Από το Βυζάντιο έως τον Βενιζέλο κι από τη μάχη του Στάλιγκραντ έως τη σημερινή μορφή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιλέγουμε δώδεκα ιστορικά βιβλία που ανοίγουν διάλογο ανάμεσα στο χθες και το σήμερα. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία από το εξώφυλλο του βιβλίου του Μενέλαου Χαραλαμπίδη «Οι δωσίλογοι» (εκδ. Αλεξάνδρεια).
Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος
Τα καλά ιστορικά βιβλία είναι πλούτος. Γι’ αυτό και έχουν φανατικούς αναγνώστες. Ήδη τους πρώτους τέσσερις μήνες του 2024 έχουν κυκλοφορήσει αρκετές εκδόσεις που αξίζει να τους δώσουμε πολλές ευκαιρίες και να ασχοληθούμε μαζί τους.
Επιλέγουμε δώδεκα βιβλία που κινούνται σε βάθος χρόνου (από το Βυζάντιο έως τις μέρες μας), είναι επιστημονικά άρτια και σαφώς μάς βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα κάποια σημαντικά ιστορικά γεγονότα ή προσωπικότητες.
Βυζάντιο (μια συνοπτική ιστορία), Γουόρεν Τρέντγκολντ (μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, εκδ. Πεδίο)
Γιατί ένα ακόμη βιβλίο για το Βυζάντιο, ενδέχεται να πει κανείς. Κι όμως, η έρευνα του Γουόρεν Τρέντγκολντ που μορφοποιείται στο βιβλίο Βυζάντιο (μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, εκδ. Πεδίο) διαθέτει τέτοια πρωτοτυπία και επιστημονική εγκυρότητα που την καθιστά σημαντική.
Καταρχάς, το βιβλίο εξετάζει τις αιτίες των επιτυχιών, των αποτυχιών και της καταπληκτικής μακροβιότητας του Βυζαντίου. Ο συγγραφέας δείχνει πώς η πολιτική διακυβέρνηση, η στρατιωτική στρατηγική, οι πολιτισμικές στάσεις και οι κοινωνικές, θεσμικές και δημογραφικές μεταβολές του Βυζαντίου, σε συνδυασμό με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των εχθρών της αυτοκρατορίας, εξηγούν τα παράδοξα της μακράς βυζαντινής ιστορίας.
Η παρούσα έκδοση φέρνει στο φως νέα ερευνητικά στοιχεία, κυρίως σε ό,τι αφορά το κοινωνικό φύλο, την εικονοκλασία και την περιβαλλοντική ιστορία, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις πρωτογενείς πηγές και περιλαμβάνει χάρτες και εικόνες.
Μεταξύ Σεβρών και Λωζάννης, Βλάσης Αγτζίδης (εκδ. Πατάκη)
Ενδέχεται να τη θυμόμαστε, έστω και αχνά, από τα σχολικά μας χρόνια. Εντούτοις, η Συνθήκη της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923) ακύρωνε και αναθεωρούσε τη Συνθήκη των Σεβρών του Αυγούστου του 1920.
Ως εκ τούτου, είναι η τελευταία πράξη μιας ιστορικής διαδικασίας που άρχισε το 1914, με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, και κορυφώθηκε με την ήττα του ελληνικού στρατού τον Αύγουστο του 1922 από τα τουρκικά εθνικιστικά στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ.
Το βιβλίο του Βλάση Αγτζίδη Μεταξύ Σεβρών και Λωζάννης (εκδ. Πατάκη) αναλύει αυτές τις δύο Συνθήκες υπό το πρίσμα των ιστορικών συνθηκών που «γεννήθηκαν», τις πρόνοιές τους, αλλά και τι επακολούθησε αυτών.
Επίσης, το βιβλίο εστιάζει και στην τύχη των προσφύγων του '22 στην Ελλάδα (αποκατάσταση, αντιμετώπιση από τις πολιτικές δυνάμεις, σχέση με την αριστερά, εκλογική συμπεριφορά), καθώς και τους πρόσφυγες στη Ρωσία και στην ΕΣΣΔ.
Ελεύθεριος Βενιζέλος, ο «Αρχηγός της Φυλής», ο «Λυτρωτής των Αλύτρωτων», Σοφία Ηλιάδου-Τάχου, (εκδ. Gutenberg)
Το σημαντικό στο βιβλίο της Σοφίας Ηλιάδου-Τάχου Ελεύθεριος Βενιζέλος, ο «Αρχηγός της Φυλής», ο «Λυτρωτής των Αλύτρωτων», (εκδ. Gutenberg) είναι ότι παρακολουθεί την πορεία και τη δράση του Ελευθέριου Βενιζέλου μέσα από τα Αρχεία Πρακτικών της Επιτροπής Εθνικής Αμύνης Κωνσταντινουπόλεως (ΕΕΑ) των ετών 1920-1922.
