Επανεκδόσεις λογοτεχνικών έργων: Δεύτερη ευκαιρία για βιβλία και αναγνώστες

Καμιά φορά τα προσωπικά ανέκδοτα φτιάχνουν τις καλύτερες ιστορίες (και τα ρεπορτάζ, ενίοτε). Μέσα στο χάος της αλληλογραφίας που δεχόμουν –και συνεχίζω να δέχομαι– καθημερινά, εισχωρούσε συχνά πυκνά και το άγχος ενός διαδικτυακού φίλου. Με ρωτούσε με έκδηλο ενδιαφέρον αν είχα ακούσει κάτι περί ανατύπωσης του 2666 του Ρομπέρτο Μπολάνιο από τις εκδόσεις Άγρα.

Για καιρό το βιβλίο δηλωνόταν εξαντλημένο με αποτέλεσμα ο συγκεκριμένος φίλος να περπατάει σε αναμμένα κάρβουνα. Είχε φτάσει στο σημείο, δε, να μου προσφέρει χρήματα για να του δώσω το δικό μου αντίτυπο. Όταν ο Σταύρος Πετσόπουλος (εκδότης της Άγρας) επανέφερε το εν λόγω βιβλίο στους πάγκους των βιβλιοπωλείων, ο άοκνος μπολανιολόγος (sic) άνοιξε το πιο ακριβό κρασί που είχε στο σπίτι του. Κανείς δεν μπορεί να καταλάβει την ψυχή του βιβλιόφιλου που ψάχνει εναγώνια ένα βιβλίο και δεν το βρίσκει. Μην κοιτάτε τα κατάφορτα ράφια των βιβλιοπωλείων. Πάντα θα υπάρχει κάποιος τίτλος που έχει εξαφανιστεί.

Ας δούμε, όμως, και τη θετική πλευρά των πραγμάτων: ολοένα και πιο συχνά, συχνότερα το τελευταίο διάστημα, οι εκδοτικοί δίνουν δεύτερες ευκαιρίες σε βιβλία που αξίζουν να διαβαστούν ξανά.

Συχνά πρόκειται για βιβλία που ανήκαν σε άλλους εκδοτικούς που είτε έχουν κλείσει είτε έχασαν τα δικαιώματα και τώρα επανέρχονται στο προσκήνιο για να διεκδικήσουν ένα καινούργιο κοινό. Μιλάμε στην ουσία για επανασύσταση του τίτλου με άλλο εξώφυλλο, άλλη μετάφραση σε κάποιες περιπτώσεις (αν πρόκειται για μεταφρασμένο έργο) ή ακόμα και με επιπρόσθετα στοιχεία, όπως θα δούμε παρακάτω.

Το 2001 οι εκδόσεις Οδυσσέας κυκλοφόρησαν το Τενεκεδένιο Ταμπούρλο του Γκίντερ Γκρας σε μετάφραση της Τούλας Σιέτη. Είχε προηγηθεί, βέβαια, η Εστία που το είχε εισάγει για πρώτη φορά στα ελληνικά σε μετάφραση του Θ.Δ. Φραγκόπουλου. Όσοι έχουν ακόμη τη μετάφραση του Οδυσσέα που διατηρήθηκε περισσότερο στο ράφια θα θυμούνται το λιτό άσπρο εξώφυλλο που ομοίαζε με το άλλο σημαντικό μυθιστόρημα του Γερμανού συγγραφέα Ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι (εκδ. Οδυσσέας). Για καιρό το βιβλίο ήταν δυσεύρετο.

Χρειάστηκε να περάσουν 22 χρόνια για να επανεκδοθεί από τις εκδόσεις Πατάκη (πάλι στη μετάφραση της Τούλας Σιέτη). Δεν είναι μικρή είδηση – καθόλου μάλιστα. Τούτο το βιβλίο σε κεντρίζει εξαρχής. Δεν χρειάζεται να είσαι Γερμανός για να κατανοήσεις τον πόνο που προκαλεί στην εθνική πληγή που προκλήθηκε από τον ναζισμό. Ο νάνος, εκ πεποιθήσεως ήρωας του βιβλίου, ο Όσκαρ Ματσεράτ, χρησιμοποιεί το ταμπούρλο του για να χλευάζει τους συμπατριώτες του που επιθυμούν να ξεχάσουν τα αίσχη των ολετήρων του Χίτλερ και να βολευτούν στη μεσοαστική θαλπωρή. Ο Ματσεράτ είναι πια τρόφιμος ενός ψυχιατρείου, όμως, τι παράξενο, αυτή που αποτρελάθηκε εντελώς ήταν ολόκληρη η κοινωνία. Ένα μυθιστόρημα σημαντικό, βέβηλο και ειλικρινές μέσα στη σκληρότητά του.

