«Εφιαλτικές νύχτες» του Πέτερ Ένγκλουντ (κριτική) – Πανόραμα μικροϊστοριών του Β' Παγκοσμίου Πολέμου

Οι Εφιαλτικές Νύχτες (μτφρ. Γρηγόρης Κονδύλης, εκδ. Μεταίχμιο) είναι ένα βιβλίο για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο που δεν μοιάζει με κανένα άλλο από αυτά που έχουμε διαβάσει, και θα εξηγήσω αμέσως το γιατί. Μολονότι μιλάει για ιστορικά γεγονότα, το θέμα του δεν είναι τα γεγονότα αυτά καθαυτά, αλλά πώς τα βίωσαν συγκεκριμένοι άνθρωποι, και συγκεκριμένα τριάντα εννέα άντρες και γυναίκες. Αν και διανθίζεται από τα γραπτά κείμενα (σημειώματα, επιστολές κ.ά.) αυτών των τριάντα εννέα μαρτύρων, δεν είναι ένα βιβλίο με μαρτυρίες.

Ο συγγραφέας επιχειρεί να μας μεταφέρει εκεί και τότε, κι όχι απλώς να μάθουμε τι συνέβη, αλλά να αισθανθούμε αυτό που συνέβη, όσο αυτό είναι δυνατόν.

Τέλος, παρότι όσα καταγράφηκαν μπορεί να συνέβησαν ακριβώς έτσι, σημασία εδώ δεν έχει μονάχα η ακρίβεια, αλλά η αναπαράσταση: ο συγγραφέας επιχειρεί να μας μεταφέρει εκεί και τότε, κι όχι απλώς να μάθουμε τι συνέβη, αλλά να αισθανθούμε αυτό που συνέβη, όσο αυτό είναι δυνατόν.

Ο ίδιος ο συγγραφέας, έμπειρος λογοτέχνης και ιστορικός, έχει απόλυτη επίγνωση των ορίων της αναπαράστασης και της γνώσης όταν μιλάμε γεγονότα τέτοιου εύρους στον χώρο και στον χρόνο.

Εξού και ξεκινά θυμίζοντάς μας την συγκλονιστική φράση του επιζήσαντα των στρατοπέδων εξόντωσης Πρίμο Λέβι, που λέει: «Εκείνοι που έχουν αντικρίσει το πρόσωπο της αγριομάτας Μέδουσας δεν επέστρεψαν ή επέστρεψαν άφωνοι». Ας ξεκινήσουμε το ταξίδι μας. Ο χρόνος είναι πάντα ο ίδιος: ο κρισιμότερος μήνας του πολέμου, ο Νοέμβριος του 1942. Πρώτος σταθμός, Στάλινγκραντ.

Νοέμβριος του 1942

Ο Νοέμβριος του 1942 ήταν ο πυκνότερος μήνας του πολέμου. Στις αρχές του, όλα έδειχναν ότι οι δυνάμεις του Άξονα μπορούσαν ακόμη να νικήσουν. Λίγες εβδομάδες μετά, στο τέλος του μήνα, είχε πια γίνει φανερό ότι η ήττα τους ήταν μονάχα ζήτημα χρόνου. Τι είχε μεσολαβήσει;

Μερικά από τα σημαντικότερα στρατιωτικά γεγονότα του Πολέμου: η κομβική νίκη στο Ελ Αλαμέιν που εμπόδισε την προέλαση των Γερμανών στην Αίγυπτο, στη διώρυγα του Σουέζ και στα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής. Η φοβερή εκστρατεία στο Γκουανταλκανάλ, η πρώτη επιθετική ενέργεια των Αμερικανών στον Ειρηνικό, που διήρκησε έξι μήνες, άρχισε από τον Νοέμβριο να δείχνει ότι θα ήταν νικηφόρα για τους Συμμάχους. Και βέβαια η περικύκλωση των Γερμανών από τους Σοβιετικούς στο Στάλινγκραντ, απ’ όπου ήδη πήραμε μια γεύση από τις κακουχίες του γερμανικού στρατού…

Το βιβλίο είναι ένα πανόραμα από τέτοιες στιγμές, από φέτες ζωής και θανάτου εκείνον τον κρίσιμο Νοέμβριο, σε δεκάδες μέρη του πλανήτη, όπου το δράμα του Δευτέρου παγκοσμίου πολέμου βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Κι ενώ, στο μεταξύ, η αδυσώπητη φονική μηχανή των στρατοπέδων εξόντωσης, όπως σε αυτό της Τρεμπλίνκα, δουλεύει ήδη σε υψηλές ταχύτητες, με τέτοια μελετημένη ψυχρότητα που δεν είχε προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία.

Τριακόσια εξήντα κεφάλαια (360), όσες και οι μοίρες ενός πλήρους κύκλου, μας μεταφέρουν από τη μια γωνία του πλανήτη στην άλλη, με ένα φρενήρη μοντάζ και γραφή πυρετική, που συνοδεύεται από πολλά στοιχεία πληροφορίες, που κόβουν την ανάσα.

