Τα δώρα του 2017: Βιβλία για παιδιά και εφήβους

Η πολυσυλλεκτικότητα στις εκδοτικές επιλογές, η μεγαλύτερη τόλμη στη θεματολογία, η φροντίδα της γλώσσας και η όλο και πιο συχνά ευφάνταστη και πρωτότυπη δουλειά στην εικονογράφηση έδωσαν το 2017 πολύ καλά αποτελέσματα στην βιβλιοπαραγωγή τίτλων που απευθύνονται σε παιδιά και εφήβους. Η παρακάτω λίστα αποπειράται μια ενδεικτική καταγραφή και αποτίμηση των καλύτερων δειγμάτων της παραγωγής της χρονιάς που ολοκληρώνεται. 

Τα βιβλία που ακολουθούν απευθύνονται σε πολύ μικρά παιδιά, μεγαλύτερα παιδιά του δημοτικού σχολείου, που χωρίζονται σε δυο ηλικιακές ομάδες με ρευστά όρια, και τέλος, σε μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους. Μετά τα 15, τα βιβλία είναι ένας απέραντος ωκεανός και τα παιδιά που καλπάζουν προς την ενηλικίωση μπορούν να κολυμπήσουν σε αυτόν προς όποια κατεύθυνση επιθυμούν. 

Για πολύ μικρά παιδιά 3-6 ετών

Μια όμορφη ιστορία φιλίας μεταξύ ενός αγοριού που ζει με τον μπαμπά του και ενός απροσδόκητου επισκέπτη, μιας μικρής φάλαινας που θα βρεθεί στη μπανιέρα του σπιτιού του μικρού αγοριού. Ο Μπέντζι Ντέιβις παρουσιάζει στα παιδιά την εικονογραφημένη ιστορία Ο Νόι και η φάλαινα (μτφρ. Αντώνης Παπαθεοδούλου, Ίκαρος) για το πώς σφυρηλατούνται δεσμοί αγάπης μέσα στην οικογένεια αλλά και δεσμοί φιλίας.

Είναι ευτύχημα που ο μικρούλης, ονειροπόλος ποντικός Φρέντερικ (μτφρ. Μαρία Παπαγιάννη, Πατάκης) που φιλοτέχνησε ο Λίο Λιόννι (1910 – 1999), όπως και άλλη μια ιστορία του Λεόνι που αφηγείται Το όνειρο του Μαθιού (μτφρ. Μαρία Παπαγιάννη, Πατάκης) βρήκαν την θέση τους στα ράφια των βιβλιοπωλείων και σύντομα θα την βρουν και στα χέρια πολλών μικρών παιδιών. Ο Φρέντερικ δίνει το δικό του μάθημα συνύπαρξης και δημιουργικότητας χωρίς να χάνει τη σπιρτάδα του. Η εικονογράφηση του πρωτοπόρου (και στην χρήση τεχνικής κολάζ) Λιόννι, η δουλειά του οποίου παραλληλίζεται με του σπουδαίου Αμερικανού Έρικ Καρλ, λειτουργεί σαν μάθημα καλλιτεχνικής αφύπνισης για τα παιδιά μυώντας τα στις απολαύσεις της τέχνης. 

Η μια ευχάριστη πρόσκληση σε ένα νέο παραμυθένιο κόσμο διαδέχεται την άλλη στα παραμύθια που γράφει τα τελευταία χρόνια η πιο δραστήρια δημιουργός του παιδικού θεάτρου Ξένια Καλογεροπούλου. Η Μπάμπουσκα (Μάρτης) που βασίζεται σε παραδοσιακό ρώσικο παραμύθι, είναι εδώ γραμμένη από την Ξένια Καλογεροπούλου και εικονογραφημένη από την Άρτεμη Πρόβου. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στο τέλος της χρονιάς μια που θεματολογικά ταιριάζει με τα Χριστούγεννα, την περιπέτεια των τριών μάγων και τη γέννηση ενός βασιλιά. Η Μπαμπούσκα, παρά τα χρόνια της, τις δουλειές της, το σπιτικό της και την τακτοποιημένη της ζωή ξεκινά για ακόμη μια περιπέτεια. 