Το Νόμπελ Λογοτεχνίας που έλαβε το 2022 αναβάπτισε, εκ των πραγμάτων, την Ανί Ερνό. Μια συγγραφέας που, ούτως ή άλλως, ήταν σημαντική και ιδιαίτερη πριν καν αποφανθεί η Σουηδική Ακαδημία. Από εμπορικής πλευράς, ωστόσο, μετά τη βράβευση τα βιβλία της απέκτησαν μια δεύτερη (και… τρίτη) ζωή.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Ελλάδα το πρώτο βιβλίο της Ερνό κυκλοφόρησε το 1985 από τις εκδόσεις Χατζηνικολή (για την ιστορία ήταν η Θέση). Οι εκδόσεις Μεταίχμιο επαναφέρουν με σταθερό ρυθμό όλη την εργογραφία της, κάτι που θα βοηθήσει το νεότερο αναγνωστικό κοινό να την προσεγγίσει και τους παλαιότερους να την διαβάσουν υπό νέο πρίσμα. Εσχάτως κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο Η ντροπή (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη). Το βιβλίο είχε πρωτοκυκλοφορήσει στα ελληνικά το 2004 από τις εκδόσεις Χατζηνικολή σε μετάφραση του Θεμιστοκλή Σιδέρη. Οσοι έχουν ήδη συναντηθεί σε βάθος με το έργο της Ερνό θα βρουν κι εδώ στοιχεία του ιδιωτικού της βίου που μέσω της γραφής της αποκτούν οικουμενικό χαρακτήρα. Άλλωστε, το πνιγηρό αίσθημα της ντροπής που μπορεί να αισθανθεί ένα νεαρό κορίτσι σε κάποια επαρχία της Γαλλίας, δεν διαφέρει ιδιαίτερα σε κάποιο μήκος και πλάτος αυτού του κόσμου. Οι γενικότερες συνθήκες ενδέχεται να είναι διαφορετικές, το βάρος του τραύματος στη γυναικεία ψυχή, όμως, είναι παρόμοιο.

Στην περίπτωση του Ίταλο Σβέβο θα πρέπει να ευχαριστούμε τον μέγα μύστη Τζέιμς Τζόις που έπεισε τον νεαρό τότε Ααρών Έκτορ Σμιτς από την Τεργέστη να μην παρατήσει τη λογοτεχνία, παρά τις απογοητεύσεις από τα πρώτα δύο μυθιστορήματά του. Φευ, είχαν περάσει απαρατήρητα από τους συγκαιρινούς του, αλλά στις μέρες μας επανεξετάζονται και τοποθετούνται στη σωστή τους θέση. Ένα από αυτά είναι Το γέρασμα, που κυκλοφόρησε εσχάτως από τις εκδόσεις Πατάκη (μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου). Το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει πρώτη φορά στο μακρινό 1982 από τις εκδόσεις Νεφέλη (μτφρ. Τζούλια Τσιακίρη).

Ο Σβέβο χρησιμοποιεί την γενέθλια πόλη του, την Τεργέστη, ως σκηνικό της ερωτικής περιπέτειας μεταξύ του τριανταπεντάρη Εμίλιο και της Αντζολίνα. Εκείνος είναι δημόσιος υπάλληλος και ονειρεύεται να γίνει συγγραφέας, ενώ εκεί είναι μια γυναίκα που κουβαλάει πλήθος από μυστικά. Μια τέτοια σχέση μεταξύ αντιθέτων δεν αναμένεται να έχει ευτυχές τέλος. Μάλιστα, στο ζευγάρι προστίθενται δύο ακόμη άτομα (η ανύπαντρη αδελφή του Εμίλιο, Αμάλια, και ο φίλος του, Στέφανο, που έχει τον τρόπο του με τις γυναίκες). Το Γέρασμα δεν είναι τίποτα άλλο από το χρονικό ενός χαμένου και αποτυχημένου έρωτα.