Τριακόσια εξήντα κεφάλαια (360), όσες και οι μοίρες ενός πλήρους κύκλου, μας μεταφέρουν από τη μια γωνία του πλανήτη στην άλλη, με ένα φρενήρη μοντάζ και γραφή πυρετική, που συνοδεύεται από πολλά στοιχεία πληροφορίες, που κόβουν την ανάσα. Συχνά, η γραφή θυμίζει μυθιστόρημα, όπως όταν περιγράφει την εγγύτητα των αντιμαχόμενων πλευρών, μέσα στην υγρή πυκνή βλάστηση του Γκουανταλκανάλ, όπου μπορούσες ακόμη και να μυρίσεις τον καπνό από τα τσιγάρα του εχθρού ή και την αποφορά του ιδρώτα του…

Ο Πέτερ Ένγκλουντ [Peter Englund] είναι Σουηδός συγγραφέας και ιστορικός. Από το 2002 είναι μέλος της Σουηδικής Ακαδημίας, ενώ από το 2009 ως το 2015 διετέλεσε μόνιμος Γραμματέας της Ακαδημίας. Πολυβραβευμένος και πολυμεταφρασμένος, τα βιβλία του έχουν επαινεθεί από διακεκριμένους ιστορικούς, όπως ο Antony Beevor και ο Simon Sebag Montefiore.

Τριάντα εννέα πρόσωπα

Όπως σημείωσα και νωρίτερα, το βιβλίο παρακολουθεί στιγμές από τη ζωή τριάντα εννέα προσώπων, στρατιωτών, αεροπόρων, αμάχων, γυναικών και αντρών, σε κάποια στιγμή αυτού του κομβικού Νοεμβρίου του 1942, σε κάποιο από τα μεγάλα μέτωπα του πολέμου, στην Ευρώπη, κυρίως στο Ρωσικό Μέτωπο, αλλά και στην Γερμανία, στην Αφρική και στην Ασία μέχρι τα πιο απομακρυσμένα νησιά του Ειρηνικού. Τα περισσότερα από τα πρόσωπα αυτά, των οποίων οι φωτογραφίες με τα ονόματα και τις ιδιότητες παρατίθενται στην αρχή του βιβλίου, ενώ το τι απέγιναν στο τέλος του βιβλίου, είναι πρόσωπα άγνωστα, ως επί το πλείστον.

Μεταξύ τους, ξεχωρίζουν, δύο διάσημοι συγγραφείς, ο Γαλλοαλγερινός δημοσιογράφος και συγγραφέας Αλμπέρ Καμύ, τον οποίο συναντάμε στα είκοσι εννιά του χρόνια, στο χωριουδάκι Λε Πανελιέ, και ο Ρώσος δημοσιογράφος και συγγραφέας Βασίλι Γκρόσμαν, του οποίου η μαρτυρία για την Τρεμπλίνκα καθώς και το μυθιστόρημά του Ζωή και Πεπρωμένο, μεγάλο μέρος του οποίου διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Στάλινγκραντ, αποτελούν μεγάλα αντιπολεμικά έργα.

Πρωταγωνιστούν όμως και απλοί άνθρωποι, όπως η Λιντίγια Γκίνζμπουργκ, η φιλόλογος που προσπαθεί να επιβιώσει τον δεύτερο χρόνο της πολιορκίας του Λένινγκραντ, όπου κοντά ένα εκατομμύριο πολίτες έχουν ήδη πεθάνει, κυρίως από ασιτία...

Ένα πολυγεγονός που πάντα θα μας διαφεύγει

Όπως ακριβώς και το αντικείμενό του, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ένα πολυγεγονός που διαφεύγει της δυνατότητας του ανθρώπου να το συλλάβει και να το περιγράψει, έτσι και το βιβλίο του Σουηδού Πέτερ Ένγκλουντ είναι ουσιαστικά δυσπερίγραπτο, και ενδεχομένως να μην έχει και προηγούμενο, ως εγχείρημα.

Η προσπάθεια να ανασυνθέσεις την Μεγάλη Ιστορία μέσα από εκατοντάδες μικροϊστορίες είναι εξίσου μάταιη όσο και το αντίστροφο, να νιώσεις τον ανθρώπινο πόνο και τον παραλογισμό της Ιστορίας μένοντας μονάχα, μακροσκοπικά, σε μεγάλες μάχες και στις ενέργειες των πρωταγωνιστών.

Πρόκειται, σε κάθε περίπτωση, για μια νέα ματιά στην Ιστορία, που συνδυάζει την αυστηρότητα της ιστορικής επιστήμης με τη δυνατότητα του μυθιστορήματος να ζωντανεύει τον αφηγούμενο κόσμο, να μας κάνει μέρος του, να προκαλεί τη βαθύτερη κατανόηση και ενσυναίσθηση.

Το βιβλίο του Πέτερ Ένγκλουντ, τον οποίο γνωρίσαμε για αρκετά χρόνια ως μόνιμο Γραμματέα της Ακαδημίας των Νόμπελ, έχει μεταφράσει από τα Σουηδικά, με πολλή προσοχή, ο Γρηγόρης Κονδύλης. Κυκλοφορεί σε πολύ καλή τυποτεχνικά έκδοση από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

^＊Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).