Μια επισκόπηση του έργου της Κάρσον ΜακΚάλερς και της μεγάλης σημασίας του για μας σήμερα, με αφορμή το μυθιστόρημα «Ανταύγειες σε χρυσά μάτια» (μτφρ. Έφη Τσιρώνη). Πλέον, από τις εκδόσεις Διόπτρα, έχουμε το σύνολο του μικρού πλην σημαντικότατου έργου της ΜακΚάλερς, σε θαυμάσιες μεταφράσεις που πλαισιώνονται από καλά και χρήσιμα κείμενα.
Γράφει ο Κ.Β. Κατσουλάρης
Με κριτήριο τη θεματική τόλμη, η Κάρσον ΜακΚάλερς συγκαταλέγεται εύκολα μεταξύ των πρωτοπόρων της Αμερικανικής πεζογραφίας. Κι αν ληφθεί υπόψη και το φύλο, τότε μιλάμε για μοναδική περίπτωση. Τι να θυμηθεί κανείς; Το παράταιρο και όμως τόσο συγκινητικό ζευγάρι του κωφάλαλου Σίνγκερ με τον ημίτρελο, Έλληνα, Σπύρο Αντωνόπουλο, στο πρώτο της μυθιστόρημα, το Η καρδιά κυνηγάει μονάχη; Ή το απίθανο ερωτικό τρίγωνο της Αμέλια με τον νάνο και καμπούρη εξάδερφο Λάιμον και το δικό του πάθος για τον όμορφο πλην μοχθηρό Μάρβιν Μέισι, στην επιτομή των γκόθικ ιστοριών, την εκπληκτική νουβέλα Η μπαλάντα του θλιμμένου καφενείου; Εδώ, στο δεύτερο μυθιστόρημά της, Ανταύγειες σε χρυσά μάτια, το ταμπού είναι πιο ζόρικο: Ο κεντρικός ήρωας είναι στρατιωτικός καριέρας και γκέι. Στη δεκαετία του 30, σε στρατόπεδο στον αμερικανικό Νότο…
«Παγωμάρα» από κοινό και κριτικούς
Ας σκεφτούμε τα εξής: Είμαστε στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 1941, ο πόλεμος μαίνεται στην Ευρώπη, η Αμερική ετοιμάζεται να εισέλθει κι αυτή, ενώ από στιγμή σε στιγμή θα ξεσπάσει η απόλυτη καταιγίδα του Περλ Χάρμπορ. Τις μέρες εκείνες, λοιπόν, κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία το δεύτερο βιβλίο μιας 24χρονης από τον Νότο, από την πολίχνη Κολάμπια της Τζόρτζια, με κεντρικό ήρωα έναν λοχαγό που ερωτεύεται έναν φαντάρο, ο οποίος φαντάρος έχει ερωτική εμμονή με τη γυναίκα του, η οποία έχει ανοιχτό ερωτικό δεσμό με τον Ταγματάρχη του στρατοπέδου και φίλο του λοχαγού, ο οποίος με τη σειρά του περιφρονεί την υπερευαίσθητη σύζυγό του, η οποία λατρεύει τον θηλυπρεπή αφοσιωμένο Φιλιππινέζο υπηρέτη της. Από αυτή τη σύνοψη και μόνο γίνεται νομίζω φανερό γιατί το Ανταύγειες σε χρυσά μάτια έγινε δεκτό με «παγωμάρα» από κοινό και κριτικούς όταν πρωτοβγήκε.
Στο εξαιρετικό επίμετρο του βιβλίου, ο Τένεσι Ουίλιαμς, καρδιακός φίλος και ολόθερμος θαυμαστής της ΜακΚάλερς, προσπαθεί να ερμηνεύσει γιατί οι κριτικοί «αδίκησαν» αυτό το δεύτερο βιβλίο της και πασχίζει, χρόνια μετά, να το αποκαταστήσει στα μάτια των αναγνωστών. Το πράγμα, όμως, όπως λέμε, «βγάζει μάτι». Αυτό το βιβλίο ήταν μίλια μπροστά από την εποχή του, τόσο στο θέμα του, όσο και στην πραγμάτευσή του: Υπερβολικά τολμηρό, υπερβολικά αισθησιακό, υπερβολικά νοσηρό, υπερβολικά αληθινό, για να γίνει αποδεκτό.
