Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Σήμερα, με τους πολέμους της Ρωσίας με την Ουκρανία, κατόπιν της εισβολής της πρώτης, καθώς και με τις συρράξεις στο Ισραήλ με όσους Παλαιστινίους στηρίζουν την οργάνωση Χαμάς, ο πόλεμος δυστυχώς δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο ζήτημα. Εδώ θα δούμε τρία κατατοπιστικά βιβλία γι’ αυτόν. Το πρώτο είναι το Μια σύντομη ιστορία του πολέμου (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Ψυχογιός), της καθηγήτριας Μάργκαρετ Μακμίλαν [Margaret Macmillan]. Για την ακρίβεια, είναι όχι τόσο ιστορικό όσο μια εισαγωγική συζήτηση για τις γενικότερες παραμέτρους μια ένοπλης σύρραξης.

Από όλες τις δραστηριότητες του ανθρώπου, παρατηρεί αρχικά η Μακμίλαν, ο πόλεμος είναι ίσως αυτή που απαιτεί τη μεγαλύτερη οργάνωση και αυτή που ωθεί τις κοινωνίες να οργανώνονται καλύτερα. Μέσα στον πόλεμο συμβαίνουν οι χειρότερες βαρβαρότητες και θηριωδίες, παράλληλα όμως εμφανίζονται και περιστατικά εντυπωσιακού ηρωισμού και αυτοθυσίας. Κάποιος θα μπορούσε να κάνει λόγο για «ανδρεία», μια έννοια συνδεδεμένη με το ανδρικό φύλο στις παραδοσιακές κοινωνίες, αυτό όμως θα εξέφραζε μόνο ένα μέρος της αλήθειας.

Η Μάργκαρετ Μακμίλαν [Margaret Macmillan] είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και ομότιμη καθηγήτρια Διεθνούς Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Διατέλεσε κοσμήτορας στο Κολέγιο Τρίνιτι του Τορόντο από το 2002 έως το 2007 και στο Κολέγιο Σεντ Άντονι της Οξφόρδης από το 2007 έως το 2017. Είναι επίτροπος του Αυτοκρατορικού Πολεμικού Μουσείου του Λονδίνου, ενώ συμμετέχει σε πολλές μη κερδοσκοπικές συμβουλευτικές επιτροπές. Η έρευνά της εστιάζεται στη βρετανική αυτοκρατορική Ιστορία και τη διεθνή Ιστορία του 19ου και του 20ού αιώνα. Τα έργα της έχουν μεταφραστεί σε 26 γλώσσες. To 2021 τιμήθηκε με το Pritzker Military Museum & Library Literature Award για τη συνολική συνεισφορά της στη στρατιωτική Ιστορία.

Είναι αλήθεια ότι ο πόλεμος ήταν σχεδόν πάντα στην ιστορία μια «ανδρική υπόθεση», σε όσες περιπτώσεις όμως κλήθηκαν (για διάφορους λόγους) να μετάσχουν γυναίκες σε αυτόν, δεν υπολείπονταν στην ανδρεία και στην άσκηση βίας. Αναζητώντας τα κίνητρα του πολέμου, αυτά φαίνονται μάλλον σταθερά και επαναλαμβανόμενα μέσα στην ιστορία: η απληστία, η αυτοάμυνα, οι εν θερμώ αντιδράσεις και οι ιδεολογικές διαφορές, είναι ίσως τα πιο βασικά. Όσο για τα μέσα διεξαγωγής του, αυτά μεταβάλλονται πολύ πιο έντονα, με τις νέες τεχνολογικές ανακαλύψεις.

