Για τον μέσο πολίτη της Δύσης είναι αδιευκρίνιστο γιατί χάνονται αθώες ζωές στην Παλαιστίνη και στο Ισραήλ και γιατί υπάρχει τόσος τυφλός φανατισμός. Τα βιβλία που επιλέγουμε φωτίζουν τις βασικότερες πτυχές της χρόνιας διένεξης ανάμεσα στους δύο λαούς, του λεγόμενου «Παλαιστινιακού». Πώς ξεκίνησε, πότε κλιμακώθηκε και πώς μπορεί (εάν μπορεί) να επιλυθεί. Στην κεντρική εικόνα, το μακρινό 1993, ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Γιτζάκ Ράμπιν σε μια ιστορική χειραψία με τον ηγέτη των Παλαιστινίων Γιασέρ Αραφάτ, με τις ευλογίες του Μπιλ Κλίντον. Ποτέ πριν ή μετά, το Παλαιστινιακό ζήτημα δεν έφτασε τόσο κοντά στη λύση του.
Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος
Το εν εξελίξει δράμα στη Γάζα δείχνει πόσο εύκολα η συγκεκριμένη περιοχή είναι σε θέση να εκμαιεύει τις δυνάμεις του κακού από το «σώμα» της Ιστορίας. Μπορεί να έχουμε μια γενική θεώρηση για τους λόγους που έχουν οδηγήσει στη χρόνια αιματοχυσία ανάμεσα στους δύο λαούς, ωστόσο καμία θεωρητική σκευή δεν είναι σε θέση να εξηγήσει τις θηριωδίες που υφίστανται άμαχοι πολίτες.
Κι όμως, μακριά από μανιχαϊσμούς που –ουσιαστικά– αποκρύπτουν τα βαθύτερα αίτια των γεγονότων, είναι καιρός να αρχίσουμε να μαθαίνουμε τι συμβαίνει στη «γειτονιά» μας. Αξίζει πραγματικά τον κόπο να σκύψουμε πάνω στο ζήτημα και να αναζητήσουμε τις πραγματικές αιτίες που οδήγησαν (αναπόδραστα, άραγε;) στη σημερινή κατάσταση. Τα βιβλία που ακολουθούν είναι σε θέση να μας κάνουν περισσότερο υποψιασμένους.
Το βιβλίο Ο επιζήσας και ο εξόριστος. Ισραήλ-Παλαιστίνη: ένα αίτημα δικαιοσύνης (μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδ. Πατάκη) είναι μια βασική πηγή γνώσης της περιοχής. Η ιδιαιτερότητά του είναι ότι έχει γραφτεί από κοινού από τον γνωστό Γάλλο αντιστασιακό Στεφάν Εζέλ και τον Παλαιστίνιο ιστορικό, ποιητή και δοκιμιογράφο Ελάις Σανμπάρ.
Η μεταξύ τους συζήτηση «γέννησε» τούτο το βιβλίο. Τα θέματα που αναλύουν είναι η αραβοϊσραηλινή διένεξη, αλλά και η προσωπική τους πορεία σχετικά με το Mεσανατολικό ζήτημα. Οι δύο συνομιλητές αναρωτιούνται για τη νομιμότητα της πολιτικής βίας, για τα όρια της ένοπλης σύγκρουσης, για τα λάθη που κάνουμε ξανά και ξανά όταν υιοθετούμε την ιδέα πως ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.
Το βασικό αίτημα και των δύο είναι η ειρήνη στην περιοχή, καθώς συνδέουν το Παλαιστινιακό και το Εβραϊκό ζήτημα με τα υπαρξιακά ερωτήματα του σύγχρονου ανθρώπου: πώς ο διάλογος και η ποίηση μπορούν να σώσουν τον κόσμο. «Αλήθεια και συμφιλίωση», λέει ο Στεφάν Εζέλ, αυτές οι δύο λέξεις πρέπει να θεωρούνται η πνευματική του διαθήκη.
Πώς ακριβώς διαμορφώθηκε το σημερινό status quo στη Μέση Ανατολή; Ποιες δυνάμεις κινητοποιήθηκαν για να έχουμε το σημερινό αποτέλεσμα; Ο συγγραφέας Σωτήρης Ρούσσος με το βιβλίο του Επανάσταση και εξέγερση στη Μέση Ανατολή (εκδ. Gutenberg) εξηγεί με ευσύνοπτο τρόπο ότι δύο μεγάλα επαναστατικά γεγονότα άλλαξαν τη μορφή της Μέσης Ανατολής: η Μεγάλη Αραβική Εξέγερση στην Παλαιστίνη (1936-1939) και η Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν (1979).
