1348. Έναν αιώνα μετά και υπό συνθήκες πανδημίας, ο Φρεντί Βινέ, καθηγητής Γεωγραφίας στο Παν/μιο Πολ Βαλερί του Μονπελιέ (Γαλλία), αναζητεί τα διδάγματα εκείνης της φοβερής πανδημίας. Στο βιβλίο του Η Μεγάλη Γρίπη του 1918 – Η χειρότερη επιδημία του 20ου αιώνα – Ιστορία της ισπανικής γρίπης (εκδ. Μεταίχμιο) διαπιστώνει σφάλματα διαχείρισης και μελετά τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας που ξεχάστηκε γρήγορα και ηθελημένα. 

Ο καθηγητής Δημοσίου Δικαίου και Δικαίου Κοινωνικής Ασφάλειας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Ξενοφών Κοντιάδης εστίασε από τους πρώτους μήνες της πανδημίας στην επιβολή μέτρων και πρακτικών περιορισμού που ελήφθησαν υπό έκτακτες συνθήκες και με μεγάλη πίεση χρόνου και προοδευτικά οδήγησαν σε μεταμορφώσεις του δημόσιου χώρου και βίου. Με το βιβλίο του Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα - Ο κόσμος μετά τον Covid-19 (εκδ. Καστανιώτη) έκανε μια σειρά πρώτων διαπιστώσεων όσο ακόμη οι εξελίξεις «έτρεχαν» και αποπειράθηκε να αποτυπώσει τα χαρακτηριστικά του «θαυμαστού καινούργιου κόσμου» που αναδύεται εν μέσω πανδημίας. Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση, η τεχνητή νοημοσύνη και ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οικονομίας, το διαδίκτυο και η κουλτούρα του, η τηλεργασία και οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης, οι κοινωνίες της επιτήρησης, οι βιοϊατρικοί πειραματισμοί, οι μεταμορφώσεις του δημόσιου χώρου, οι ψηφιακές ανισότητες, η υποχώρηση επιμέρους δικαιωμάτων και οι περιβαλλοντικές διακινδυνεύσεις έχουν απασχολήσει τον δημόσιο διάλογο από τα τέλη του 20ού αιώνα, όπως παρατηρεί.

Ο Ιβαν Κράστεφ, πρόεδρος του Κέντρου Φιλελεύθερων Στρατηγικών της Σόφιας και Μόνιμος Εταίρος του Ινστιτούτου Επιστημών του Ανθρώπου στη Βιέννη, θεωρεί την πρωτοφανή υγειονομική κρίση του κορωνοϊού σημείο καμπής. Ο Βούλγαρος ευρωπαϊστής διανοούμενος με το γραμμένο εν θερμώ βιβλίο του Ήρθε το αύριο ή ακόμα; Πώς η πανδημία αλλάζει την Ευρώπη (εκδ. Παπαδόπουλος) διαπραγματεύεται το θέμα του νέου ρόλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνεχίζοντας τον προβληματισμό του όπως τον διατύπωσε στο προηγούμενο βιβλίο του Μετά την Ευρώπη (εκδ. Παπαδόπουλος). Η παρούσα κρίση φέρνει σε πρώτο πλάνο το δίπολο ελευθερία/ασφάλεια που αναλύεται από τον Κράστεφ υπό το πρίσμα των συνθηκών της πανδημίας όπου οι αντιλήψεις μας για το «οικείο» και το «ξένο», όπως λέει, μεταβάλλονται.

Η παρούσα κρίση φέρνει σε πρώτο πλάνο το δίπολο ελευθερία/ασφάλεια που αναλύεται από τον Κράστεφ υπό το πρίσμα των συνθηκών της πανδημίας όπου οι αντιλήψεις μας για το «οικείο» και το «ξένο», όπως λέει, μεταβάλλονται.