Η αλήθεια είναι ότι έχουν προηγηθεί κάποιες άλλες έρευνες επί του θέματος, ωστόσο τα αποτελέσμά τους ήταν επισφαλή εξαιτίας της αποσπασματικής χρήσης των πηγών αναφορικά με το θέμα αυτό. Για πρώτη φορά, σε αυτό το βιβλίο, γίνεται μια παράλληλη ανάγνωση των χειρόγραφων Πρακτικών της ΕΕΑ των ΓΑΚ. Το αποτέλεσμα είναι ότι η ΕΕΑ ιδρύθηκε από τη βενιζελικών φρονημάτων μεσαία και μεγαλοαστική τάξη της Κωνσταντινούπολης, η οποία είχε ενστερνιστεί την ιδεολογία του «αλύτρωτου».
Επίσης, διέθετε τη στήριξη του Πατριαρχείου, ως εθνικού πια παράγοντα, και λάμβανε οδηγίες από τον ίδιο τον Ελευθέριο Βενιζέλο, στα σχέδια του οποίου συμπεριλαμβανόταν, ως ύστατη μορφή σωτηρίας της Μικράς Ασίας, η ίδρυση ενός αυτόνομου Μικρασιατικού Κράτους.
Η μαφία των βομβαρδιστικών, Μάλκολμ Γκλάντγουελ (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Κλειδάριθμος)
Πρωτότυπο ως ιδέα, αλλά και ως ανάγνωσμα είναι το βιβλίο του Μάλκολμ Γκλάντγουελ Η μαφία των βομβαρδιστικών (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Κλειδάριθμος). Το θέμα του είναι οι από αέρος μάχες που άλλαξαν το πολεμικό τοπίο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς μετέφεραν το κέντρο βάρους των επιχειρήσεων από το έδαφος (που ήταν προφανές ως εκείνη τη στιγμή) στους ουρανούς.
Η αφήγηση ξεκινάει από μια αεροπορική βάση στην κεντρική Αλαμπάμα, για να διηγηθεί στη συνέχεια τις ιστορίες μιας εκκεντρικής ιδιοφυΐας από την Ολλανδία και του υπολογιστή του, του αποκρουστικού καλύτερου φίλου του Ουίνστον Τσόρτσιλ, μιας ομάδας πυρομανών χημικών από το Χάρβαρντ, ενός ευφυή πιλότου που τραγουδούσε στο πλήρωμά του τραγούδια από θεατρικές επιθεωρήσεις και του διοικητή των βομβαρδιστικών, Κέρτις 'Εμερσον ΛεΜέι, ο οποίος θα έδινε την εντολή για την πιο αιματηρή επίθεση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο φάρος του Στάλιγκραντ, Ίαν ΜακΓκρέγκορ (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Διόπτρα)
Η μάχη στο Στάλιγκραντ αποτέλεσε μια σημαντική καμπή στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με τον ανάλογο φόρο αίματος, φυσικά, από την πλευρά των Σοβιετικών (κυρίως). Πάνω από δύο εκατομμύρια πολίτες και μαχητές σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν κατά τη διάρκεια των σκληρών μαχών από τον Σεπτέμβριο του 1942 έως τον Φεβρουάριο του 1943.
Το βιβλίο του Ίαν ΜακΓκρέγκορ Ο φάρος του Στάλιγκραντ (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Διόπτρα) μεταφέρει όλο τον αγώνα αγώνα ζωής και θανάτου. Ο Φάρος που αναφέρεται και στον τίτλο είναι το «Κτίριο του Πάβλοφ», το οποίο είχε την κωδική ονομασία «Ο Φάρος».
Η αντίσταση μιας μικρής ομάδας Ρώσων στρατιωτών από τη 13η Μεραρχία Τυφεκιοφόρων της Φρουράς ενάντια στους Γερμανούς της 6ης Στρατιάς, που είχε φτάσει μέχρι το κέντρο του Στάλινγκραντ, πήρε θρυλικές διαστάσεις.
Ο συγγραφέας ερεύνησε τόσο τα γερμανικά όσο και τα ρωσικά αρχεία για να ανακαλύψει άγνωστες ως τώρα μαρτυρίες στρατιωτών και από τις δύο πλευρές της σύγκρουσης.