Η Mακμίλαν παρατηρεί ότι οι πόλεμοι μεταξύ κρατών έχουν μειωθεί από το 1945 και έπειτα, οι εμφύλιοι πόλεμοι όμως όχι. Ένας πόλεμος με θρησκευτικές προεκτάσεις, μας λέει, εύκολα εκτρέπεται σε αυξημένη αγριότητα, λόγω του πόσο «απόλυτα» (και άρα εχθρικά προς συμβιβασμούς) τείνουν να είναι από τη φύση τους τα θρησκευτικά ιδεώδη. Οι λίγες προβλέψεις της συγγραφέως, δεν φαντάζουν ιδιαίτερα ευοίωνες:

«Από τη μια θα υπάρχουν πόλεμοι που θα τους διεκπεραιώνουν επαγγελματίες, με τη βοήθεια της προηγμένης πολεμικής τεχνολογίας που διαθέτουν πολιτικά και οικονομικά ισχυρές χώρες. Από την άλλη, θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν πόλεμοι στους οποίους θα αντιπαρατίθενται στρατοί με χαμηλό επίπεδο συνοχής και οργάνωσης, χρησιμοποιώντας σχετικά φθηνό, παραδοσιακό οπλισμό […] Όπως στον 20ό αιώνα είχαμε την επέκταση των συνεπειών του πολέμου στον άμαχο πληθυσμό, έτσι και σήμερα η “γραμμή του μετώπου” γίνεται ολοένα και λιγότερο σαφής και ευδιάκριτη. Οι Αμερικανοί, και γενικότερα οι κάτοικοι των χωρών της Δύσης, δεν μπορούν σήμερα να ταξιδεύουν όντας σίγουροι ότι δεν κινδυνεύουν (σελ. 391).

Ας προχωρήσουμε λίγο ακόμη στο θέμα, αγγίζοντας τα πιο θεωρητικά ζητήματα.

Περί του πολέμου

Ο Καρλ Φίλιππ Γκότλιμπ φον Κλάουζεβιτς αναγνωρίζεται ως ο αδιαμφισβήτητος διαμορφωτής της νεωτερικής επιστήμης του πολέμου. Το δίχως άλλο, τα έργα του, και προ παντός το κλασικό Περί του πολέμου, διαμόρφωσαν τα θεμέλια αυτού που στη Δύση κατανοείται ως πόλεμος. Τι είναι αυτό; Τι είναι ο πόλεμος σε αυτό το πλαίσιο;

Για τον Κλάουζεβιτς πόλεμος είναι «η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Αυτή η φράση έχει χρησιμοποιηθεί τόσες φορές, με αποτέλεσμα να φαντάζει πλέον κάπως κοινότοπη, ωστόσο έχει ένα συγκεκριμένο και σαφές νόημα.

Για τον Κλάουζεβιτς πόλεμος είναι «η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Αυτή η φράση έχει χρησιμοποιηθεί τόσες φορές, με αποτέλεσμα να φαντάζει πλέον κάπως κοινότοπη, ωστόσο έχει ένα συγκεκριμένο και σαφές νόημα και συμπυκνώνει τις αρχές μιας πολεμολογικής θεωρίας. Η θεωρία αυτή είναι γενικά γνωστή ως «τριαδικό δόγμα». Σύμφωνα με το δόγμα αυτό, κάθε πόλεμος αποτελείται από τρεις βασικούς πόλους: την κυβέρνηση, τον στρατό, και τον λαό, με τον καθένα σε αυτό το σχήμα να διαθέτει έναν σαφή και προκαθορισμένο ρόλο. Ρόλος της κυβέρνησης είναι να ορίζει πολιτικούς στόχους/συμφέροντα, στο όνομα των οποίων κάποτε κηρύσσει τον πόλεμο, τον οποίον ο στρατός διεξάγει. Ο στρατός, στο πλαίσιο της θεωρίας αυτής, επιχειρεί την πραγματοποίηση προαποφασισμένων στόχων που η κυρίαρχη πολιτική εξουσία έχει εκ των προτέρων θέσει.

Πώς αναμειγνύεται ο λαός σε αυτά; Η απάντηση της θεωρίας είναι μάλλον απλή: ο λαός, δηλαδή το τμήμα του εκείνο που δεν αναμένεται να μετέχει άμεσα στις πολεμικές συγκρούσεις, δεν έχει δηλαδή το δικαίωμα να φέρει όπλα και να μάχεται (διότι κύριο τμήμα κάθε πολέμου είναι οι μάχες του). Σε αντάλλαγμα, ο λαός απολαμβάνει (τουλάχιστον θεωρητικά) ένα είδος ασυλίας, που εμποδίζει τον στρατό να τον εξοντώσει και του δίνει την εντολή να τον σεβαστεί. Βέβαια, η άλλη πλευρά είναι ότι αν μια ένοπλη διαμάχη (π.χ. μια λαϊκή εξέγερση) δεν διεξαγόταν από κράτος, δεν της αναγνωριζόταν τίποτα και οι υποκινητές της συλλαμβάνονταν και εκτελούνταν σαν κοινοί κακοποιοί.

