Άγνωστες πλευρές του ναζισμού (μέρος 2ο): Μυθοπλασία αλλά και η πρώτη μαρτυρία για τα στρατόπεδα

Είπαμε: ο Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη γέμιζε και άδειαζε και ξαναγέμιζε με βιβλία που καταπιάνονταν με την εθνικοσοσιαλιστική λαίλαπα. Μελετήθηκαν εντατικά, σε μια προσπάθεια διαύγασης του ζητήματος. Συνεχίζω και ολοκληρώνω το αφιέρωμα, αυτή την περιπλάνηση σε ορισμένες όχι και τόσο γνωστές πτυχές του ναζισμού.

Βέβαια, η περιπλάνηση μέσα από τα βιβλία είναι νοερή. Πραγματική, οδυνηρή, ταραχώδης, και όχι πάντα με ευκταίο τέλος ήταν η περιπλάνηση κάποιων πασίγνωστων προσωπικοτήτων που αναγκάστηκαν να πάρουν τον δρόμο της εξορίας εκείνη την εποχή. Η περιπέτειά τους έχει καταγραφεί και σε μυθιστορήματα, συντεθειμένα πάντα στην παρτιτούρα της πραγματικότητας – άλλα βασισμένα σε μελέτες, ντοκουμέντα, και τεκμηρίωση, άλλα εν θερμώ και μέσα στον ζόφο των καιρών.

Ο Φάκελος απόδρασης (μεταφρασμένος ανεπίληπτα από τη Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ. Gutenberg) είναι ένα επίτευγμα της Τζούλι Όριντζερ [Julie Orringer, γεν. 1973). Κεντρικός χαρακτήρας ο ανθρωπιστής Βάριαν Φράι [Varian Fry, 1907 - 1967], ο οποίος συνέβαλε στη διάσωση δύο έως τεσσάρων χιλιάδων κατατρεγμένων από τους ναζί. Ανάμεσά τους και οι Αντρέ Μπρετόν, Άννα Ζέγκερς, Βικτόρ Σερζ, Κλοντ Λεβί-Στρος, Βιλφρέντο Λαμ, Μαξ Ερνστ, Χάνα Άρεντ, Μαρκ Σαγκάλ. Στις 950 καλογραμμένες σελίδες του βιβλίου, παρακολουθούμε τις δυσκολίες του εγχειρήματος, τους απαιτούμενους λεπτούς χειρισμούς, την επινοητική διπλωματικότητα, και τις ενίοτε απονενοημένες προσπάθειες του Φράι και των συνεργατών του να σώσουν την αφρόκρεμα της ευρωπαϊκής τέχνης και διανόησης από τις αρπάγες της Γκεστάπο. H Όριντζερ διανθίζει την πλοκή με ερωτικές στιγμές, ενώ επινοεί κάποιους χαρακτήρες (όπως ο διανοούμενος Έλιοτ Γκραντ, ο ζωγράφος Λεβ Ζίλμπερμαν, και η οικογένεια επιστημόνων Κάντζελσον) εμπλέκοντάς τους με ιδιοφυή τρόπο στη ζωή πραγματικών προσώπων και πάντα αντλώντας υλικό από ντοκουμέντα, έγγραφα, και αρχεία. Εντυπωσιακό μυθιστόρημα που, παρά τον όγκο του, διαβάζεται απνευστί χάρη στην στρωτή, ρυθμική γραφή του.