Αποτυχημένα ερωτικά τρίγωνα
Ένα δραματουργικό σχήμα που το έχουμε δει και σε άλλα έργα της ΜακΚάλερς είναι τα ερωτικά τρίγωνα στα οποία η ερωτική επιθυμία κινείται κυκλικά, χωρίς ποτέ να εκπληρώνεται ολοκληρωμένα. Ίσως η τελειότερη έκφραση αυτής της δομής, όπου ο έρωτας παραμένει πάντοτε χωρίς ανταπόκριση, να απαντά στην Μπαλάντα του θλιμμένου καφενείου. Εκεί, η αέναη διαφυγή του ερωτικού αισθήματος στο τρίγωνο είναι πλήρης: Η Αμέλια θέλει τον Λάιμον που θέλει τον Μέισι που θέλει την Αμέλια που θέλει τον Λάιμον και ούτως καθεξής. Εδώ, στο Ανταύγειες σε χρυσά μάτια, το τρίγωνο είναι πιο χαλαρό, αλλά η ματαίωση εξίσου απόλυτη: Η Λενόρα θέλει τον άντρα της, τον Λοχαγό Πέντερτον, που θέλει τον στρατιώτη Γουίλιαμς που θέλει τη Λενόρα. Επειδή όμως η Λενόρα δεν μπορεί να έχει τον άντρα της, γιατί είναι ομοφυλόφιλος (χωρίς να έχει αποδεχτεί την επιθυμία του), κοιμάται με τον Ταγματάρχη Λάνγκτον, κάτι που βυθίζει στην απελπισία τη σύζυγό του, τη φιλάσθενη Άλισον, η οποία κλείνεται στον εαυτό της και οδηγείται σταδιακά προς την παραφροσύνη, σχεδιάζοντας τη μεγάλη απόδραση από τη συζυγική κόλαση μαζί με τον πιστό υπηρέτη της.
Αν και δεν προκρίνω την ανάγνωση στοιχείων μιας ιστορίας ως να ήταν σύμβολα κάποιου πράγματος, είναι σαφές ότι σε αυτήν τη ιστορία, το ατίθασο, υπέροχο άλογο της Λενόρα και του στρατιώτη Γουίλιαμς, είναι μια μεταφορά για την ερωτική επιθυμία, για την ελευθερία και για την αδάμαστη φύση.
Και το άλογο; Ο φοβερός Θάντερμπερντ είναι το δύστροπο άλογο που καταφέρνει να ιππεύει μονάχα η Λενόρα, είναι όμως και το άλογο του στρατιώτη Γουίλιαμς, με το οποίο τρέχει γυμνός στα γειτονικά δάση, είναι το άλογο που θα ήθελε να τιθασεύσει ο λοχαγός Πέντερτον, αν ήξερε πώς να αναγνωρίσει και κουμαντάρει τις ερωτικές επιθυμίες του. Αν και δεν προκρίνω την ανάγνωση στοιχείων μιας ιστορίας ως να ήταν σύμβολα κάποιου πράγματος, είναι σαφές ότι σε αυτήν τη ιστορία, το ατίθασο, υπέροχο άλογο της Λενόρα και του στρατιώτη Γουίλιαμς, είναι μια μεταφορά για την ερωτική επιθυμία, για την ελευθερία και για την αδάμαστη φύση. Ή, για να είμαι σαφέστερος, δεν είναι μεταφορά αυτών των εννοιών, είναι η φυσική ενσάρκωσή τους.
«Η διαίσθηση, του υποβόσκοντος τρόμου στη σύγχρονη εμπειρία»
Η ιστορία, με αυτές τις ψυχικές και σεξουαλικές δυναμικές, αναπόφευκτα οδηγείται στην τραγωδία. Ο τρόπος με τον οποίο η ΜακΚάλερς την αναπτύσσει και την εξελίσσει είναι πράγματι μαστορικός: Η σκηνή ανάμεσα στον λοχαγό και τον στρατιώτη, που συναντιούνται τυχαία στο δάσος, είναι αριστοτεχνική, όπως κάθε συνάντησή τους στο στρατόπεδο, μέχρι και την τελική τραγική κατάληξη. Αντίστοιχα, η σταδιακή βύθιση της Άλισον στην τρέλα και την αρρώστια, εξαιτίας της κακοποιητικής συμπεριφοράς του άντρα της, είναι υποδειγματική. Η παρουσία του Ανακλέτο, του ιδιόρρυθμου Φιλιππινέζου υπηρέτη της, προικίζει τον χαρακτήρα της με τη δυναμική μιας εξόδου διαφυγής, με την προσδοκία ότι μια άλλη ζωή, ελεύθερη και δημιουργική, πέρα από τα στεγανά των φύλων και των κοινωνικών ρόλων, θα ήταν εφικτή. Άλλωστε, ο τίτλος του μυθιστορήματος προέρχεται από έναν πίνακα που ζωγραφίζει ο Ανακλέτο και που αναπαριστά ένα χρυσό παγώνι. «Ο κόσμος δεν είναι παρά μια αντανάκλαση [ανταύγεια] στο μάτι ενός χρυσού παγωνιού» της λέει.