Το τριαδικό δόγμα

Αυτό είναι, σε γενικές γραμμές, το τριαδικό δόγμα πολέμου που συγκρότησε ο κορυφαίος Πρώσος αξιωματικός, και μέχρι σήμερα διδάσκεται απαραιτήτως σε κάθε στρατιωτική ακαδημία της Δύσης (και όχι μόνο). Μόνο που υπάρχει ένα σημαντικό πρόβλημα: το δόγμα αυτό έχει αμφισβητηθεί σε ουσιώδη σημεία και έχει χαρακτηρισθεί εσφαλμένο.

Ειδικότερα, γύρω στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο διακεκριμένος στρατιωτικός ιστορικός, ακαδημαϊκός και συγγραφέας Μάρτιν Βαν Κρέβελντ [Martin Van Creveld], στο σημαντικό βιβλίο του Η μεταμόρφωση του πολέμου (μτφρ. Μάριος Μπλέτας, εκδ. Τουρίκη), διατύπωσε τον ισχυρισμό ότι η προαναφερθείσα στρατιωτική θεωρία του Κλάουζεβιτς περιέγραφε μεν ορθά έναν συγκεκριμένο τρόπο διεξαγωγής πολέμου, που ίσχυε σε μία συγκεκριμένη περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας. Ωστόσο, δεν ήταν ούτε ανέκαθεν σε ισχύ, ούτε ήταν ο συχνότερος διαχρονικά. Απεναντίας, εκφράζει τη μάλλον πρόσφατη και βραχύβιας διάρκειας περίοδο του. Το πρόβλημα δεν είναι όμως τόσο το ότι αυτό το στρατιωτικό δόγμα δεν εκφράζει με ακρίβεια το παρελθόν, όσο το ότι δεν αντιπροσωπεύει ούτε τον σύγχρονο κόσμο μας. Για να αποδείξει τον ισχυρισμό του, ο Ισραηλινός ιστορικός αμφισβητεί μία προς μία τις βασικές παραδοχές της θεωρίας του Clausewitz, με μια ιστορική επισκόπηση.

Σύμφωνα με τον ίδιο, είναι εσφαλμένο ν’ αναγάγει κανείς τον πόλεμο στην πολιτική, με την τελευταία, βέβαια, να νοείται ως θέσιμο στόχων εκ μέρους ενός κράτους. Ο λόγος; Μα επειδή στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας δεν υπήρχε καν κράτος, οι πόλεμοι όμως συνέβαιναν ακόμη και μεταξύ «πρωτόγονων» φυλών, για την επίλυση προσωπικών διαφορών ανάμεσα στις κοινότητες.

Ο Μάρτιν Βαν Κρέβελντ [Martin Van Creveld] γεννήθηκε στις 5 Μαρτίου 1946 στην Ολλανδία. Σπούδασε στο Ισραήλ και την Αγγλία και ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του καριέρα το 1971. Είναι καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Hebrew της Ιερουσαλήμ, είναι ένας από τους πλέον διάσημους εμπειρογνώμονες στον τομέα της στρατιωτικής ιστορίας και στρατηγικής. Έχει γράψει δεκαεπτά βιβλία, που έχουν μεταφραστεί σε δεκατέσσερις γλώσσες. O καθηγητής Van Creveld έχει διατελέσει σύμβουλος στα υπουργεία Εθνικής Άμυνας πολλών χωρών, συμπεριλαμβανομένου του υπουργείου Εθνικής Άμυνας των ΗΠΑ. Υπήρξε ο δεύτερος μη στρατιωτικός εμπειρογνώμονας που προσκλήθηκε ως ομιλητής στο Ισραηλινό Γενικό Επιτελείο, ενώ έχει δώσει διαλέξεις ή έχει διδάξει σε όλα σχεδόν τα ινστιτούτα στρατηγικών μελετών. Έχει παραχωρήσει συνεντεύξεις στο CNN, στο BBC και σε άλλους τηλεοπτικούς σταθμούς διεθνούς εμβέλειας, ενώ έχει φιλοξενηθεί στις στήλες πολλών περιοδικών και εφημερίδων, συμπεριλαμβανομένων του «Newsweek» και της «International Herald Tribune».