Μιαν όψη της περιπέτειας διάσωσης, συγκεκριμένα με τον πλου του Capitaine Paul Lemerle, επιβάτες του οποίου ήταν προσωπικότητες που συναντάμε στον Φάκελο Απόδρασης, ιστορεί ο Αντριάν Μποσκ [Adrien Bosc, γεν. 1986] στο μεταμοντέρνο υβριδικό βιβλίο Καπιτέν (αξιέπαινα μεταφρασμένο από τον έμπειρο Ανδρέα Παππά, εκδ. Στερέωμα). Εδώ, ο συγγραφέας παρακολουθεί τα δρώμενα, τους τρόπους, τις διαθέσεις, τις ανησυχίες, αλλά και τα ξέφρενα γλέντια, των επιβατών που φυγαδεύονται από τη Μασσαλία με προορισμό την Αμερική, και συνάμα προβαίνει τελεσφόρα σε διερωτήσεις σχετικά με το πώς ανασυστήνει η μυθοπλασία το ιστορικό γεγονός. Επίσης, μέρος του βιβλίου σχετίζεται με τις έρευνες του Μποσκ, με συμπτώσεις και κρίσιμα περιστατικά που ώθησαν δημιουργικά τη σύνθεση του μυθιστορήματός του. Αξίζει να σημειωθεί ότι αντλείται υλικό από το θρυλικό βιβλίο του Γκρέιλ Μάρκους Lipstick Traces / A Secter History of 20th Century και ότι αποκαλύπτεται ποιος κρυβόταν πίσω από το ψευδώνυμο Ζακ Ρεμύ, μιας αινιγματικής φιγούρας που συνδέθηκε φιλικά με την περιλάλητη φωτογράφο της αβανγκάρντ, τη Ζερμαίν Κρουλ: ο πατέρας του μετακαταστασιακού σκηνοθέτη Ολιβιέ Ασαγιάς!

Η ανάγνωση του Φάκελου Διάσωσης και του Καπιτέν με οδήγησε στο να διαβάσω εκ νέου, ύστερα από δεκαπέντε χρόνια, δύο άλλα σχετικά μυθιστορήματα, τα οποία και συστήνω ενθέρμως. Πρόκειται για το Ξενοδοχείο Lutetia (μτφρ. Σπύρος Παντελάκης, εκδ. Πόλις) του Πιερ Ασουλίν, όπου συναντάμε αντιναζιστές πολιτικούς, καλλιτέχνες και συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους ο Τόμας Μαν, ο Αλμπέρ Κοέν, και ο Τζέιμς Τζόις, και το Τράνζιτο (μφρ. Γιώργος Δεπάστας, εκδ. Άγρα), της Άννας Ζέγκερς που γράφτηκε εν θερμώ και υπό κινδυνώδεις συνθήκες ανάμεσα στα 1941 και 1943. Όπως σημειώθηκε, η Ζέγκερς ήταν επιβάτις στο Capitaine Paul Lemerle, έζησε την εξορία και τους διωγμούς από τους ναζί. Στο Τράνζιτο τρεις είναι οι κεντρικοί χαρακτήρες. Ο ανώνυμος αφηγητής, ένας ιατρός (που παραμένει επίσης ανώνυμος), και μια αλλόκοτη γοητευτική γυναίκα, μια ποιητική διαφεύγουσα μορφή, η Μαρί. Εμπλέκονται στην προσπάθεια να αποφύγουν την ελλοχεύουσα ναζιστική απειλή, να φύγουν από την εμπόλεμη Ευρώπη, να ανοιχτούν στην ελευθερία, όπου εντούτοις καραδοκούν οι κίνδυνοι του άγνωστου, το άλγος της εξορίας. Η γραφειοκρατία για την έκδοση βίζας και άδειας διέλευσης, καθώς και η εξασφάλιση των ποθητών εισιτηρίων για το ταξίδι, είναι κωμικοτραγικά καφκικές. Κι ακόμα οι τρεις κεντρικοί χαρακτήρες διολισθαίνουν σε ένα ερωτικό παιχνίδι, ενώ τη σκιά του στην αισθηματική τους περιπέτεια απλώνει ένας απών, ένας νεκρός. (Το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε προσφάτως στη μεγάλη οθόνη από τον γερμανό σκηνοθέτη Κρίστιαν Πέτσολντ).