Ο Ορχάν Παμούκ είναι μια σπουδαία λογοτεχνική φωνή που ξεπερνάει τα σύνορα της χώρας του. Ο Τούρκος Νομπελίστας είναι ιδιαίτερα αγαπητός στη χώρα μας (ισχύει το κλασικό: αμοιβαία τα αισθήματα), επομένως κάθε βιβλίο του γίνεται δεκτό στα μέρη μας με μεγάλο ενδιαφέρον. Μόνο που αυτό δεν ισχύει μόνο για τα καινούργια του δημιουργήματα, αλλά και για εκείνα που γράφτηκαν πριν από πολλά χρόνια και, πλέον, δεν βρίσκονται σε κυκλοφορία. Κάτι τέτοιο ισχύει με το πολυσέλιδο μυθιστόρημά του Το μουσείο της αθωότητας (μτφρ. Στέλλα Βρετού) που κυκλοφορεί πλέον από τις εκδόσεις Πατάκη. Το «πλέον» έχει να κάνει με το γεγονός ότι το πρωτοδιαβάσαμε το 2009 από τις εκδόσεις Ωκεανίδα (μτφρ. Στέλλα Βρετού).

Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα εγκωμιάστηκε από τον παγκόσμιο Τύπο όταν πρωτοκυκλοφόρησε. Χαρακτηρίστηκε ως ένα εξαιρετικό δείγμα σύγχρονου έργου που μπορεί να σταθεί στο πλάι κλασικών μυθιστορημάτων του Μπαλζάκ, του Σταντάλ, του Φλομπέρ και του Ντοστογιέφσκι. Θέμα του είναι ο ανεκπλήρωτος έρωτας του Κεμάλ προς την Φισούν που για χάρη της, όταν πεθάνει, φτιάχνει ένα μουσείο με δικά της αντικείμενα. Μόνο που ο Παμούκ, όπως κάνει πάντα, δεν περιορίζεται σε μια απλή ιστορία αγάπης, αλλά μέσω αυτής μας προσφέρει μια πλήρη τοιχογραφία της μπουρζουαζίας στην Πόλη της δεκαετίας του ’70 (και όχι μόνο). Η παρούσα έκδοση συμπληρώνεται από επίμετρο που έγραψε ο ίδιος ο Παμούκ.

Πολύ πριν γίνει παγκόσμια γνωστή με την επιβλητική Καρδερίνα της, η Ντόνα Ταρτ είχε δείξει τις προθέσεις της από την αρχή της λογοτεχνικής της καριέρας. Το μυθιστόρημά της Η μυστική ιστορία μόνο απαρατήρητo δεν πέρασε.

Στο επινοημένο Κολέγιο Χάμπντεν της Νέας Αγγλίας μια παρέα προικισμένων νέων (αλλά και αρκετά απροσάρμοστων) με τη συμβολή ενός καθηγητή κλασικής φιλολογίας ανακαλύπτουν έναν τρόπο σκέψης που εκτρέπει από μέσα τους την αδιάφορη καθημερινότητα που βιώνουν οι άλλοι συνομήλικοί τους. Πόσο μπορεί να αντέξει, όμως, κάποιος σε τέτοια κατάσταση υπερβατικότητας; Πολύ σύντομα τα μέλη της επίλεκτης ομάδας θα κατανοήσουν με σκληρό τρόπο ότι ξεπέρασαν τα εσκαμμένα με αποτέλεσμα να καταληφθούν από εμμονές και οδηγηθούν πλησίστιοι στις αγκάλες της κακότητας. Το μυθιστόρημα είχε κυκλοφορήσει πρώτα φορά στα ελληνικά το 1995 από τις εκδόσεις Λιβάνη (μτφρ. Σάντυ Παρίση) και τώρα το βρίσκουμε σε φρέσκια εκδοχή από τις εκδόσεις Διόπτρα σε μετάφραση του Μιχάλη Δελέγκου.

