«Ο άντρας μου» της Ρούμενα Μπουζάροφκα – Ευφυής υπονόμευση της πατριαρχίας και των στερεοτύπων

Τι γνωρίζαμε για την λογοτεχνία της Βόρειας Μακεδονίας; Απολύτως τίποτα, τουλάχιστον έως την Συμφωνία των Πρεσπών [2017], όταν το μικρό αυτό, νεοσύστατο γειτονικό κράτος, έπαψε να ταράζει συθέμελα το ελληνοκεντρικό φαντασιακό μας. Στο διάστημα αυτό, το μοναδικό σημάδι που είχαμε ότι κάθε άλλο παρά απουσίαζε ο νεαρός μας γείτονας από τα λογοτεχνικά δρώμενα αυτής της πολυτάραχης περιοχής των Δυτικών Βαλκανίων ήταν η ανθολογία με αντιπροσωπευτικά ποιήματα Βορειο-μακεδόνων ποιητών και ποιητριών με τον τίτλο Μακεδονικό παραμύθι [μετάφραση-ανθολόγηση-εισαγωγή Δ. Μόσχου] που είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Αντίποδες» το 2018.

Στο σχετικό ρεπορτάζ που είχα γράψει στην Book Press, την ίδια χρονιά, έπειτα από ένα ταξίδι στα Σκόπια, αφού παρατηρούσα ότι, ενώ στις αφηγήσεις των συγγραφέων που εμφανίζονται τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, υπάρχει έντονη η προσπάθεια δημιουργίας εθνικής ταυτότητας με ταυτόχρονη την αναζήτηση ιστορικών ριζών, καθώς και το στοιχείο του αλυτρωτισμού όσων κατάγονται από την ελληνική Μακεδονία, το τοπίο αλλάζει εντελώς στους συγγραφείς των νεότερων γενιών, αυτών που γεννήθηκαν από το 1980 και εντεύθεν. Οι συγγραφείς αυτοί ξεφεύγουν από το στενά εντόπιο, εθνικοπατριωτικό κλίμα και ενδιαφέρονται περισσότερα για σύγχρονα, παγκόσμια θέματα, δίνοντας έμφαση στην λεπτή ειρωνεία και στην σάτιρα, ενώ προστρέχουν και στην φανταστική λογοτεχνία. Μία από τις αντιπροσωπευτικότερες φωνές αυτών των νεότερων γενιών, στην Βόρεια Μακεδονία, είναι και η, κατά το ήμισυ Ελληνίδα [εκ μητρός], Ρούμενα Μπουζάροφσκα [Σκόπια, Δεκ. 1981] της οποίας το βιβλίο «Ο άντρας μου» κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg, σε μετάφραση και εισαγωγή της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.

#segakazhuvam –«Τώρα μιλάω»: Το #MeToo στη Βόρεια Μακεδονία

Η περίπτωση της Μπουζάροφσκα αξίζει ιδιαίτερης επισήμανσης διότι πρόκειται για μια συγγραφέα η οποία αν και προέρχεται από ένα νέο, μικρό, βαλκανικό κράτος, με γλώσσα επίσης σχετικά νέα, και όχι ιδιαίτερα γνωστή, τα βιβλία της -τέσσερεις συλλογές διηγημάτων έως σήμερα- και έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν αποσπάσει διεθνείς διακρίσεις, καταρρίπτοντας έτσι τους μύθους περί μικρών κρατών και μη διαδεδομένων γλωσσών. Από την άλλη, η Μπουζάροφσκα εμφανίζεται ιδιαίτερα δραστήρια σε ότι αφορά τα «ιδεολογικά» προτάγματα του 21ου αιώνα, δηλαδή ανθρώπινα δικαιώματα, έμφυλες διεκδικήσεις, γυναικεία χειραφέτηση και τα συναφή. Επίσης είναι καθηγήτρια αμερικάνικης λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο των Σκοπίων, και έχει μεταφράσει μια σειρά σπουδαίων Αμερικανών συγγραφέων. Επιπροσθέτως, ανήκει σε μια ομάδα επτά γυναικών που το 2018 πρωτοστάτησαν στο κίνημα #MeToo [#segakazhuvam –«Τώρα μιλάω»] στην Βόρεια Μακεδονία, και επίσης, διοργάνωσε την Πρωτοβουλία PeachPreach, μιας επαναλαμβανόμενης εκδήλωσης κατά την οποία γυναίκες από διάφορες πόλεις της Βόρειας Μακεδονίας διηγούνται προσωπικές τους ιστορίες.

Μία… σούπα γίνεται η αφορμή να αναστοχαστεί και να αφηγηθεί η Μαρία τον βαρετό της βίο τον οποίο μοιραζόταν με τον μόλις αποδημήσαντα άντρα της και τον εραστή της.