Κανένα γεγονός δεν επηρέασε τόσο τον αραβικό κόσμο στον Μεσοπόλεμο και στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο όσο η Μεγάλη Αραβική Εξέγερση στην Παλαιστίνη. Διαμόρφωσε τα βασικά χαρακτηριστικά ενός υπερεθνικού πολιτικού Ισλάμ, αποτέλεσε το κέντρο ενός μεγάλου παναραβικού ρεύματος που εισχώρησε στα νεότευκτα αραβικά κράτη και εγκλώβισε τα κράτη αυτά στην αραβο-ισραηλινή σύγκρουση.
Η Ισλαμική Επανάσταση αποτέλεσε παράδειγμα –το μοναδικό στην περιοχή– επιτυχημένης λαϊκής εξέγερσης που συγκρότησε μια εναλλακτική μορφή κρατικής οργάνωσης. Η Επανάσταση συνδέθηκε με διεθνή κινήματα και ιδεολογικά ρεύματα που αμφισβητούσαν το διεθνές status quo και τις ανισότητες που αυτό παρήγε και άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στη διεθνή πολιτική όπου συμμαχίες κρατών και μη κρατικών δρώντων θα παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Ενα από τα πιο επίκαιρα βιβλία που μπορεί να αναζητήσει κανείς για να κατανοήσει την έκρυθμη κατάσταση στη Γάζα, είναι αυτό της Τάνυα Ράινχαρτ Ισραήλ-Παλαιστίνη. Πώς να δώσουμε τέλος στον πόλεμο του 1948 (μτφρ. Αλέξης Καζάζης, εκδ. Πατάκη). Οπως σημειώνει ο Έντουαρντ Σαϊντ (Παλαιστίνιος-Αμερικανός ακαδημαϊκός, κριτικός λογοτεχνίας και πολιτικός ακτιβιστής), η Ράινχαρτ κάνει μια εις βάθος ανάλυση της ισραηλοπαλαιστινιακής διένεξης. Αναζητά τα αίτια της διαμάχης, αποδεικνύει ότι το Ισραήλ υπονομεύει με τις ενέργειές του τη Συμφωνία του Όσλο του 1993 και συνδέει την τρέχουσα κατάσταση με το κυνήγι μαγισσών που έχουν εξαπολύσει οι ΗΠΑ κατά της τρομοκρατίας.
Από την μεριά του ο γνωστός αιρετικός στοχαστής Νόαμ Τσόμσκυ σημειώνει: «H ενημερωτική και καυστική ανάλυση της Tάνυα Pάινχαρτ δε θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρη. Πρέπει να τη διαβάσουν όλοι με προσοχή και να τη λάβουν σοβαρά υπόψη». Σύμφωνα με την ανάλυση της Ράινχαρτ, οι Παλαιστίνιοι αρκετές φορές εξαπατήθηκαν και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και με τη συνέργεια της ίδιας τους της Αρχής». Το βιβλίο είναι γραμμένο με αγωνία για την κρισιμότητα της κατάστασης και συνάμα με μοναδική ακρίβεια.
Συγκρούονται, άραγε, δύο φανατισμοί στην περιοχή; Είναι τόσο δυσεπίλυτη η γεωγραφική διευθέτηση; Ο αναλυτής και συγγραφέας Χρήστος Χαλαζιάς Παλαιστίνη – Η πρώτη ήττα του αυτοκράτορα (εκδ. Παπαζήση) δίνει αρκετές απαντήσεις. Ο συγγραφέας αναφέρεται στην Αλίγια (επάνοδος των Εβραίων στην Παλαιστίνη), αλλά και την Νάκμπα (διωγμός των Παλαιστίνιων από την γενέθλια γη).
Κάνει ειδική μνεία στο Συνέδριο του Βερολίνου και την ήττα του Αυτοκράτορα και του ισραηλινού στρατού. Τέλος, αναφέρεται και στην συνθήκη ανακωχής στο πόλεμο του Λιβάνου, ξετυλίγοντας έτσι το κουβάρι της αραβοϊσραηλινής αντιπαράθεσης. Με επίκεντρο τη διαφιλονικούμενη περιοχή της Παλαιστίνης, ο συγγραφέας επιχειρεί μια συνολική ιστορική καταγραφή όλων των γεγονότων και των πρωταγωνιστών που στιγμάτισαν σε τοπικό και σε περιφερειακό επίπεδο έναν πόλεμο που διαρκεί περισσότερο από ένα αιώνα.
Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κυκλοφορεί το βιβλίο Η καταγωγή του Ισραήλ: Μεταξύ εθνικισμού και σοσιαλισμού του Ζέεβ Στέρνχελ (μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός). Το εν λόγω βιβλίο επιχειρεί να ερμηνεύσει τους λόγους διαιώνισης της σύγκρουσης μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων, η οποία εξακολουθεί να είναι ένα από τα μεγάλα άλυτα ζητήματα τόσο για την περιοχή μας όσο και παγκοσμίως.