Δαυίδ εναντίον Γολιάθ, Κίμο Ρέντολα (μτφρ. Ρίικα Πούλκινεν, Μαρία Μαρτζούκου)
Δικαίως εμείς οι Έλληνες κάνουμε λόγο για το έπος του ‘40 κόντρα στις στρατιές του Μουσολίνι. Ωστόσο, κάτι αντίστοιχο μπορούν να λένε ότι κατάφεραν και οι Φιλανδοί εναντίον του Στάλιν το ‘39.
Η γενναία μικρή Φινλανδία κατόρθωσε να ξεφύγει από τα δόντια του Στάλιν τρεις ακόμη φορές. Ο καθηγητής Kimmo Rentola διερευνά όχι μόνο την εισβολή, αλλά και ολόκληρη τη δεκαετία των τεταμένων σχέσεων μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Φινλανδίας που ακολούθησε, δηλαδή την έξοδό της από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το πραξικόπημα του 1948 που στήριξαν οι Σοβιετικοί, καθώς και τον χαρακτηρισμό της από τη Μόσχα ως εχθρικό κράτος το 1950.
Ο συγγραφέας με τη βοήθεια πηγών και νέων στοιχείων εμβαθύνει στα πιο βαθιά κίνητρα του Στάλιν. Βιβλίο, δυστυχώς, επίκαιρο και στις μέρες μας.
Οι δωσίλογοι, Μενέλαος Χαραλαμπίδης (εκδ. Αλεξάνδρεια)
Υπήρξαν Έλληνες που συνέργάστηκαν με τους Γερμανούς την περίοδο της Κατοχής; Όσο κι αν θέλουμε να το ξεχάσουμε, αυτή η άβολη αλήθεια υπάρχει και ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης με το βιβλίο του Οι δωσίλογοι (εκδ. Αλέξάνδρεια) της δίνει υπόσταση και ιστορικό βάρος.
Το σημαντικότερο που μάς προσφέρει το βιβλίο του είναι ότι δεν περιπτωσιολογεί, δεν είναι μεμονωμένες οι περιπτώσεις των ανθρώπων που συνεργάστηκαν, αλλά το πρόβλημα εμφανίζεται ως γενικότερο και, ουσιαστικά, θεσμικό.
Ποιοι ήταν, λοιπόν, αυτοί που το έκαναν και γιατί το έκαναν; Λογοδότησαν μετά την Απελευθέρωση; Το βιβλίο απαντάει τεκμηριωμένα σε πολύ σημαντικά ερωτήματα.
Στρεβλή πορεία (1960-1974), Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, Ευάνθης Χατζηβασιλείου (εκδ. Μεταίχμιο)
Πολλά έχουν γραφτεί για την πορεία προς την Δικτατορία. Τι μεσολάβησε, αλλά και τι την «γέννησε»; Το βιβλίο των Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλου και Ευάνθη Χατζηβασιλείου, Στρεβλή πορεία (1960-1974) είναι μια πλήρης μελέτη που καλύπτει τα αίτια της απριλιανής δικτατορίας στη διάρκεια της δεκαετίας του '60 καθώς και την κληρονομιά της στην περίοδο της δημοκρατίας που ακολούθησε.
Το βιβλίο κινείται πέραν των δεδομένων ερμηνειών που ήδη γνωρίζουμε Άλλωστε, έχει αποδειχθεί πως δεν είναι μόνο οι πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν στην 21η Απριλίου, αλλά και οι κοινωνικές και πολιτισμικές εξελίξεις της μακράς δεκαετίας του '60 και οι μεταλλάξεις της ελληνικής κοινωνίας στη δεκαετία του '70.
Μακάριος, οι μεγάλες αλήθειες, Γιώργος Παπαδόπουλος-Κυπραίος (εκδ. Διόπτρα)
Το βιβλίο του Γιώργου Παπαδόπουλου-Κυπραίου Μακάριος, οι μεγάλες αλήθειες (εκδ. Διόπτρα) αναφέρεται στην περίοδο του αγώνα της ΕΟΚΑ, μέχρι την ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Κύπρου τον Αύγουστο 1960, και στην κυρίαρχη μορφή αυτής της περιόδου, τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο.
Μεταξύ άλλων εξετάζονται: Ο αινιγματικός θάνατος της μητέρας του, η διαμονή του στη Μονή Κιτίου ως καλογεροπαίδι, οι θεολογικές σπουδές του στην Αθήνα και τη Βοστώνη. Η ανάδειξή του σε μητροπολίτη Κιτίου το 1948 και η εκλογή του ως αρχιεπισκόπου το 1950. Οι όρκοι για την Ένωση και η αλλαγή πλεύσης. Οι συνομιλίες με τον Χάρντιγκ. Η εξορία του στις Σεϋχέλλες και ο εκβιασμός του από τον Τορναρίτη.