Η 64χρονη πολυδιαβασμένη και βραβευμένη στην Κίνα συγγραφέας (και κάτοικος Γουχάν) Φανγκ Φανγκ καταθέτει την προσωπική μαρτυρία της για τα γεγονότα που ακολούθησαν την απόφαση του Πεκίνου να επιβάλει στις 25 Ιανουαρίου 2020 αυστηρή καραντίνα στην πόλη Γουχάν, αφετηρία και επίκεντρο τότε της επιδημίας του νέου, άγνωστου κορωνοϊού. Το βιβλίο της Το ημερολόγιο της Γουχάν (εκδ. Anubis) έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον καθώς πρόκειται για ένα λεπτομερές ηλεκτρονικό ημερολόγιο που ξεκίνησε με τη μορφή καθημερινών αναρτήσεων σε κινεζικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι αναρτήσεις σύντομα «κατέβηκαν» και η συγγραφέαςτους δέχθηκε απειλές. Η τελευταία της ανάρτηση δημοσιεύθηκε στις 24 Μαρτίου όταν οι κινεζικές αρχές ανακοίνωσαν ότι δεν είχε καταγραφεί κανένα νέο κρούσμα. 

Από τις προσωπικές καταγραφές ενός ανθρώπου που έζησε από πρώτο χέρι το ξέσπασμα της πανδημίας και τους χειρισμούς μιας κυβέρνησης που κατηγορήθηκε ότι απέκρυψε τα πραγματικά γεγονότα, στην επιλογή ενός διεκεκριμένου αρχαιολόγου να καταφύγει στα κείμενα αναφοράς που αποτελούν για τον ίδιο οδηγό και σταθερά σημεία έμπνευσης. Ο αρχαιολόγος, μελετητής της κυπριακής αρχαιολογίας, Βάσος Καραγιώργης στρέφεται κατά τη διάρκεια του πρώτου εγκλεισμού στα ομηρικά έπη. Το βιβλίο του Με τον Όμηρο στις μέρες του κορωνοϊού [Μάρτης - Απρίλης 2020] (εκδ. Καπόν) αναζητεί απαντήσεις και ταυτόχρονα προτείνει διέξοδο για ό,τι μας απασχολεί στα κείμενα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Η ζωή, ο θάνατος, η φιλία, τα γηρατειά, ο έρωτας ειδομένα μέσα από την ομηρική κοινωνική οργάνωση. 

Ο επίτιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ και πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος συνδυάζει όψεις του ελληνικού Συντάγματος, ήρωες της ελληνικής μυθολογίας, μορφές της δυτικής σκέψης, όπως τον Φρόιντ και τον Βέμπερ, καθώς και προσεγγίσεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για τις έννοιες της ελευθερίας και τους όρους λειτουργίας μιας δίκαιης κοινωνίας. Στο βιβλίο του Η Πανδημία και το «Εμβόλιο» - Στη βαριά σκιά του Επιμηθέα (εκδ. Gutenberg) μιλά για την ανάγκη ενός «ηθικού» εμβολίου που ο καθένας μας ατομικά πρέπει να ανακαλύψει και να υιοθετήσει, όπως λέει. Η αναφορά στον μύθο του Επιμηθέα είναι ένα σχόλιο περί απρονοησίας που αφορά συνολικά την κοινωνία αλλά και ειδικά τους κυβερνώντες. 

Η αναφορά στον μύθο του Επιμηθέα είναι ένα σχόλιο περί απρονοησίας που αφορά συνολικά την κοινωνία... 

Ο πρώην εκδότης και δημοσιογράφος και νυν ευρωβουλευτής Γιώργος Κύρτσος υποστηρίζει ότι από πολύ νωρίς διείδε την ένταση, τη συνθετότητα της πανδημίας και την καταλυτική της επίδραση σε μια σειρά αλληλένδετων εξελίξεων. Με το βιβλίο του Στον λαβύρινθο της πανδημίας (εκδ. Κλειδάριθμος) επιχειρεί μια ανάλυση των κλυδωνισμών στην παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων μεταξύ ΗΠΑ, Κίνας και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διανύοντας την δεύτερη θητεία του στο ευρωκοινοβούλιο, δίνει μεγάλη έμφαση στην ανάλυσή του στα μεγάλα κενά στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση που αναδείχθηκαν με το ξέσπασμα της πανδημίας παράλληλα με άλλες κρίσεις στο εσωτερικό της Ένωσης χωρίς να αφήνει εκτός σχολιασμού το κοινωνικό και οικονομικό κόστος, ειδικότερα για την Ελλάδα. 