Ο σπουδαίος ολλανδός συγγραφέας Χάρι Μούλις [Harry Mulisch, 1927 - 2010] συνέταξε για λογαριασμό του περιοδικού «Elseviers Weekblad» σειρά κειμένων σχετικά με τη δίκη του Άντολφ Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ το 1961. Το βιβλίο του Υπόθεση 40/61: Η δίκη του Άιχμαν (μτφρ. Μαργαρίτα Μπονάτσου, εκδ. Καστανιώτη) είναι ταυτόχρονα ρεπορτάζ, μαρτυρία, και στοχασμός. Με τρόπους που είχαν υιοθετήσει και οι Αμερικανοί διάκονοι του New Journalism, και βέβαια ο πολύς Νόρμαν Μέιλερ, ο Μούλις καταγράφει με ακρίβεια τα τεκταινόμενα, παραθέτει σκέψεις και αναλύσεις εν παρόδω, αφηγείται σκηνές από την καθημερινότητα στο Ισραήλ, επιχειρεί να ψυχογραφήσει τον πανίσχυρο υπάλληλο που οδήγησε στην εξόντωση εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, να καταλάβει πώς δούλευαν τα γρανάζια ενός μηχανισμού του τρόμου. Τα γεγονότα ήταν ακόμη νωπά, οι εργασίες και οι μελέτες σχετικά με το ναζιστικό μόρφωμα δεν ήταν βέβαια τόσο πολλές, ο αυτοσχεδιασμός και η τόλμη ήταν απαιτούμενα εφόδια του συγγραφέα. Ο Μούλις ανησυχεί πολύ για την έλευση ενός μηχανοποιημένου ανθρώπου, για την επέλαση της αλλοίωσης των ανθρώπινων γνωρισμάτων, με μια λέξη: της αλλοτρίωσης. Κεντρική του σκέψη είναι ότι ο μεγάλος κίνδυνος προέρχεται από ανθρώπους που θα υπακούν σε παρορμήσεις χωρίς τη δυνατότητα να εξετάσουν τη φύση των εν λόγω παρορμήσεων. Σημειώνω ότι οι σκέψεις του Μούλις συναντώνται με αυτές του κοινωνιολόγου Νόρμπερτ Ελίας όπως εκτίθενται, την ίδια εποχή μάλιστα, στο σύντομο έργο του Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας / Δοκίμιο για την κατάρρευση του πολιτισμού (μτφρ. Γιάννης Πεδιώτης & Γιάννης Θωμαδάκης, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Η πρώτη μαρτυρία στον κόσμο για στρατόπεδα συγκέντρωσης, γραμμένη εν θερμώ, με πυρακτωμένη ένταση είναι η Κόλαση της Τρεμπλίνκα (μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, εκδ. Άγρα) του Βασίλι Γκρόσσμαν. Συγκλονιστικά ακριβής, με σφοδρά ξεσπάσματα, ο λόγος του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα περιγράφει το εργοστάσιο εξόντωσης και αυτούς που το έθεταν σε ανάλγητη λειτουργία. Και εδώ, σε ένα κείμενο γραμμένο αμέσως μόλις έφτασε ο Κόκκινος Στρατός στη Τρεμπλίνκα, το καλοκαίρι του 1944, συναντάμε σκέψεις για τα γρανάζια του ιμάντα παραγωγής θανάτου αλλά και για τον ψυχισμό των ολέθριων ναζί. Η αφήγηση του Γκρόσσμαν είναι τρομακτική, παραμένει πολύτιμη για τις σκέψεις που τη συνοδεύουν, κλασική πλέον.

Ως παράλληλη ανάγνωση συνιστώ δύο πονήματα που μας έρχονται από τις εκδ. Πόλις:

1/ Οι Σκέψεις για τον ναζισμό (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας) του κορυφαίου ιστορικού Σαούλ Φριντλέντερ. Πρόκειται για σειρά συνομιλιών με τον Στεφάν Μπου, που διενεργήθηκαν μέσω Skype ανάμεσα στα 2012 και 2014. Θίγονται με ενάργεια, γνώση, και στοχασμό ζητήματα για το ανείπωτο κακό, τις πολιτικές και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις που προξενεί η συνεχιζόμενη συζήτηση για το Άουσβιτς και το Ολοκαύτωμα, καθώς και για το πώς αντιμετωπίζονται αυτά από στοχαστές, διανοούμενους και καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους οι Χάννα Άρεντ, Κλοντ Λανζμάν, Ραούλ Χίλμπεργκ, και Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ.
2/ Το έργο Η πολιτιστική επανάσταση του Ναζισμού (άρτια μεταφράσμένο επίσης από τον Γιώργο Καράμπελα), που υπογράφει ο καθηγητής ιστορίας Ζοάν Σαπουτό εξετάζει, διατεταγμένο σε τέσσερα μέρη, πτυχές του ναζιστικού μορφώματος που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστές. Μάλιστα, μερικές ξαφνιάζουν αρχικά, όπως αυτή σχετικά με τη φαινομενική ελευθεριότητα και την προώθηση της πολυγαμίας εκ μέρους κάποιων εγκεφάλων των Ες Ες, αλλά και εκείνη σχετικά με την στρεβλή, ασφαλώς, οικειοποίηση της ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας ή της φιλοσοφίας του Ιμμάνουελ Καντ, ιδίως από τον φιλοσοφικώς αγράμματο Άντολφ Άιχμαν στη διάρκεια της δίκης του.