Ο Τένεσι Ουίλιαμς, στο επίμετρο στο οποίο αναφερθήκαμε και νωρίτερα, θέλοντας να βρει τι συνδέει τους συγγραφείς του Αμερικανικού Νότου της εποχής, τη λεγόμενη Γοτθική Σχολή, που έχει ως κύριο εκπρόσωπό της τον Ουίλιαμ Φόκνερ, με τους Γάλλους υπαρξιστές της ίδιας περιόδου, τον Σαρτρ και το Καμύ, καταλήγει στην εξής διατύπωση. Είναι, λέει, «η αίσθηση, η διαίσθηση, του υποβόσκοντος τρόμου στη σύγχρονη εμπειρία».
«Ένα από τα πιο αυθεντικά και δυνατά έργα απ’ όλα όσα συνελήφθησαν από την επήρεια της Αίσθησης του Φρικτού, που είναι η ανέλπιδη μαύρη ρίζα σχεδόν όλη της σημαντικής σύγχρονης τέχνης»
Μα γιατί να γράφουν για τόσο φριχτά πράγματα, γιατί όλη αυτή η νοσηρότητα, αναρωτιέται ο φανταστικός συνομιλητής του Τένεσι Ουίλιαμς. «Γιατί η μεγάλη τέχνη συμπυκνώνει όλη τη φρίκη του κόσμου, σε μία ιστορία» απαντά εκείνος. Και καταλήγει: «Το Ανταύγειες σε χρυσά μάτια είναι ένα από τα πιο αυθεντικά και δυνατά έργα απ’ όλα όσα συνελήφθησαν από την επήρεια της Αίσθησης του Φρικτού, που είναι η ανέλπιδη μαύρη ρίζα σχεδόν όλη της σημαντικής σύγχρονης τέχνης».
Η ταινία του Τζον Χιούστον
Είκοσι πέντε χρόνια μετά την έκδοσή του, ένας σπουδαίος σκηνοθέτης, ο Τζον Χιούστον, τόλμησε να μεταφέρει στο σινεμά το ξεχωριστό αυτό μυθιστόρημα: Στους δύο πρωταγωνιστικούς ρόλους, δύο γίγαντες της εποχής, η Ελίζαμπεθ Τέιλορ, ως Λενόρα βέβαια, και ο Μάρλον Μπράντο, σε μια φοβερή ερμηνεία του ομοφυλόφιλου λοχαγού που προσπαθεί να καταπνίξει τις ορμές του. Η ταινία πήρε μέτριες κριτικές, και ήταν μάλλον εμπορική αποτυχία, ενώ η ΜακΚάλερς δεν πρόφτασε να τη δει: πέθανε μόλις δύο εβδομάδες πριν από την πρεμιέρα.
Όλα αυτά είναι πλέον ιστορία: Ακόμη κι αν ο Χιούστον είχε πετύχει τα μέγιστα, δύσκολα θα μεταφέρονταν στην εικόνα φράσεις όπως, για παράδειγμα, η περιγραφή της Λενόρα, όταν θέλοντας να προκαλέσει τον άντρα της, γδύνεται και παραμένει ολόγυμνη μπροστά από το τζάκι, κοιτάζοντάς τον προκλητικά:
«Μολονότι η Λενόρα στεκόταν ακίνητη, γύρω της παλλόταν μια ανεπαίσθητη αύρα δραστηριότητας, λες κι αν άγγιζες τη σάρκα της, θα ένιωθες την αργή, ζωντανή ροή του φωτεινού αίματος από κάτω».
Λίγο μετά, κι ενώ ο Λενόρα ανεβαίνει γυμνή και προκλητική τη σκάλα, εκείνος τρέχει ξωπίσω της, και, «τρέμοντας ολόκληρος», της λέει πνιχτά:
«Θα σε σκοτώσω. Θα το κάνω, θα το κάνω!».