Η ενθουσιώδης αποδοχή των ιδεών του Κλάουζεβιτς, παρά το μάλλον άκομψο συγγραφικό του ύφος, μπορεί να εξηγηθεί προ παντός με αναφορά σε δύο παράγοντες. Ο πρώτος είναι η διάδοση του εθνικισμού κατά τον 19ο αιώνα, όπου το ένα μετά το άλλο τα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη αναπτύχθηκαν πολύ, ήθελαν να θέσουν τον πόλεμο υπό τον αποκλειστικό έλεγχό τους, αντί να περιορίζονται από θεολογικές ή φυσικοδικαιικές αρχές άλλων εποχών.

Ο δεύτερος λόγος είναι πιθανότατα η γενικότερη προώθηση του ορθολογισμού από την επιστημονική πρόοδο και την τεχνική ανάπτυξη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Σε κάθε περίπτωση, ο 19ος αιώνας, στηριγμένος στις αρχές του Κλάουζεβιτς, μπορούσε να ελέγχει τις πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη και να συγκρατεί κάπως τις πολεμικές τους φρικαλεότητες. Ήταν η εποχή της πρωσικής Realpolitik και της (επισφαλούς) ισορροπίας δυνάμεων που προέκυψε από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας, το 1648.

Ακόμη και πριν τον Κλάουζεβιτς, στα τέλη του 18ου αιώνα, είχαν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται στο προσκήνιο οι διακρίσεις στρατού και λαού, με τον πόλεμο να γίνεται επαγγελματική ιδιότητα του πρώτου, και τον δεύτερο να προστατεύεται με πολλούς θεσμικούς τρόπους από την πολεμική κτηνωδία. Όταν κανείς εξετάζει, όμως, το απώτατο παρελθόν, με έκπληξη συνειδητοποιεί το πόσο περιορισμένη θεωρητική αξία έχει το «κλαουζεβίκειο» σύστημα. Όχι μόνο επειδή στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας δεν υπήρχε κράτος, αλλά και διότι οι τυπικές διακρίσεις (π.χ. του λαού από τον στρατό) σχεδόν απουσιάζουν.

Αλόγιστη μανία

Όσο για την ορθολογικότητα και την επίτευξη πολιτικών συμφερόντων, για αιώνες ωχριούσαν μπροστά στην αλόγιστη μανία στρατών που προήλαυναν υπέρ της θρησκείας τους ή απλώς της φυλής τους, παρασυρόμενοι σε πρακτικές που αν τις δούμε από λογική σκοπιά θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν αλλόκοτες και αλόγιστες.

Η σχέση της πρότασης του Κρέβελντ με το τριαδικό δόγμα θυμίζουν τη σχέση που έχει η θεωρία της σχετικότητας και η κβαντομηχανική, με τη νευτώνεια φυσική: οι πρώτες δεν «ακυρώνουν» οπωσδήποτε τη δεύτερη, αλλά δείχνουν τους περιορισμούς και τις ανεπάρκειές σε ορισμένα τμήματα του επιστητού, υποδηλώνοντας την ανάγκη για συμπλήρωση του κλασικού μοντέλου. Μας προτείνεται, έτσι, ένα νέο «υπόδειγμα» (paradigm) για την κατανόησή του.

Στην πραγματικότητα, μας λέει πως ο τριαδικός πόλεμος δεν είναι η μοναδική μορφή πολέμου, παρά απλώς μια από τις επιμέρους μορφές του, που προέκυψε υπό συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Αν όμως είναι αληθές ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος του παρελθόντος απουσιάζει η μορφή του πολέμου που σκιαγραφούσε ο Clausewitz, αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο για το παρόν και το μέλλον.