Η συνέντευξη στην Μπάρμπαρα Καστλ. Η άρνησή του να υπογράψει τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου, η ξαφνική μεταστροφή του το βράδυ της 18ης Φεβρουαρίου 1959 και κάμποσα άλλα καθοριστικά γεγονότα.
Θάνατοι στην χούντα, Δημήτρης Βεριώνης (εκδ. Τόπος)
Θέμα που «καίει» και για χρόνια αποτέλεσε σημείο τριβής. Πενήντα χρόνια από την πτώση της χούντας, για πρώτη φορά παρουσιάζονται με κάθε λεπτομέρεια όλες οι περιπτώσεις των θανάτων που συνδέθηκαν με το καθεστώς.
Ο Δημήτρης Βεριώνης στο βιβλίο του Θάνατοι στην χούντα (εκδ. Τόπος) περιλαμβάνει θανάτους λόγω αντιδικτατορικής δράσης, "αυτοκτονίες", "ατυχήματα", "ασθένειες", "εξαφανίσεις".
Θάνατοι συνεπεία κακουχιών από τις εξορίες και πολυάριθμες ακόμα φημολογούμενες περιπτώσεις ανώνυμων και επώνυμων προσώπων παρουσιάζονται αναλυτικά σε αυτή την πολυετή, προσωποκεντρική έρευνα.
Για την ιστορία, έχουν καταγραφεί 247 κατονομασμένες περιπτώσεις θανάτων για τους οποίους ευθυνόταν ή κατηγορήθηκε το καθεστώς και οι κύκλοι του. Πάνω από 250 συνεντεύξεις οικείων προσώπων, 290 φωτογραφίες, άγνωστα ή δημοσιευμένα αρχεία και μαρτυρίες αποτυπώνουν για πρώτη φορά τις ιστορίες των θυμάτων της χούντας, συνολικά και εξατομικευμένα.
Μεταπολίτευση 1974-1975, Άγγελος Μ. Συρίγος, Ευάνθης Χατζηβασιλείου (εκδ. Πατάκη)
Τι ακριβώς συμβαίνει στην Ελλάδα αμέσως μετά την πτώτη της χούντας το 1974 και τα γεγονότα της Κύπρου;
Οι μήνες που ακολούθησαν (Ιούλιος 1974-Ιούνιος 1975) αποτελούν την περίοδο της Μεταπολίτευσης, δηλαδή της αποκατάστασης της δημοκρατίας, η οποία έγινε σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα ώστε να αποκληθεί διεθνώς «ελληνικό θαύμα».
Όπως σημειώνουν στο βιβλίο τους Μεταπολίτευση 1974-1975 (εκδ. Πατάκη) οι, Άγγελος Μ. Συρίγος και Ευάνθης Χατζηβασιλείου τότε τέθηκαν οι βάσεις για την πιο ώριμη περίοδο του ελληνικού κοινοβουλευτικού καθεστώτος αλλά και για την πλέον ευημερούσα περίοδο του νέου ελληνικού κράτους.
Στο βιβλίο τίθενται 50 καίρια ερωτήματα και δίδονται απαντήσεις που έχουν να κάνουν με τη συγκεκριμένη περίοδο και τα οποία ακόμη και σήμερα επανέρχονται στη δημόσια συζήτηση.
Η επιδίωξη της Ευρώπης, Άντονυ Πάγκντεν (μτφρ. Ελένη Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια)
Υπάρχει κίνδυνος η Ευρωπαϊκή Ένωση όπως την ξέρουμε αυτή τη στιγμή να διαλυθεί; Κινδυνεύει από τα μέρη που την αποτελούν και τα οποία δεν μπορούν να εξελιχθούν σε ένα ενιαίο σύνολο; Το βιβλίο του Άντονυ Πάγκντεν Η επιδίωξη της Ευρώπης μτφρ. Ελένη Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια) αξιοποιεί ένα ευρύ φάσμα υλικών, από νομικές πραγματείες μέχρι μυθιστορήματα.
Μας προσφέρει την πιο λεπτομερή περιγραφή της ιστορίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης: της εξέλιξης του "ευρωπαϊκού σχεδίου" από τα τέλη των Ναπολεόντειων Πολέμων έως το Brexit.
Ο Πάγκντεν επιχειρηματολογεί υπέρ μιας μετά-εθνικής τάξης πραγμάτων και όχι ενός «υπερκράτους» που θα ελέγχει τα πάντα. Ένα βιβλίο που γεννάει γόνιμους προβληματισμούς.
＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.