Πίσω στη δεκαετία του ’80, τότε που ακόμη δεν υπήρχε το διαδίκτυο και η δυνατότητα να βρίσκεις εύκολα την προωθημένη λογοτεχνία που γραφόταν στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, οι εκδοτικοί οίκοι Απόπειρα και Ελεύθερος Τύπος ανέλαβαν το «ιερό» έργο να μεταφέρουν το έργο του Ουίλιαμ Μπάροουζ στα ελληνικά. Κάπως έτσι οι Έλληνες αναγνώστες άρχισαν να διαβάζουν τον δαιδαλώδη κόσμο που δημιουργούσε ο μάστορας της μπιτ λογοτεχνίας. Εν προκειμένω το 1990 η Απόπειρα εκδίδει το μυθιστόρημα Ο τόπος των νεκρών δρόμων (μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη). Τρεις δεκαετίες μετά, οι εκδόσεις Τόπος επανεκδίδουν το βιβλίο (όπως και όλα του Μπάροουζ) σε μετάφραση του Γιώργου Μπέτσου.

Ως γνωστόν, το να περιμένεις να διαβάσεις ένα συγκεκριμένο θέμα στα βιβλία του Μπάροουζ και, μάλιστα, με μια καθοριστική γραμμικότητα στην πλοκή, συνιστά (σχεδόν) ασύγγνωστο λάθος. Όπως και να έχει, σε τούτο το βιβλίο συναντάμε ήρωες με περίεργα ονόματα (βλ. Δακρυσμένο Πιστόλι και Παπά), αλλά και τον ομοφυλόφιλο πιστολά Κιμ Κάρσονς. Ένα διαγαλαξιακό γουέστερν που μόνο ο Μπάροουζ θα μπορούσε να γράψει. Στον πυρήνα του μυθιστορήματος βρίσκεται η διαρκής προβληματική του Αμερικανού συγγραφέα για τις δυνάμεις ελέγχου της κοινωνίας μέσω των κυρίαρχων θεσμών της.

To 2008, όσοι ακόμη δεν είχαν διαβάσει και μαγευτεί από τη δύναμη της γραφής του Καρίλ Φερέ, τον έμαθαν για τα καλά, καθώς εκείνη τη χρονιά έλαβε μια σειρά από σημαντικά βραβεία για το μυθιστόρημά του Ζουλού (εκδ. Άγρα, μτφρ. Αργυρώ Μακάρωφ).

Σημαντικός εκπρόσωπος του νουάρ και του πολάρ, ο Φερέ μας μεταφέρει στη Νότια Αφρική της μετά-Απαρτχάιντ εποχής. Μπορεί η εθνική συμφιλίωση να είναι ένα βασικό αίτημα της κοινωνίας, εντούτοις οι παλιοί αντίπαλοι έχουν αποφασίσει να λύσουν τη διαφορές τους με τη δύναμη της βίας. Κεντρικός ήρωας είναι ο επικεφαλής της εγκληματολογικής αστυνομίας του Κέηπ Τάουν, Άλι Νιούμαν. Εχει να αντιμετωπίσει εγγενή ζητήματα που ταλανίζουν τη χώρα (AIDS και εγκληματικότητα) και τα πράγματα χειροτερεύουν όταν βρίσκεται δολοφονημένη μια κοπέλα στον Βοτανικό Κήπο του Κίρστενμπος. Από αυτό το σημείο εκκινεί η δράση και το ξετύλιγμα του κουβαριού. Το βιβλίο είχε πρωτοκυκλοφορήσει στη χώρα μας το 2011 από τις εκδόσεις Λιβάνη σε μετάφραση του Γιώργου Καλαμαντή.

Ξεχωριστή περίπτωση στις πρόσφατες επανεκδόσεις είναι το Καθώς ψυχορραγώ του Ουίλιαμ Φόκνερ.

Η πρώτη του μετάφραση μας έρχεται από το μακρινό 1970 χάρη στον αείμνηστο Μένη Κουμανταρέα και τώρα επανεκδίδεται από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση του Παναγιώτη Κεχαγιά.

Πολλαπλές εκδόσεις έχουμε και για το εμβληματικό Παλτό του Νικολάι Γκόγκολ. Η τελευταία μας έρχεται από τις εκδόσεις Οξύ σε μετάφραση της Μαρίας Εξάρχου.