Συγκεκριμένα, ο εικοστός αιώνας εισήγαγε (1914-1918) και επανέλαβε (1929-1945) το πρωτοφανές στα χρονικά φαινόμενο των ολοκληρωτικών πολέμων, παραμερίζοντας σχεδόν κάθε διάκριση των πολεμιστών από τους αμάχους (αποκορύφωμα είναι εδώ οι βομβαρδισμοί του Λονδίνου και του Βερολίνου αντίστοιχα).

Μετά τη λήξη τους, από το 1945 και μετά, κυριαρχεί ο πόλεμος χαμηλής εντάσεως (low-intensity conflict, LIC, όπως είναι γνωστός στη διεθνή βιβλιογραφία), αφού γύρω στα ¾ των περίπου 160 ένοπλων συγκρούσεων ανήκει σε αυτή την κατηγορία.

Μετά τη λήξη τους, από το 1945 και μετά, κυριαρχεί ο πόλεμος χαμηλής εντάσεως (low-intensity conflict, LIC, όπως είναι γνωστός στη διεθνή βιβλιογραφία), αφού γύρω στα ¾ των περίπου 160 ένοπλων συγκρούσεων ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Ο πόλεμος χαμηλής εντάσεως έχει τρία βασικά γνωρίσματα: λαμβάνει χώρα συνήθως σε περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου, τουλάχιστον η μία πλευρά του δεν περιλαμβάνει στρατιώτες αλλά αντάρτες, τρομοκράτες ή απλούς πολίτες, και τέλος, κατά κύριο λόγο δεν διεξάγεται με τα υψηλής τεχνολογίας σύγχρονα όπλα, τα οποία μάλιστα τείνει να καθιστά άχρηστα, ακριβώς λόγω της απρόσμενης μορφής του (έτσι εξηγούνται και οι ήττες πολλών σύγχρονων κρατών από πολύ πιο αδύναμους αντιπάλους). Αυτός είναι ο ένας λόγος της μεταβολής στον πόλεμο. Ο άλλος είναι η ανάπτυξη πυρηνικών όπλων.

Ασύμμετρη αντιπαράθεση

Αν σ’ έναν πόλεμο οι αντίμαχοι πρέπει να είναι συγκρίσιμοι στη δύναμη, τότε ένας ισχυρός έχει μειονέκτημα σε πιθανή ασύμμετρη αντιπαράθεση: αν νικήσει, θα θεωρηθεί κτηνώδης (αφού κατατρόπωσε έναν αδύναμο), αν πάλι ηττηθεί, θα διασυρθεί ευρύτερα (αφού κατατροπώθηκε από έναν αδύναμο). Το τυπικό παράδειγμα μιας τέτοιας σύγκρουσης, που έχει χρησιμοποιήσει ο συγγραφέας μας, είναι η διαμάχη Ισραηλινών με Παλαιστινίους.

Στο μέλλον, πάντως, οι πόλεμοι θα διενεργούνται κυρίως από μη κρατικούς οργανισμούς και οι μάχες τους θα θυμίζουν περισσότερο τις προνεωτερικές συγκρούσεις, παρά τις ρυθμισμένες τακτικές που γνωρίζαμε στη Νεωτερικότητα. Παρατηρήσεις αντίστοιχες με του Κρέβελντ κάνει περίπου την ίδια περίοδο, στο σημαντικό βιβλίο του Οι νέοι πόλεμοι: νέοι εχθροί και νέες μορφές πολέμου (μτφρ. Αναστασία Δασκαρόλη, εκδ. Καστανιώτη), ο πολιτειολόγος και ακαδημαϊκός Χέρφριντ Μύνκλερ [Herfried Munkler]. O καθηγητής Μύνκλερ είναι εξοικειωμένος με το έργο του Κρέβελντ και τον επαληθεύει χρησιμοποιώντας ακόμη πιο πρόσφατα παραδείγματα (π.χ. πόλεμοι Γιουγκοσλαβίας, πόλεμος στη Σιέρρα Λεόνε, τρομοκρατική δράση της Αλ Κάιντα). Οι κανονισμοί του Διεθνούς Δικαίου, μας λέει, στηρίζονταν το status quo της ισοσθένειας ανάμεσα στις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, από την Ειρήνη της Βεστφαλίας και έπειτα.

Μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, είναι πολύ αμφίβολο αν μπορεί οποιοδήποτε κράτος να αντιπαρατεθεί με ίσους όρους με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Mύνκλερ υποστηρίζει επιπρόσθετα ότι το παλιό «μονοπώλιο» του κράτους στον πόλεμο έχει χαθεί, και ότι οι νέοι πόλεμοι διακρίνονται αφενός από ιδιωτικοποίηση/εμπορευματοποίηση και αφετέρου από ασυμμετρία:

«Η σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινιακής Αρχής συνιστά εν σμικρύνσει ένα τοπικά περιορισμένο αντίγραφο των παγκοσμίων συσχετισμών: από την μια πλευρά ο ισχυρότερος στρατιωτικός μηχανισμός της περιοχής, και από την άλλη πλευρά ένας πολιτικός σχηματισμός που διεκδικεί τον χαρακτήρα του κράτους και που δεν διαθέτει βαρέα όπλα, ακόμη λιγότερο δε δική του πολεμική αεροπορία» (σελ. 184, υποσημείωση 57).

Αυτές οι δύο ιδιότητες (αποκρατικοποίηση, ασυμμετρία στη χρήση βίας) συμβαδίζουν με μια τρίτη, την αυτονόμηση στοιχείων που παλαιότερα αποτελούσαν μονάχα επιμέρους τμήματα μιας ευρύτερης διεξαγωγής πολέμου. Τόσο η τρομοκρατία όσο και ο ανταρτοπόλεμος παλαιότερα λάμβαναν χώρα στο πλαίσιο ενός «κανονικού» πολέμου, από τα τέλη του εικοστού αιώνα μοιάζει να έχουν κάπως αυτονομηθεί, και πολλές φορές τον αντικαθιστούν: πιο συγκεκριμένα, η τρομοκρατία μοιάζει έχει αντικαταστήσει τον πόλεμο στις σύγχρονες βιομηχανικές και δημοκρατικές χώρες, ενώ ο ανταρτοπόλεμος το ίδιο, αλλά κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο.

O Xέρφριντ Mύνκλερ γεννήθηκε το 1951. Eίναι καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Xούμπολτ του Bερολίνου και μέλος της Aκαδημίας Eπιστημών του Bερολίνου-Bραδεμβούργου. Έχει δημοσιεύσει πολυάριθμες μελέτες στον τομέα της ιστορίας των πολιτικών ιδεών. Πολλές από αυτές αποτελούν ήδη βιβλία αναφοράς, όπως τα Mακιαβέλι (1982) και Bία και τάξη. Eπίσης κυκλοφορεί O νέος πόλεμος του Kόλπου (2003).

Μια ακόμη διαφορά τους είναι ότι ο ανταρτοπόλεμος παίρνει συνήθως αμυντικό χαρακτήρα (ενν. από στρατηγική σκοπιά), εν αντιθέσει με την τρομοκρατική δράση, που λειτουργεί επιθετικά. Αυτός είναι ο λόγος που ο ανταρτοπόλεμος προϋποθέτει την υποστήριξη και ενεργό συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού, τη στιγμή που οι τρομοκράτες μπορούν κάλλιστα να δρουν κανονικά έστω και αν η συντριπτική πλειονότητα αγνοεί την ύπαρξή τους.