Η συγγραφή του βιβλίου ολοκληρώθηκε εν μέσω οξυμμένων αντιπαραθέσεων τη δεκαετία του ΄90, όμως δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως προϊόν αποκλειστικά των εν λόγω περιστάσεων.
Και τούτο διότι δεν συνιστά απλώς το αποτέλεσμα μακρόχρονης έρευνας και συστηματικής τεκμηρίωσης, αλλά και καταστάλαγμα της βιωμένης εμπειρίας του συγγραφέα: ένα είδος πικρού απολογισμού, ο οποίος διαπερνά σύνολο το επιστημονικό έργο του Ζέεβ Στέρνχελ. Η μελέτη του Στέρνχελ συμπεραίνει ότι ο σιωνισμός απέτυχε να οικοδομήσει μια πιο δίκαιη κοινωνία, επειδή εξαρχής η εθνικιστική συνιστώσα του αποδείχθηκε ισχυρότερη από τη σοσιαλιστική. Στην αποτυχία αυτή αποδίδει τόσο την πολιτική των ισραηλινών κυβερνήσεων απέναντι στους Παλαιστινίους στη Δυτική Όχθη όσο και το ναυάγιο των ειρηνευτικών προσπαθειών τις οποίες ο ίδιος υποστήριζε.
Μια προσωπική μαρτυρία του Έντουαρντ Σάιντ είναι σε θέση να μας βάλει ακόμη πιο άμεσα στην καθημερινότητα που βιώνουν Ισραηλινοί και Παλαιστίνοι. Το βιβλίο του Ζωή εκτός τόπου (μτφρ. Ελένη Λούση, εκδ. Μεταίχμιο) μπορεί να διαβαστεί και ως αυτοβιογραφία, με την γλαφυρή πένα ενός από τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής μας, να απλώνει στο χαρτί τη ζωή του ανάμεσα σε δύο κόσμους. Γεννημένος στην Παλαιστίνη, με αμερικάνικη υπηκοότητα και μόρφωση, χριστιανός ανάμεσα σε μουσουλμάνους, με αγγλικό όνομα και αραβικό επίθετο, έγινε η φωνή της Ανατολής στον δυτικό κόσμο για δεκαετίες.
Σε αυτή την αποκαλυπτική, συγκινητική αυτοβιογραφία, ο Σαΐντ καταγράφει τα δύσκολα παιδικά χρόνια που διαμόρφωσαν τη σκέψη και τον χαρακτήρα του. Από την οικογένεια και τους φίλους στην Ιερουσαλήμ, τις αλλαγές σχολείων στο Κάιρο και τα καλοκαίρια στη Βηρυτό ως τις σπουδές του στις Ηνωμένες Πολιτείες, η πένα του ζωντανεύει τοπία χαμένα πια και αποκαλύπτει μία ολόκληρη ζωή σε διαρκή αναζήτηση ταυτότητας, εθνικής αλλά και προσωπικής.
Τι γνωρίζουμε, άραγε, για την ιστορία του αραβικού κόσμου; Ποιες από όλες τις απόψεις ή πεποιθήσεις μας είναι σωστές ή απλώς αναπαράγουν κάποια βασικά στερεότυπα; Στην ουσία, καμία άλλη περιοχή στον σημερινό κόσμο δεν είναι τόσο σημαντική όσο η Μέση Ανατολή και κανένας λαός πιο παρεξηγημένος από τους Άραβες. Το βιβλίο του μελετητή Άλμπερτ Χουρανί Η ιστορία του Αραβικού κόσμου (εκδ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ. Ψυχογιός) είναι ένα έργο διαχρονικής αξίας που μπορεί να μας λύσει πολλές απορίες γύρω από τον Αραβικό κόσμο.
Ο Χουρανί είναι έγκριτος ιστορικός και στο βιβλίο του διηγείται την πραγματική ιστορία των αραβικών λαών. Από την εξάπλωση του Ισλάμ μέχρι το Παλαιστινικό ζήτημα, από τον προφήτη Μωάμεθ μέχρι τον Μουαμάρ Καντάφι. Το βιβλίο αποτελεί μια μαρτυρία για την πλούσια πνευματική, πολιτική και πολιτιστική κληρονομιά αυτού του ξεχωριστού πολιτισμού μέσα από δεκατρείς αιώνες πολέμου, ειρήνης, λογοτεχνίας και θρησκείας. Και μας δίνει μια ιδέα για το πώς μπορεί να εξελιχθεί το μέλλον αυτής της ένδοξης και αμφισβητούμενης γης.