Πολυμεταφρασμένη είναι και η Τζέιν Όστεν. Οι εκδόσεις Ψυχογιός αποφάσισαν να την επανεισάγουν στο ελληνικό κοινό (ιδιαίτερα το νεανικό) σε κάπως πιο pop «φορεσιά» ξεκινώντας από μυθιστόρημά της Πειθώ σε μετάφραση της Αργυρώς Μαντόγλου.

Η Πειθώ είναι το τελευταίο έργο της Τζέιν Όστεν, που εκδόθηκε έξι μήνες μετά από τον τραγικό θάνατό της. Στα ελληνικά, είχε μεταφραστεί το 1997 ως Επιρροές (σε μετάφραση της Μαρίας Ανδρέου) για τις εκδ. Μίνωας, ενώ την επόμενη χρονιά κυκλοφόρησε σε άλλη μετάφραση, του Δημήτρη Γ. Κίκιζα, για τις εκδ. Σμίλη με τον οριστικό τίτλο Πειθώ.

Ελληνική πεζογραφία

Σημαντικές επανεκδόσεις παρατηρούνται και στην ελληνική λογοτεχνία. Μετά τον Νίκο Καζαντζάκη, που χάρη στις εκδόσεις Διόπτρα συναντάει ξανά το μεγάλο κοινό, κάτι αντίστοιχο, τηρουμένων των αναλογιών, αναμένεται να συμβεί και με τα έργα του Γρηγόριου Ξενόπουλου που οι εκδόσεις Ψυχογιός θέλουν να τον συστήσουν ξανά και στις νεότερες ηλικίες.

Σε πρώτη φάση κυκλοφόρησαν τρία βιβλία του, τα Στέλλα Βιολάντη, Μυστικοί αρραβώνες και Αναδυομένη, ενώ το φθινόπωρο αναμένεται ο εμβληματικός Κατήφορος και κάποια ακόμη. 

Τα βιβλία του Ηλία Χ. Παπαδημητρακόπουλου με την κατάρρευση των εκδόσεων Γαβριηλίδη (ήταν ο τελευταία στέγη του συγγραφέα) είχαν μείνει «ορφανά». Οι εκδόσεις Κίχλη ανέλαβαν το έργο της επανέκδοσης όλων των συλλογών διηγημάτων του. Προσφάτως κυκλοφόρησε ο Οβολός.

Ο Δημοσθένης Παπαμάρκος έγινε ευρύτερα γνωστός, φυσικά, από το Γκιάκ (εκδ. Πατάκη), ωστόσο οι καλά γνωρίζοντες άρχισαν να αντιλαμβάνονται το ταλέντο του από τη συλλογή διηγημάτων Μεταποίηση που είχε εκδώσει νωρίτερα στον Κέδρο. Με το πέρασμα των ετών το βιβλίο έμεινε στη σκιά του Γκιάκ, ωστόσο τώρα ήρθε η ώρα της επανέκδοσής του από τις εκδόσεις Πατάκη, κι απ’ ό,τι βλέπουμε έχει αρχίσει να συναντά το κοινό του.

To 2000 κυκλοφόρησε ένα μυθιστόρημα της Λένας Διβάνη, το οποίο ήταν, όπως φάνηκε, μπροστά από την εποχή του. Πρόκειται για το Εργαζόμενο αγόρι (εκδ. Πατάκη).

Εκείνα τα χρόνια δεν είχαν μπει ακόμη με ένθερμο τρόπο τα ζητήματα του φεμινισμού και των ταυτοτήτων στη δημόσια συζήτηση. Τώρα, όμως, έχει έρθει η ώρα να μιλήσουμε ανοιχτά γι’ αυτά τα ζητήματα. Κάπως έτσι οι εκδόσεις Πατάκη εξέδωσαν εκ νέου το μυθιστόρημα που, πλέον, βρήκε τη θέση που του αξίζει.

Ο Αντώνης Σουρούνης, ακόμη και εν τη απουσία του, θα παραμένει μια σημαντική και ιδιαίτερη μορφή στα ελληνικά γράμματα.

Το σπουδαίο μυθιστόρημά του Ο χορός των ρόδων (κατά πολλούς το magnum opus του) κυκλοφόρησε το 2007 και τώρα επανέρχεται από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε σκληρόδετη έκδοση. Μέγιστη ευκαιρία για όσους δεν τον είχαν διαβάσει τότε να το ανακαλύψουν τώρα. 

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).