Η συμβατική μάχη, όπως την περιέγραφε ο Κλάουζεβιτς, έχει για τα καλά ανατραπεί: «Τις περισσότερες φορές, οι Νέοι Πόλεμοι διεξάγονται επί τη βάσει αρχών του ανταρτοπολέμου: Η διάκριση μεταξύ μετώπου, ενδοχώρας και πατρίδος αίρεται, έτσι ώστε οι πολεμικές δράσεις δεν μένουν περιορισμένες σε ένα μικρό πεδίο, αλλά μπορούν να αναζωπυρωθούν παντού. Κυρίως δε, στους Νέους Πολέμους, καταβάλλεται προσπάθεια να αποφευχθεί μια μεγαλύτερη, ενδεχομένως αποφασιστική αντιπαράθεση με τον αντίπαλο, είτε διότι εκτιμάται ότι δεν υπάρχουν επαρκείς δυνάμεις, είτε διότι τα στρατεύματα δεν είναι κατάλληλα για μια τέτοια μορφή πολέμου. Σε όλους σχεδόν τους Νέους Πολέμους επικρατεί ένας τύπος οπλισμένων, με τους οποίους δεν θα μπορούσαν να διεξαχθούν πόλεμοι, όπως τους όρισε η ευρωπαϊκή ιστορία από τον 18ο έως τον 20ό αιώνα. Έτσι, οι Νέοι Πόλεμοι χαρακτηρίζονται από την απουσία του στοιχείου που χαρακτήριζε τους πολέμους μεταξύ κρατών: η αποφασιστική μάχη, η οποία κατά τον Κλάουζεβιτς ήταν “το πραγματικό κέντρο βάρους του πολέμου”» (σελ. 33).

H θεωρία της διακινδύνευσης 

Ακολουθώντας τη θεωρία της «κοινωνίας της διακινδύνευσης», του κοινωνιολόγου Ούλριχ Μπεκ ο Mύνκλερ συνδέει τη συμβατική μάχη με την πρώτη Νεωτερικότητα, τους δε νέους τρόπους πολέμου με την ύστερη. Οι νέες μορφές πολέμου, συμπληρώνει, παρουσιάζουν εκπληκτικές ομοιότητες με τον Τριακονταετή. Δυστυχώς, αν άλλοτε ο πόλεμος ήταν μέσο στην υπηρεσία της πολιτικής, σήμερα ο κίνδυνος είναι να μετατραπεί σε αυτοσκοπό.

Επιστρέφοντας στον Κρέβελντ, εκείνος διαπιστώνει με ανησυχία ότι οι περισσότεροι ειδικοί παραμένουν, ίσως κάποτε και ηθελημένα, εντελώς απροετοίμαστοι για τις νέες εξελίξεις, καθώς επιμένουν να ασπάζονται το παρωχημένο τριαδικό δόγμα του Κλάουζεβιτς. Εν δυνάμει, κάθε πόλεμος μπορεί να μετατραπεί σε πόλεμο επιβίωσης, αν διαρκέσει υπερβολικά και εξουθενώσει σημαντικά τις εμπλεκόμενες μεριές.

Για την ώρα (ο Κρέβελντ κάνει αυτές τις διαπιστώσεις λίγο πριν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου), οι μη τριαδικές μορφές πολέμου δεν απειλούν σοβαρά κανένα Δυτικό έθνος-κράτος, χωρίς πάντως αυτό να αποκλείει κάτι τέτοιο να συμβεί μελλοντικά. Μια άκρως σημαντική παρατήρηση του βιβλίου είναι ότι ο πόλεμος χάριζε ανέκαθεν σε πάμπολλους ανθρώπους μερικές από τις βαθύτερες ικανοποιήσεις, σε σημείο να υποπτεύεται κανείς ότι προσιδιάζει βαθιά στην ανθρώπινη «φύση».

Όσοι λοιπόν εμμένουν στον Κλάουζεβιτς και επαναλαμβάνουν ότι τάχα ο πόλεμος γίνεται μονάχα για συμφέροντα, εξηγεί, θα εκπλαγούν δυσάρεστα βλέποντας τα κάθε λογής «συμφέροντα» να έρχονται και να αλλάζουν, με σκοπό να δικαιολογηθεί θεωρητικά η για πολλούς πολεμική εμπειρία. Παρεμπιπτόντως, ερευνητές του πολέμου σαν τον Παναγιώτη Κονδύλη απέρριψαν όλη αυτή τη θεώρηση, εξηγώντας γιατί κατά τη γνώμη τους φαίνεται εύλογη με αποτέλεσμα να παραπλανά.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.