Η ζωή στα Κατεχόμενα εδάφη είναι σαν δυστοπία. Η ισραηλινή δημοσιογράφος Αμίρα Χας, ανταποκρίτρια της εφημερίδας Χαάρετς, στο βιβλίο της Ανταπόκριση από τη Ραμάλα (μτφρ. Λυδία Τρύφωνα, εκδ. Αιόλος) καταγράφει την καθημερινή ζωή στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη, σε μια σειρά άρθρων της που δημοσιεύτηκαν από το 1997 ως το 2002.
Εγκατεστημένη από το 1997 στη Ραμάλα (και νωρίτερα στη Γάζα), η Αμίρα Χας επέλεξε να ζήσει από κοντά τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν τις συμφωνίες του Όσλο και τη δεύτερη Ιντιφάντα. «Ήθελα να δω τι σημαίνει να ζεις με απαγόρευση κυκλοφορίας, να ζεις με το φόβο ενός στρατιώτη. Ήθελα να μάθω πώς είναι να είσαι Ισραηλινός υπό ισραηλινή κατοχή», σημειώνει. Η ανεξάρτητη δημοσιογραφική δουλειά της την ανέδειξε σε εμβληματική μορφή της ισραηλοπαλαιστινιακής σύγκρουσης και της εξασφάλισε διεθνή αναγνώριση και αποδοχή.
Η Αμίρα Χας, κόρη επιζώντων του Ολοκαυτώματος, γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ το 1956 και σπούδασε Ιστορία στην Ιερουσαλήμ και στο Τελ Αβίβ. Για την ανεξάρτητη δημοσιογραφική δουλειά της τιμήθηκε το 2003 από την UNESCO με το Παγκόσμιο Βραβείο Ελευθερίας του Τύπου.
Tα τείχη στη Λωρίδα της Γάζας οδηγούν αναμφίβολα σε ένα διαρκές σχίσμα ανάμεσα στους δύο λαούς. Το βιβλίο του Τιμ Μάρσαλ Υψώνοντας τείχη (μτφρ. Σπύρος Κατσούλας, εκδ. Διόπτρα) δεν εστιάζει μόνο στη Μέση Ανατολή, εντούτοις καταγράφει τους φράχτες χιλιάδων χιλιομέτρων που έχουν ανεγερθεί τα τελευταία δέκα χρόνια επαναπροσδιορίζοντας το πολιτικό μας τοπίο.
Η κατανόηση αυτών που μας χωρίζουν, από το παρελθόν στο παρόν, είναι ουσιαστικής σημασίας για να αντιληφθούμε τι συμβαίνει σήμερα στον κόσμο. Καλύπτοντας την Κίνα, τις ΗΠΑ, το Ισραήλ και την Παλαιστίνη, τη Μέση Ανατολή, την Ινδική Υποήπειρο, την Αφρική, την Ευρώπη και το Ηνωμένο Βασίλειο, ο κορυφαίος σε θέματα γεωπολιτικής συγγραφέας Tim Marshall προσφέρει με άμεσο τρόπο και χωρίς περιστροφές μια ανάλυση των διενέξεων που θα διαμορφώσουν τον κόσμο μας τα επόμενα χρόνια.
Το βιβλίο του Γιάννη Σακκά Το Παλαιστινιακό – μέρος α΄: ο σιωνισμός, οι Άραβες και ο διεθνής παράγοντας, 1882 – 1948 αποτελεί τον πρώτο τόμο για το παλαιστινιακό ζήτημα και καλύπτει χρονικά την περίοδο 1882-1948. Ο αγώνας των Εβραίων και των Αράβων για την Παλαιστίνη δεν είναι απλώς για ένα κομμάτι γης, αλλά για τη νομιμοποίηση της εθνικής τους υπόστασης μέσω της σύνδεσης του χώρου με το ιστορικό παρελθόν· ένας αγώνας που αποκτά πολυδιάστατο και εν μέρει υπερβατικό χαρακτήρα, επειδή συναρθρώνεται με θέματα οικονομίας, δικαίου, ηθικής και πίστης.
Επιπλέον, το παλαιστινιακό δεν είναι ζήτημα μόνο τοπικό, αλλά συνδέεται άρρηκτα με τα γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα περιφερειακών και διεθνών δυνάμεων στην περιοχή και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Ο συγγραφέας του βιβλίου δεν επιδιώκει να αποδώσει ευθύνες στη μια ή την άλλη πλευρά –η ιστορία δεν είναι δικαστής για να επιβραβεύει και να καταδικάζει–, αλλά να εξηγήσει τι πραγματικά συνέβη.
＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).