Ευχάριστη έκπληξη είναι και το δεύτερο βιβλίο για μικρά παιδιά της Μάρως Κατσίκα. Ο Κουκούσκα (Καλειδοσκόπιο), με το παιχνιδιάρικο όσο και τρυφερό όνομα, είναι ένας μικρός κούκος που αποφασίζει να λύσει τα μυστήρια που συμβαίνουν στον κόσμο των πουλιών όταν ένα κομμάτι του ουρανού χάνεται. Χρώματα, σχήματα, πολυεπίπεδα μηνύματα στη διάθεση των παιδιών. 

Μια αστεία περιπέτεια ζει Ο λύκος που έπεσε από το βιβλίο του (μτφρ. Μάρω Ταυρή, Μεταίχμιο) όπως την έγραψε ο Βέλγος Τιερί Ρομπερέχτ και την εικονογράφησε ο Γκρεγκουάρ Μαμπίρ. Ο λύκος που μέσα στο βιβλίο του δείχνει τα σουβλερά του δόντια, όταν το βιβλίο θα γλιστρήσει από τη βιβλιοθήκη μιας ακατάσταστης μικρούλας θα βρεθεί ολομόναχος. Μια ιστορία πίσω από τις ιστορίες και τα παραμύθια, μια τρυφερή περιπέτεια συμφιλίωσης των αιώνιων εχθρών, που θα αγαπήσουν τα μικρά παιδιά.

Μπορεί να υπάρχει Ένα παιδί από βιβλία; (μτφρ. Φίλιππος Μανδηλαράς, Ίκαρος) ο Όλιβερ Τζέφερς και ο εικονογράφος Σαμ Γουίνστον απαντούν πως «ναι» και πως μπορεί να ζήσει μια συναρπαστική περιπέτεια. Το βιβλίο αποτελεί έναν φόρο τιμής στα κλασικά έργα της λογοτεχνίας για παιδιά, βασίζεται στα υλικά τους και διατρέχοντάς τα με μια εντελώς ξεχωριστή ματιά προσφέρει στα παιδιά ιδέες και αφορμές για να προχωρήσουν τις ιστορίες με τη φαντασία τους.

Πέντε χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, Ο ραφτάκος των λέξεων (Μεταίχμιο) των Αντώνη Παπαθεοδούλου (κείμενο) και Ίριδας Σαμαρτζή (εικονογράφηση) επανακυκλοφορεί σε βιβλιοδετημένη έκδοση. Ο ραφτάκος έχει αγαπηθεί από τα παιδιά για την τέχνη του, το ανάλαφρο πέρασμά του από παραμύθι σε παραμύθι και τις αόρατες αλλά γερές βελονιές με τις οποίες συνδέει τις ιστορίες. 

Ακόμη μια σημαντική επανέκδοση: Η Αργυρώ γελάει (μτφρ. Φίλιππος Μανδηλαράς, Πατάκης). Η Τζιν Γουίλλις έγραψε και ο Τόνι Ρος εικονογράφησε τη μια ιστορία για ένα κοριτσάκι που κάνει τα πάντα, δεν διαφέρει σε τίποτα εκτός του ότι είναι υποχρεωμένη να κάθεται σε αναπηρικό καροτσάκι. Ένα διαχρονικό μάθημα χωρίς κανέναν διδακτισμό και με τη διάθεση να καλλιεργήσει στα παιδιά την ενσυναίσθηση για τα προβλήματα του άλλου. 

Για παιδιά 6-9 ετών

Ο Αίσωπος ως διαχρονική έμπνευση των σύγχρονων δημιουργών δίνει την ευκαιρία στους Λίμπι Ουάλντεν και Ρίτσαρντ Τζόουνς για ακόμη μια διασκευή στην οποία αφηγούνται τον κλασικό μύθο για Το ποντίκι της πόλης και το ποντίκι του χωριού (μτφρ. Κατερίνα Μουρίκη, Τζιαμπίρης-Πυραμίδα). Τα παιδιά θα διαβάσουν σε μια προσεγμένη έκδοση τις παράλληλες ιστορίες δυο ποντικών που δεν αναζητούν τίποτε παραπάνω από τη θέση τους στον κόσμο.