Η Χάικε Μπ. Γκέρτεμακερ [Heike B. Görtemaker, γεν. 1964], εντρυφώντας σε πολλά άγνωστα έως τώρα ντοκουμέντα επιχειρεί να ιστορήσει τα τεκταινόμενα των όσων πλαισίωσαν τον Αδόλφο Χίτλερ από την αρχή της καταστροφικής καριέρας του, συμβάλλοντας στο πλάσιμο της δημόσιας εικόνας του, στους ελιγμούς και τις ραδιουργίες που του εξασφάλιζαν οικονομική ισχύ ή του επέτρεπαν να εξοντώνει ανενδοίαστα εχθρούς ή/και έως κάποιο σημείο φανατικούς συνεργάτες του. Οι 522 σελίδες του τόμου Η αυλή του Χίτλερ – Ο στενός κύκλος του Φύρερ στο Τρίτο Ράιχ και μετέπειτα (μτφρ. Γιάννης Κέλογλου, εκδ. Gutenberg) είναι γεμάτες επεξεργασμένες και σχολιασμένες πληροφορίες σχετικά με άτομα όπως ο φωτογράφος Χάινριχ Χόφμαν, μέσω του οποίου μάλιστα ο Χίτλερ συνδέθηκε με την περιβόητη Εύα Μπράουν, η ανιψιά (και ενδεχομένως ερωμένη του) Γκέλι Ράουμπαλ, ο αρχιτέκτονας του Ράιχ Άλμπερτ Σπέερ, η βρετανίδα φασίστρια Γιούνιτυ Μίτφορντ, και φυσικά ο Γιόζεφ Γκέμπελς και η σύζυγός του, η Μάγκντα. Η εκάστοτε κουστωδία του Χίτλερ περιείχε και πολλές μάλλον αγρίως διασαλευμένες μορφές, όπως ο κωμικοτραγικός τσαρλατάνος, και προσωπικός ντίλερ του Φύρερ, ο Τέοντορ Μορέλ, για τον οποίο ειπώθηκαν πολλά στο πρώτο μέρος του παρόντος αφιερώματος. Μια κουστωδία που προχώρησε απηνώς στη «ρήξη με τον πολιτισμό», όπως εύστοχα χαρακτήρισε τον εθνικοσοσιαλισμό ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς, ο Ίαν Κέρσο.

Ας σημειωθεί ότι στην ίδια σειρά –Gutenberg/Ιστορία– κυκλοφορεί το εξόχως ενδιαφέρον πόνημα του Γιαν Μόνχαουπτ Ζώα στον Εθνικοσοσιαλισμό (για το οποίο επίσης έγινε λόγος στο πρώτο μέρος του αφιερώματος), καθώς και τα έργα Ο Εθελοντής (μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη) του Τζακ Φεργουέδερ και Το Διαλυμένο Σπίτι – Τα νεανικά μου χρόνια στη Γερμανία του Χίτλερ (μτφρ. Σίσσυ Παπαδάκη), τα οποία, μαζί με το βιβλίο Η Ναζιστική Δικτατορία – Ιστοριογραφικά προβλήματα και ερμηνευτικές προσεγγίσεις (μτφρ. Μενέλαος Αστερίου, εκδ. Πατάκη), του Ίαν Κέρσο μόλις φορτώθηκαν στον Σάκο Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Τελευταίο του βιβλίο, το αφήγημα «Η Κοκό στην Κοπεγχάγη – Το μυθιστόρημα της μεταπολίευσης» (εκδ. Νήσος).