Δεν ξέρω κατά πόσον η συγγραφέας επηρεάστηκε ή και εμπνεύστηκε από τις προσωπικές ιστορίες των γυναικών της χώρας της, αν λάβουμε υπόψη μας ότι τα 11 διηγήματα που απαρτίζουν το βιβλίο της εκδόθηκαν το 2014 για να επανεκδοθούν το 2019, το σίγουρο είναι ότι οι ηρωίδες της είναι όλες γυναίκες που αφηγούνται σε πρώτο πρόσωπο τις διαταραγμένες σχέσεις τους με το υποτιθέμενο ισχυρό φύλο. Διότι σχεδόν τίποτα δεν κυλάει ήρεμα στην κατά τα άλλα τακτοποιημένη -φαινομενικά τουλάχιστον- ζωή αυτών των γυναικών. Στο επίκεντρό είναι Ο Άντρας τους, και γύρω από αυτόν περιπλέκουν τις αφηγήσεις τους. Για παράδειγμα: Ο ματαιόδοξος, νάρκισσος ποιητής Γκόραν που τρέχει από το ένα Φεστιβάλ ποίησης στο άλλο, αναγκάζει την νεαρή γυναίκα του να ακούει τα μετριότατα ποιήματα του και να τον δοξάζει ενώ στην πραγματικότητα εκείνη δεν τον αντέχει αλλά δεν τολμάει να το δείξει. [«Ο άντρας μου, ο ποιητής»]. Μία… σούπα γίνεται η αφορμή να αναστοχαστεί και να αφηγηθεί η Μαρία τον βαρετό της βίο τον οποίο μοιραζόταν με τον μόλις αποδημήσαντα άντρα της και τον εραστή της. [«Η σούπα»]. Η Τάνια ανακαλύπτει ότι ο άντρας της την απατάει και αρχίζει να σχεδιάζει πώς θα τον αναγκάσει να το παραδεχτεί, και που βεβαίως δεν καταφέρνει! [«Ο μοιχός»]. Ο ρατσιστής και εμμονικός με τα γονίδια Γκέντσο ο οποίος καταρρέει όταν μια απρόσμενη οικογενειακή αλήθεια αποκαλύπτεται. [«Γονίδια»]. Ο επιτυχημένος και γητευτής γυναικών γυναικολόγος που θεωρεί τον εαυτό του και ταλαντούχο ζωγράφο με αποτέλεσμα να γελοιοποιείται στα μάτια της γυναίκας του. [«Νέκταρ»]. Η προσκόλληση του Γιόβαν στην μικρή του κόρη και η πεισματική του άρνηση να μην επιτρέπει στην γυναίκα του να επισκεφτεί την άρρωστη μητέρα της μαζί με το παιδί τους, οδηγεί σε οικογενειακή τραγωδία. [«Η Λίλυ]. Σε φιάσκο καταλήγει η πρώτη απόπειρα της Σάνια να απατήσει τον, κατά τα άλλα καλό, αλλά βαρετό άντρα της, ακριβώς την… Ημέρα της Γυναίκας, την 8η Μάρτη, στο ομότιτλο διήγημα.

Πώς εμφανίζονται άντρες και γυναίκες στα διηγήματα της Μπουζάροφσκα; Τι κρύβουν οι τακτοποιημένες, σύμφωνα με τα ισχύοντα κοινωνικά πρότυπα, οικογενειακές σχέσεις που περισσότερο ή λιγότερο έχουν ως θεμελιακό λίθο την ανδροκρατική εξουσία; Πώς αντιδρούν οι γυναίκες; Μήπως έχουν και αυτές κάποιο μερίδιο ευθύνης αποδεχόμενες αυτήν την εξουσία; Μήπως, τελικά, το παραδοσιακό οικογενειακό σχήμα, άντρας-γυναίκα-παιδιά, έχει αρχίσει να τρίζει και να ραγίζει επικίνδυνα, προκαλώντας απωθημένα στην ηπιότερη περίπτωση, ανεπούλωτα τραύματα, στην βαρύτερη;