Ένα ξεχωριστό βιβλίο εμπνευσμένο από τη ζωή των παιδιών-προσφύγων είναι το Ο Ακίμ τρέχει (Επόμενος Σταθμός) της Κλωντ Ντιμπουά. Με οδηγό την θέληση για ελευθερία και εφόδιο τη ζεστασιά της αγάπης της οικογένειάς του, ο Ακίμ αναζητά νέα ζωή σε ξένο τόπο. Είναι ένα ασυνόδευτο παιδί-πρόσφυγας, θύμα του πολέμου, που ξεκινά την περιπέτειά του μόνο. Η Κλωντ Ντιμπουά εξιστορεί τις περιπέτειες του ευαισθητοποιώντας τα παιδιά της Ευρώπης για τις ανάγκες που έχουν οι συνομίλικοί τους από τις χώρες της Μέσης Ανατολής. 

Αντίθετα από τα παιδιά-πρόσφυγες που παλεύουν απροστάτευτα, Ο πρίγκιπας με τα τρία πεπρωμένα (Μάρτης) των αρχαιολόγων Εύης Παπαδοπούλου και Βασίλη Χρυσικόπουλου έχει καλά στο μυαλό του πως ένας κροκόδειλος, ένα φίδι κι ένας σκύλος είναι τα πεπρωμένα που ορίζουν τη ζωή του, κάτι που θα επιχειρήσει να ανατρέψει. Με το παραμύθι που χρονολογείται στον 13ο π.Χ. αιώνα, εγκαινιάζεται σειρά «Αρχαίων αιγυπτιακών παραμυθιών». Την εικονογράφηση υπογράφει η Ελληνοαιγύπτια εικαστικός Φαρίντα Ελ Γκαζάρ.

Τα παιδιά γοητεύονται από τους αρχαίους μύθους, τα κλασικά παραμύθια και τις ηρωικές αφηγήσεις, δεν αγαπούν όμως τίποτε περισσότερο από τις ιστορίες που θα αποτελέσουν τη σπίθα για να ανάψει η φλόγα της διασκέδασης και να αρχίσει το γέλιο. Με τις 9 τρελές ιστορίες (μτφρ. Ηώ Αμανάκη, Παπαδόπουλος) της σημαντικής Γερμανίδας παιδαγωγού και συγγραφέα βιβλίων για παιδιά Ούρσουλα Βέλφελ (1922 – 2014) το γέλιο είναι το μόνο σίγουρο.

O άσπρος σκύλος με τα πολλά ονόματα (Κόκκινη Κλωστή Δεμένη) που έγραψε η Ξανθή Μαντέλα και εικονογράφησε η Ντανιέλα Σταματιάδη είναι ένα χρήσιμο βιβλίο για το πώς αντιμετωπίζουμε τα κατοικίδια, τι θέση έχουν στη ζωή κάθε παιδιού και κάθε οικογένειας κι όλα αυτά από τη ματιά ενός σκύλου που ελπίζει πως θα βρεθεί κάποιος να τον υιοθετήσει και, εντωμεταξύ, απλώς βαριέται.

Καμία δικαιολογία για βαρεμάρα δεν έχουν ωστόσο τα παιδιά, ειδικά όταν έχουν την τύχη να μπορούν να διαβάσουν ιστορίες όπως τις σκέφτηκε ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς βιβλίων για παιδιά, ο Τζάνι Ροντάρι. Η Τερεζούλα-Τοσοδούλα και άλλες ιστορίες (μτφρ. Δήμητρα Δότση, Κέδρος) είναι όπως όλα τα βιβλία του Ροντάρι η αφορμή για να πάρει η φαντασία τη θέση που της αξίζει στον κόσμο των παιδιών: την πρώτη θέση. 

Από το βαθύ παρελθόν, από άλλες εποχές, έρχεται το κλασικό (αν και αποκλείεται αυτή να ήταν η πρόθεση του συγγραφέα του) βιβλίο του Εδουάρδου Ληρ, Μπούρδες (μτφρ. Αντώνης Παπαθεοδούλου, Παπαδόπουλος). Με την ανατρεπτική σκέψη πως τα παιδιά δεν είναι αξία μόνο για απερισκεψίες και πράγματα καθόλου σοβαρά όπως ήταν η επικρατούσα άποψη της εποχής, ειρωνεύεται τα ειοθώτα και γράφει ένα βιβλίο γεμάτο κέφι, απελευθερωμένο γλωσσικά, με αστεία στιχάκια και ιδαίτερη εικονογράφηση.