Ο καθηγητής του τμήματος Οικονομκών Επιστημών του Παν/μιου Πελοποννήσου Παναγιώτης Λιαργκόβας διατέλεσε επί πενταετία επικεφαλής του Γραφείου Προϋπολογισμού του Κράτους στη Βουλή (2012-2017) ενώ στη συνέχεια ανέλαβε τη θέση του προέδρου στο Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ). Με το βιβλίο του Δέκα χρόνια κρίση, τρία μνημόνια και μια πανδημία - Η Ελλάδα αναζητώντας διέξοδο (εκδ. Πατάκη) ξεκινά με μια αναδρομή στην οικονομική κρίση του 2010 στην Ελλάδα και τα μνημόνια θέτωντας ερωτήματα για το «Τις πταίει;». Στο βιβλίο γίνεται σύνδεση της ανάλυσης για τη βασική φιλοσοφία των μνημονίων και το κατά πόσο συνιστούν επιτυχημένα ή αποτυχημένα εργαλεία με την ελληνική οικονομία στην παρούσα φάση της που, παρά την δυναμική που εμφάνιζε στο ξεκίνημα του 2020 έναντι άλλων χωρών της ευρωζώνης, κινείται πλέον στον αβέβαιο ρυθμό της πανδημίας. Συμπέρασμα του βιβλίου ότι χρειάζεται ένα σχέδιο ανόρθωσης και ανασυγκρότησης πάνω στο οποίο θα συμφωνήσουν πολιτικές δυνάμεις και κοινωνικοί εταίροι.

Η ψυχίατρος Κατερίνα Μάτσα με το βιβλίο της Νιόβη – Το αδύνατο πένθος (εκδ. Άγρα) διαπραγματεύεται μια επώδυνη πτυχή που στην πανδημία γίνεται ακόμη πιο βαριά: το πένθος, τη λειτουργία του και την αδυναμία επιτέλεσής του. «Αυτό που αποδεικνύει το δοκίμιο της ψυχιάτρου Κατερίνας Μάτσα, πέραν από τη συντριπτική επαλήθευση της ψυχαναλυτικής υπόθεσης περί επιπτώσεων του μη-επιτελεσμένου ή/και αδύνατου πένθους και την αναγκαιότητα της μη-ιατρικοποίησής του (...) είναι οι κοινωνικές διαστάσεις που τούτη η δύναμη έχει και, ως εκ τούτου, η πολιτική ευθύνη που φέρει κάθε μία/ένας από μας», γράφει στην bookpress.gr ο Χρήστος Τσαμπρούνης.

Η ψυχίατρος Κατερίνα Μάτσα διαπραγματεύεται μια επώδυνη πτυχή που στην πανδημία γίνεται ακόμη πιο βαριά: το πένθος, τη λειτουργία του και την αδυναμία επιτέλεσής του.

Για το βιβλίο του Γιώργου Ν. Πολίτη Το παράδειγμα της Ελλάδας - 16 μαθήματα από την πανδημία (εκδ. Ψυχογιός) γράφει στην bookpress ο Άλκης Γούναρης: «Πρόκειται για ένα σπονδυλωτό, ενιαίας κατεύθυνσης δοκίμιο, που πραγματοποιεί αφενός μια επί της ουσίας τοποθέτηση σε σημαντικά πολιτικά, κοινωνικά, ηθικά και ιστορικά ερωτήματα που αναδύθηκαν εξαιτίας της πανδημίας, και αφετέρου διατυπώνει ένα ενδιαφέρον επιχείρημα για τον ρόλο της Ελλάδας στην επόμενη μέρα. (...) Κάνοντας μια σκληρή κριτική στη στάση της Γερμανίας, ο Πολίτης αναζητά τι πήγε στραβά στο ευρωπαϊκό όνειρο και διαπιστώνει με απλά λόγια, ότι το μέσον υπερέβη τις ιδρυτικές αρχές, τους καταστατικούς σκοπούς, και τα ιδεώδη της ευρωπαϊκής ένωσης». 