Η Μπουζάροφσκα δεν διστάζει να διαλύσει τις οποιεσδήποτε αυταπάτες. Ναρκοθετεί με λεπτή ειρωνεία τα έμφυλα στερεότυπα, αποδομεί εμμονικές έως ρατσιστικές προκαταλήψεις, στήνει με την ικανότητα αράχνης έναν διάφανο και αποκαλυπτικό ιστό γύρω από τους ήρωες και τις ηρωίδες της, τα ζευγάρια δηλαδή που πρωταγωνιστούν στις σελίδες των διηγημάτων της, και το σημαντικότερο δεν χαρίζεται σε κανέναν. Διότι -και αυτό κατά την γνώμη μου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον- μπορεί στο κυρίως κάδρο να είναι ο εκάστοτε σύζυγος, ο εκάστοτε ΆΝΤΡΑΣ, με όλα τα έμφυλα στερεότυπά του, ωστόσο πίσω από αυτό υπάρχει και η σύζυγος, η οποία με τους τρόπους που αντιδράει, ή δεν αντιδράει, μοιάζει σαν να τα νομιμοποιεί εμμέσως. Το αποτέλεσμα είναι οι οικογενειακές σχέσεις να φτάνουν σε τραγελαφικές καταστάσεις [« Γονίδια», «Ο πατέρας», Άδεια φωλιά»]. Το βασικό όπλο της Μπουζάροφσκα, το οποίο χειρίζεται με εντυπωσιακή δεξιοτεχνία, είναι η ειρωνεία και η παρωδία. Ορισμένες μάλιστα φορές υποκρύπτεται και ένα μαύρο χιούμορ που μπορεί να προκαλέσει μια αίσθηση ασφυξίας και απειλής, καθώς οι οικογενειακές σχέσεις φτάνουν στα άκρα. Μια αίσθηση που προσωπικά με παρέπεμψε σε εκείνη των ταινιών του Λάνθιμου.

Η Ρούμενα Μπουζάροφσκα, εκτός από γνωστή διηγηματογράφος στη Βόρεια Μακεδονία και στις άλλες χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας, είναι και καθηγήτρια αμερικανικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο των Σκοπίων.

Βασικό στοιχείο της συγγραφικής τεχνικής της Μπουζάροφσκα, εκτός από τις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις, είναι η έντονη θεατρικότητα: Διάλογοι, πρόσωπα-καρικατούρες, εσωτερικοί κυρίως χώροι, έλλειψη ιστορικού φόντου, κινητικότητα, παροντικός χρόνος. Δεν είναι τυχαίο ότι διηγήματα της έχουν ήδη δει τα φώτα της ράμπας. Επισημαίνεται τέλος ότι τα διηγήματα της συγγραφέως από την Βόρεια Μακεδονία, εκτός από τα ονόματα που πιθανόν υπενθυμίζουν σλαβική καταγωγή, όχι μόνον δεν φέρουν καμία εθνοτική ένδειξη, αντίθετα, τα όσα αφηγούνται, είναι ζητήματα που βρίσκονται στο επίκεντρο του σύγχρονου κόσμου, δεν απασχολούν μόνον τις ζωές των απλών ανθρώπων σχεδόν ανά την υφήλιο, αλλά και τις κοινωνιολογικές επιστήμες του καιρού μας. Από αυτήν την άποψη τα καλό-υφασμένα, έξυπνα και διεισδυτικά, διηγήματα της σαραντάχρονης συγγραφέως, αποτελούν έκφραση της παγκοσμιοποιημένης εποχής μας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι έχουν ήδη μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Η μετάφραση της έμπειρης Αλεξάνδρας Ιωαννίδου απέδωσε την λεκτική γλαφυρότητα και τη ζωντάνια των διηγημάτων της Ρούμενας Μπουζάροφσκα. 

Ένα απόσπασμα από το διήγημα «Νέκταρ»

«Οι ιδέες περί του μεγαλείου του καλλιτέχνη και η επιθυμία να γίνει και αυτός καλλιτέχνης του είχαν έρθει από αρκετό καιρό πριν, αλλά άρχισε να ζωγραφίζει πολύ αργότερα, όταν «συνειδητοποιήθηκε» καθώς συνήθιζε να λέει. Στην πραγματικότητα άρχισε να ζωγραφίζει συστηματικά από τότε που γεννήθηκε το δεύτερο παιδί μας-που σημαίνει πριν οκτώ χρόνια. Μέχρι τότε όμως ίσα που τον ανεχόμουν και είχα σταματήσει να τον φοβάμαι. Όταν άρχισε να ζωγραφίζει όμως, εκπαιδευμένη καθώς ήμουν να τον εξυμνώ, του έλεγα πως οι πίνακες του είναι πολύ όμορφοι και πως είχε πραγματικά ταλέντο. Αυτός κοκκίνιζε από ευτυχία όταν του έλεγα κάτι τέτοια και έμοιαζε έτοιμος να βάλει τα κλάματα, κοιτάζοντας τον τελειωμένο καμβά…».

 * Η ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ είναι είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Τελευταίο της μυθιστόρημα, «Στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού. Μια παλιά ιστορία» (εκδ. Πατάκη).