 Για μεγαλύτερα παιδιά 9-12 ετών

Καθώς διδάσκονται ιστορία, τα παιδιά βρίσκουν πάντα πολύ διασκεδαστικό να πλουτίζουν τις γνώσεις τους προσεγγίζοντας γεγονότα και προσωπικότητες που τα διαμόρφωσαν μέσα από είδη που τους είναι οικεία και ευκολότερα προσβάσιμα όπως τα κόμικ. Στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές (Πατάκης) των Κατερίνα Σέρβη (κείμενο) και Θανάση Πέτρου (εικονογράφηση) τα παιδιά θα μεταφερθούν στην Αθήνα του 472πΧ για να ακούσουν την ιστορία για το τι σήμαιναν για τους Αθηναίους οι μάχες για να υπερασπιστούν τον κόσμο και τον τρόπο ζωής που είχαν δημιουργήσει. Την αφήγηση αναλαμβάνει ο θείος Γλαύκος. Άλλο ένα βιβλίο προστέθηκε στην επιτυχημένη σειρά που πραγματεύεται με κόμικ κορυφαίες στιγμές και γεγονότα της αρχαιότητας.

Στη μακρινή εποχή που ανθούσε ο μινωικός πολιτισμός μεταφέρει τα παιδιά Το σκλαβάκι της Κνωσού (Πατάκης) της Ελένης Κατσαμά. Με ήρωα τον μικρό Αϊσά που ταξιδεύει από τις ακτές της Αφρικής μέσα σ' ένα πειρατικό πλοίο για να πουληθεί σκλάβος στα παλάτια της Κνωσού, τα παιδιά διαβάζουν μια ιστορία για το τέλος ενός κόσμου, τη δύση ενός πολιτισμού που αργά ή γρήγορα θα φέρει την αυγή ενός νέου. 

Τα παιδιά καταστρώνουν καθημερινά σχέδια και όταν δεν έχουν τι άλλο να κάνουν και όταν πιστεύουν πως όλες οι λύσεις πρέπει να περάσουν από τα δικά τους χέρια. Για ένα τέτοιο τεράστιο «σχέδιο» μας μιλάει και Το σχέδιο της Ρέιμι (μτφρ. Αργυρώ Πιπίνη, Μεταίχμιο). Η βραβευμένη Αμερικανίδα συγγραφέας Κέιτ ΝτιΚαμίλο γράφει τη γλυκόπικρη και ταυτόχρονα κεφάτη ιστορία μιας μικρής που εκλαμβάνει τον χωρισμό των γονιών της ως δική της ευθύνη και αποφασίζει να κάνει κάτι δραστικό κι εντυπωσιακό για να τον αποτρέψει. Μέσα σε λίγες καλοκαιρινές μέρες θα καταλάβει πως τα προβλήματα δεν λύνονται με μαγικά ραβδιά, πως η πραγματικότητα είναι διαφορετική από αυτό που φανταζόταν, πως η φιλία είναι κάτι που σου αλλάζει τη ζωή και πως η απώλεια και η αγάπη μπορούν να συμβαδίζουν.

Για τον Στούαρτ του Ε. Μ. Ουάιτ, ένα από τα πιο αξιαγαπητά και εντελώς ξεχωριστά ποντικάκια της λογοτεχνίας για παιδιά, η ζωή είναι ένα μεγάλο σχέδιο που καταστρώνεται με οδηγό την αγάπη της οικογένειάς του. Η επιτυχημένη κινηματογραφική μεταφορά έκανε τα παιδιά να γνωρίσουν και να αγαπήσουν τον μικρό ποντικό. Ο Στούαρτ, ο ποντικομικρούλης (μτφρ. Ευγενία Κολυδά, Ψυχογιός) ζει στη Νέα Υόρκη με τους γονείς του, τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Τζορτζ και τον γάτο τον Χιονάτο. Παρόλο που είναι ντροπαλός και συνετός, λατρεύει τις περιπέτειες και μπαίνει στη μεγαλύτερη περιπέτεια της ζωής του όταν εξαφανίζεται από τη φωλιά της η Μαργκάλο, ένα όμορφο πουλάκι. Αποφασισμένος να την ανακαλύψει, ο Στούαρτ φεύγει από το σπίτι για πρώτη φορά. 