Ο 38χρονος Πάολο Τζορντάνο, διδάκτωρ στη Φυσική των Στοιχειωδών Σωματιδίων, είναι ένας πολυμεταφρασμένος και ευπώλητος συγγραφέας που έχει αποσπάσει σημαντικά βραβεία στην Ιταλία. Αρθρογραφεί στην εφημερίδα Corriere della sera και ήταν από τους πρώτους που εξέδωσε βιβλίο το οποίο γράφτηκε κυριολεκτικά εν τη γενέσει της πανδημίας. Το βιβλίο του Περί μετάδοσης - Επιστήμη, άνθρωπος και κοινωνία τον καιρό της πανδημίας (εκδ. Πατάκη) γράφτηκε στο διάστημα από 29 Φεβρουαρίου έως 6 Μαρτίου του 2020, κυκλοφόρησε στην Ιταλία στις 26 Μαρτίου και σχεδόν ταυτόχρονα μεταφράστηκε σε πάνω από 26 γλώσσες. Ο Τζορντάνο έπιασε πολύ γρήγορα τον σφυγμό εκατομμύριων ανθρώπων ανά τον πλανήτη που διατύπωσαν πάνω κάτω τα ίδια ερωτήματα, τις ίδιες αγωνίες, τους ίδιους φόβους: Τι φοβόμαστε ότι θα αλλάξει η πανδημία; Μήπως ο πολιτισμός μας αποδειχτεί χάρτινος πύργος; Μήπως αυτό το κύμα φόβου δεν αφήσει κανένα ίχνος, μήπως περάσει χωρίς να αλλάξει τίποτα; Και τελικά, τι κάνουμε λάθος; 

Τι φοβόμαστε ότι θα αλλάξει η πανδημία; Μήπως ο πολιτισμός μας αποδειχτεί χάρτινος πύργος;

Ο διδάκτωρ του ΕΜΠ Χρήστος Φιλιππίδης με το βιβλίο του Είμαστε σε πόλεμο με έναν αόρατο εχθρό - Πανδημία, βιοπολιτική και αντιεξέγερση (εκδ. Futura) γράφει ένα βιβλίο κριτικής στον κυρίαρχο λόγο για την πανδημία: «Η τρέχουσα πανδημία εμφανίστηκε ως ένα ακόμα, αλλά περίοπτο, επεισόδιο στο πανόραμα των κρίσεων αυτού του κόσμου. Σε επίπεδο ρητορικής γίναμε μάρτυρες δραματικών διαγγελμάτων από αρχηγούς κρατών και υψηλόβαθμα πολιτικά πρόσωπα που παρομοίαζαν ευθέως την εν λόγω "υγειονομική κρίση" με "πόλεμο με έναν αόρατο εχθρό". Προφανώς και τα συγκεκριμένα πρόσωπα δεν πρωτοτύπησαν. Οι πολεμικές και στρατιωτικές μεταφορές αποτελούν, ειδικά από την αναγνώριση του βακτηρίου ως νοσογόνου παράγοντα και μετά, ένα σύνηθες αφηγηματικό μοτίβο κατά τις αναπαραστάσεις του ανθρώπινου σώματος που ανθίσταται απέναντι στα ξεσπάσματα της νόσου». 

Σε παρόμοια κατεύθυνση, ο Βασίλης Μηνακάκης στο βιβλίο του Μετά την πανδημία covid-19 - Τι είδους κόσμο θέλουμε (εκδ. ΚΨΜ) ασκεί έντονη κριτική στις γενικές προσλαμβάνουσες: «Ξαφνικά (;) μια κοινωνία που συζητούσε για νοσηλευτές-ρομπότ και 3D εκτυπώσεις ανθρώπινων οργάνων αποδείχθηκε ανοχύρωτη απέναντι σε μια τόσο στοιχειακή δομή, όπως ένας RNA ιός. Στις ΗΠΑ, με το πλέον σύγχρονο -όπως εμφανιζόταν- σύστημα υγείας, οι υγειονομικοί αναγκάζονταν να φορούν σακούλες σκουπιδιών επειδή είχαν εξαντληθεί οι προστατευτικές στολές. Ζηλωτές της ελεύθερης αγοράς ανακάλυψαν την ανάγκη της κρατικής παρέμβασης, ενώ οπαδοί των θεωριών περί του «τέλους της εργασίας» ανακάλυψαν τον αναντικατάστατο ρόλο των "Απαρατήρητων", των εργαζόμενων στη διατροφική αλυσίδα, στις υπηρεσίες delivery, στην παραγωγή υγειονομικού υλικού».