Κι εκείνη του απαντά:
«Για πες, αγοράκι, σε έχει σύρει ποτέ καμιά γυμνή γυναίκα απ’ το λουρί σου να σε βγάλει στον δρόμο να σου τις βρέξει;»
Γράφονταν τέτοια πράγματα στην Αμερική του 1940, αναρωτιέται κανείς. Κι όμως, ναι: Από την Κάρσον ΜακΚάλερς.
Το μικρό σε μέγεθος αλλά μεγάλο σε σημασία έργο της, πέντε βιβλία όλα κι όλα, μεταφράστηκε τα τελευταία χρόνια στο σύνολό του από τις εκδόσεις Διόπτρα και προσφέρθηκε στο ελληνικό κοινό. Το έργο της μετάφρασης μοιράστηκαν δύο έμπειροι και καλοί μεταφραστές, ο Μιχάλης Μακρόπουλος (Η καρδιά κυνηγάει μονάχη, Η μπαλάντα του θλιμμένου καφενείου, Ρολόι χωρίς δείκτες) και η Έφη Τσιρώνη (Η παράνυφος, Ανταύγειες σε χρυσά μάτια), ενώ όλα τα βιβλία συνοδεύονται από μεστές εισαγωγές της Βάνας Κατσαρού και ποικίλα βοηθητικά κείμενα (χρονολόγια, επίμετρα κ.ά.)
Κουίρ, γουίρντ και σπουδαία συγγραφέας
Με σημερινούς όρους, θα λέγαμε ότι ο «άλλος», ο ξένος, ο παράξενος, το «φρικιό», ο κουίρ με τη διευρυμένη έννοια, αυτός που δεν χωράει στον εκάστοτε κοινωνικό κορσέ, είτε λόγω σεξουαλικότητας είτε λόγω άλλων χαρακτηριστικών, είναι ο βασικός ήρωας της ΜακΚάλερς. Κωφάλαλος, ημίτρελος, μαύρος σε ρατσιστική κοινωνία, ομοφυλόφιλος σε στρατόπεδο, παράταιρος σωματικά ή ψυχικά, αδύναμος ανάμεσα σε δυνατούς – οι ήρωες και οι ηρωίδες της αναζητούν, εις μάτην, την ευτυχία. Και άλλα στοιχεία, όπως η καταγωγή ή η κοινωνική τάξη, σμιλεύουν προσεκτικά το ολοκληρωμένο πορτρέτο των ηρώων της. Οι ήρωες αυτοί, ωστόσο, δεν είναι ποτέ μονοσήμαντοι: διαθέτουν δυναμισμό και παραμένουν μέχρι τέλους αινιγματικοί, ακόμη κι όταν εμφανίζονται, τεχνηέντως, ως επιφανειακοί. Τέτοια περίπτωση είναι, για παράδειγμα, η Λενόρα, σε τούτο το βιβλίο, ή ο στρατιώτης Γουίλιαμς, εκδοχές ενός ερωτικού πρωτογονισμού και οι δύο, οι οποίοι όμως δεν χωρούν εύκολα σε προδιαγεγραμμένα κουτάκια.
Ο «υποβόσκων τρόμος στη σύγχρονη εμπειρία», για τον οποίο μίλησε ο Τένεσι Ουίλιαμς, αναδίνεται μεν στα έργα της Κάρσον ΜακΚάλερς, αλλά με κομψότητα, ακόμη και με διακριτικότητα. Και παρότι οι ιστορίες της είναι άρρηκτα δεμένες με τον αμερικανικό Νότο, ο εσωτερικός δραματικός πυρήνας τους είναι τόσο ισχυρός, τόσο αυθύπαρκτος και αυτοτελής, ώστε σύντομα το «τι» γίνεται πολύ σημαντικότερο από το «πού». Τέλος, η ίδια η συγγραφέας, με την «κοριτσίστικη» εικόνα της, την εύθραυστη υγεία της και την αμφίσημη σεξουαλικότητά της, διαβάζεται πλέον ως κουίρ συγγραφέας (κάτι που σαφώς ήταν), φέρνοντας κοντά της ένα κοινό πιο νεανικό, πιο ευαίσθητο σε ήρωες με «δυσφορία φύλου» ή κοινωνικά περιθωριοποιημένους.
＊Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.