Από αυτή την ηλικία αλλά και σε κάθε ηλικία, οι ιστορίες της Μαίρη Πόππινς (μτφρ. Τίνα Πλυτά, Ποταμός) της Πάμελα Λ. Τράβερς μας υπενθυμίζουν πως σημασία έχει να μπορεί κανείς να αισθάνεται «πρακτικά τέλειος από κάθε πιθανή άποψη». Η δύναμη των μηνυμάτων της ιδανικής νταντάς από τη Βρετανία των αρχών του προηγούμενου αιώνα και έχοντας πάντα στο νου και τα αυτιά την αψεγάδιαστη εικόνα και την κελαρυστή φωνή της Τζούλι Άντριους, όχι μόνο αντέχει στο χρόνο αλλά κάνει τον χρόνο να φαίνεται μια πολύ σχετική έννοια. 

 Για μεγάλα παιδιά πάνω από 12 ετών και εφήβους

Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, ένα Graphic Diary (μτφρ. Μαρίζα Ντεκάστρο, Πατάκης) διασκευασμένο από τον Άρι Φόλμαν και εικονογραφημένο από τον Νταβίντ Πολόνσκυ, το επιτυχημένο δίδυμο του «Βαλς με τον Μπασίρ», παρουσιάζει με κινηματογραφικό τρόπο τη ζωή της Άννας Φρανκ στην «Κρυψώνα» διατηρώντας την αισιοδοξία μέσα από ζωντανούς διαλόγους και παρουσιάζοντας τις σκέψεις και τα συναισθήματα της μικρής κοπέλας καθώς καταγράφει το χρονικό του τέλους της ίδιας και της οικογένειάς της την πιο ζοφερή στιγμή του 20ου αιώνα.

Στους ίδιους ζοφερούς καιρούς του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έζησαν και οι ήρωες της Ντανιέλα Παλούμπο. Ο Κάρλο, η Χάννα, η Εμελίν, ο Νταβίντ υπήρξαν παιδιά που είδαν τη ζωή τους να ακυρώνεται. Οι βαλίτσες του Άουσβιτς (μτφρ. Ελένη Τουλούπη, Κέδρος) διατρέχουν το σκηνικό σκότους στην Ευρώπη την εποχή που ξεδιπλωνόταν η φρίκη του Ολοκαυτώματος. 

Σε περιβάλλον ζόφου έχει γεννηθεί και ζει σε κέντρο προσωρινής φιλοξενίας προσφύγων ο Σούμπι, ο ήρωας της Ζάνα Φρέιλον που με το βιβλίο της Το κοκάλινο σπουργίτι (μτφρ. Αναστασία Δεληγιάννη, Ψυχογιός) περιγράφει τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης στους «μη τόπους» όπου στοιβάζονται άνθρωποι που βρίσκονται σε αναζήτηση νέας πατρίδας.

Ένα πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα για μεγάλα παιδιά και εφήβους έχει προκύψει από την ιδέα του Ντέιβιντ Λέβιθαν να μιλήσει για την αναζήτηση ταυτότητας πλάθοντας έναν ήρωα που είναι Κάθε μέρα άλλος (μτφρ. Αργυρώ Πιπίνη, Πατάκης). Ονομάζεται Α. Κάθε πρωί ξυπνάει στο σώμα και στη ζωή ενός διαφορετικού ανθρώπου. Ποτέ δεν ξέρει από πριν ποιο θα είναι το άτομο μέσα στο οποίο θα βρεθεί. Αν θα είναι αγόρι ή κορίτσι, λευκός ή μελαμψή, χαρούμενος ή θυμωμένη. Το έχει αποδεχτεί όμως, έχει ορίσει μάλιστα και τους κανόνες: δε δένεται πολύ, μένει διακριτικά στη ζωή των άλλων και δεν ανακατεύεται στην καθημερινότητα που μοιράζεται για μία μόνο μέρα.

Τα μεγαλύτερα παιδιά συχνά τρομάζουν με την ιδέα των διακοπών με τον τρόπο που τις σχεδιάζουν οι γονείς τους. Έτσι, ο Κωστής και η Διαμαντία, ήρωες του μυθιστορήματος του Θοδωρή Παπαϊωάννου, βαριούνται αφόρητα τις διακοπές στο βουνό. Χάρη όμως στη Σιλουανή (εκδ. Ίκαρος) όλα εξελίσσονται απρόσμενα καλά. Ταξιδεύουν στα βουνά γύρω από την Έδεσσα ψάχνοντας απαντήσεις για τα δεκάδες ερωτήματα που τους γεννιούνται για στοιχειωμένες πηγές, μυστικές σπηλιές και αρχαίους θρύλους.

* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.