Πολύς λόγος έχει γίνει όλον αυτό τον καιρό για τη στάση της εκκλησίας σε διάφορες φάσεις της πανδημίας, με κυρίαρχο αίσθημα ότι η εκκλησία δεν στάθηκε πάντα στο ύψος των περιστάσεων. Παράλληλα, έχουν κυκλοφορήσει κάποια βιβλία που εξετάζουν το ζήτημα από την πλευρά της ορθόδοξης θεολογίας και στάσης ζωής. Το βιβλίο Καιρός του ποιήσαι - Η Ορθοδοξία ενώπιων της πανδημίας του κορωνοϊού, συγκεντρώνει πολλά σχετικά κείμενα, ακόμη και με κριτική άποψη απέναντι στις κατά τόπους στάσεις των εκκλησιών και των ιερέων, σε επιμέλεια των Νικόλαου Ασπρούλη και Nathaniel Wood (Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Εκδοτική Δημητριάδος). «Η Ορθόδοξη Εκκλησία, τι ρόλο έπαιξε ή μπορεί άραγε να παίξει; Η Ορθοδοξία, έχοντας επιβιβαστεί εδώ και πολλούς αιώνες στο άρμα μιας μετα-ιστορικής, εξωκοσμικής θεώρησης της Ιστορίας, αδυνατεί, όπως απέδειξε τρανώς η παρούσα συνθήκη, να αντιμετωπίσει με νηφαλιότητα και κυρίως με προσφυγή στην πλούσια παράδοσή της την κρίσιμη αυτή συγκυρία. Το κλείσιμο των ιερών ναών, η απαγόρευση των ακολουθιών και κατεξοχήν ο τρόπος μετάδοσης της Θείας Κοινωνίας, αποτέλεσαν αιτία πολέμου. Η κρίση του κορωνοϊού με τις προκλήσεις που έθεσε σε όλα τα επίπεδα ανέδειξε δυστυχώς τη θεολογική και ποιμαντική ένδεια των κατά τόπους Ορθόδοξων Εκκλησιών, αλλά πρωτίστως ανέδειξε την ανάγκη αναζήτησης ερμηνευτικών κριτηρίων, με βάση τα οποία η θεολογία θα μπορέσει να αξιολογήσει, να αποτιμήσει και να ερμηνεύσει την παρούσα συνθήκη». 

Σχετικά με τον κίνδυνο που διατρέχουμε ως κοινωνίες η πανδημία να αφήσει δυσάρεστα κατάλοιπα στις δημοκρατίες μας γράφει ο νομικός Σπυρίδων Βλαχόπουλος στο βιβλίο Συνταγματικός μυθριδατισμός - Οι ατομικές ελευθερίες σε εποχές πανδημίας (εκδ. Ευρασία). «Η αναστολή ελευθεριών είναι μια "θεραπεία" τόσο τοξική που πρέπει να είναι αυστηρώς προσωρινή. Μπορεί η εξουσία, εξοπλισμένη με τις "ακίδες" της τεχνολογίας, να εισχωρήσει στο κύτταρο της ατομικής μας ελευθερίας ακριβώς όπως ο ιός με τις δικές του ακίδες προσβάλλει τα βιολογικά κύτταρα; Σε αυτά τα ερωτήματα καλείται να απαντήσει το συνταγματικό δίκαιο, χωρίς να υποκύπτει ούτε στον "συνταγματικό λαϊκισμό" αλλά ούτε και στον "συνταγματικό μιθριδατισμό». 

Τελος, ο καθηγητής στο Γέιλ, ιατρός, κοινωνιολόγος και ειδικός στη δημόσια υγεία, Νικόλας Α. Χρηστάκης έγραψε το βιβλίο Το βέλος του Απόλλωνα - Οι βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις της πρόσφατης πανδημίας στον τρόπο που ζούμε (εκδ. Κάκτος), ένα από τα πιο αξιόλογα και πλήρη αναγνώσματα σχετικά με τις πανδημίες, τις πρόσφατες, αυτήν που ζούμε, αλλά και τις μελλοντικές. «Προκαλώντας νέους διαχωρισμούς στην κοινωνία μας, αλλά και ευκαιρίες για συνεργασία, αυτή η πανδημία του 21ου αιώνα έχει ανατρέψει τις ζωές μας με τρόπους που θα δοκιμάσουν, αλλά δεν θα νικήσουν, την ήδη φθαρμένη συλλογική μας κουλτούρα. Προβάλλοντας νέα, προκλητικά επιχειρήματα και ζωντανά παραδείγματα από την ιατρική, την ιστορία, την κοινωνιολογία, την επιδημιολογία και τη γενετική, Το βέλος του Απόλλωνα συλλαμβάνει αυτό που συμβαίνει όταν η μεγάλη δύναμη ενός θανατηφόρου μικροβίου συναντά τη μακροχρόνια πραγματικότητα της εξελιγμένης κοινωνικής φύσης μας».  

* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.