Πολλοί πιστεύουν πως η εποχή που τα λογοτεχνικά βιβλία απαγορεύονταν και καίγονταν στην πυρά έχει παρέλθει. Στην πραγματικότητα, μέχρι και σήμερα, πολλές συντηρητικές ομάδες σε πολλές χώρες του κόσμου επιχειρούν να λογοκρίνουν και να καταστρέψουν ακόμα και έργα που θεωρούνται πλέον κλασικά, με διάφορες δικαιολογίες. Ακολουθεί μια λίστα με δέκα μυθιστορήματα που απειλούνται συχνά από απόπειρες λογοκρισίας. Ανάμεσά τους, ορισμένα από τα σημαντικότερα βιβλία του 20ου αιώνα. Στην κεντρική εικόνα, στιγμιότυπο από την ταινία «Φαρενάιτ 451» (1966), του Φρανσουά Τριφό.
Επιμέλεια: Σόλωνας Παπαγεωργίου
Ακολουθούν τα δέκα βιβλία της λίστας. Όλα τα έργα που αναφέρονται έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας.
1. Ο φύλακας στη σίκαλη, του Τζερόμ Ντέιβιντ Σάλιντζερ
Εκδόσεις Πατάκη
Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου
Το εμβληματικό μυθιστόρημα του Σάλιντζερ συγκαταλέγεται στα Μεγάλα Αμερικανικά Μυθιστορήματα. Πρωταγωνιστής της ιστορίας είναι ο δεκαεπτάχρονος παρείσακτος Χόλντεν Κόλφηλντ, ο οποίος επισκέπτεται τη μεταπολεμική Νέα Υόρκη, και κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής του, αρνείται πεισματικά να μεγαλώσει, εφόσον πιστεύει πως ο κόσμος των ενηλίκων είναι γεμάτος υποκρισία. Ο Κόλφηλντ πλέον θεωρείται σύμβολο της εφηβικής επαναστατικότητας.
Λόγω της θεματολογίας του, το βιβλίο έχει χαρακτηριστεί «βλάσφημο και ανήθικο». Ο φύλακας στη σίκαλη, ένα ανάγνωσμα που διδάσκεται συχνά στα σχολεία και που είναι ιδιαίτερα αγαπητό από το εφηβικό κοινό, έχει κατηγορηθεί πως προωθεί το κάπνισμα και την κατανάλωση αλκοόλ από ανηλίκους, μεταξύ άλλων.
Η εύρεση του μυθιστορήματος ανάμεσα στα υπάρχοντα του Μαρκ Ντέιβιντ Τσάπμαν, του δολοφόνου του Τζον Λένον, καθώς και οι ισχυρισμοί του πως το βιβλίο συνοψίζει την κοσμοθεωρία του, αναζωπύρωσαν την οργή του κοινού. Έκτοτε, διάφοροι εγκληματίες έχουν χρησιμοποιήσει το βιβλίο για να εξηγήσουν τα κίνητρά τους.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του Φύλακα σε ένα άλλο μυθιστόρημα, στον Συλλέκτη του Τζον Φώουλς (εκδ. Εστία, μτφ. Φαίδων Ταμβακάκης). Η πρωταγωνίστρια του Συλλέκτη, η απαχθείσα Μιράντα, προτείνει στον δεσμοφύλακά της, τον παράφρονα Κλεγκ, να διαβάσει το βιβλίο του Σάλιντζερ, θεωρώντας πως θα ταυτιστεί με τον μοναχικό Κόλφηλντ. Ο Κλεγκ διαβάζει το μυθιστόρημα χωρίς να εντυπωσιαστεί από την πλοκή και τους χαρακτήρες.
2. Άνθρωποι και ποντίκια, του Τζον Στάινμπεκ
Εκδόσεις Παπαδόπουλος
Μετάφραση: Μιχάλης Μακρόπουλος
Το Άνθρωποι και ποντίκια, που περιγράφει τον αγώνα δυο φτωχών εργατών να επιβιώσουν στην Αμερική της Μεγάλης Ύφεσης, έχει απαγορευτεί στο παρελθόν από διάφορες δημόσιες και πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες στις ΗΠΑ.
Οι πιο παράλογες κατηγορίες εναντίον του ισχυρίζονται πως «προωθεί την ευθανασία» και πως προωθεί μια ιδεολογία που είναι «κατά των επιχειρήσεων» (anti-business).
3. Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια, της Χάρπερ Λη
Εκδόσεις Bell
Μετάφραση: Βικτώρια Τραπαλή
Παρόλο που η αφηγήτρια της ιστορίας είναι η αθώα εξάχρονη Σκάουτ Φιντς, το βιβλίο της Χάρπερ Λη θίγει λεπτά, σύνθετα ζητήματα, σχετικά με τον ρατσισμό, τις κοινωνικές και τις ταξικές διακρίσεις.
Στο παρελθόν, το Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια κρίθηκε πολλές φορές ακατάλληλο για ανηλίκους, καθώς, σύμφωνα με τις κατηγορίες, χρησιμοποιεί «ρατσιστικούς χαρακτηρισμούς», «προωθεί τον ρατσισμό μέσω της λογοτεχνίας» και «υιοθετεί δυνητικά προσβλητικούς όρους, όπως ‘’damn’’ (γαμώτο) και ‘’whore lady’’ (πόρνη)».
4. Το πορφυρό χρώμα, της Άλις Γουόκερ
Εκδόσεις Παπαδόπουλος
Μετάφραση: Λένια Μαζαράκη
Η Άλις Γουόκερ, μέσα από το βραβευμένο με Πούλιτζερ μυθιστόρημά της, μιλά για την καταπίεση που βιώνουν οι Αφροαμερικοί στις Ηνωμένες Πολιτείες, για τη θρησκευτική πίστη, για την αμφισβήτηση των παραδοσιακών ρόλων των φύλων. Η περιγραφή βίαιων πράξεων και οι γλαφυρές ερωτικές σκηνές προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις μετά από την κυκλοφορία του βιβλίου.
Σύμφωνα με την Αμερικάνικη Ένωση Βιβλιοθηκονόμων, Το πορφυρό χρώμα είναι ένα από τα εκατό βιβλία που πολύ συχνά κινδυνεύουν να αφαιρεθούν από τα ράφια των βιβλιοθηκών, και να κριθούν απαγορευμένα.
5. Λολίτα, του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ
Εκδόσεις Πατάκη
Μετάφραση: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης
Η παρουσία της Λολίτας στη λίστα δεν προκαλεί έκπληξη. Το κεντρικό θέμα του αριστουργήματος του Ναμπόκοφ έχει να κάνει με τον έρωτα και τις εμμονές ενός μεσήλικα καθηγητή με την κόρη της νοικάρισσας του, την ανήλικη Λολίτα. Εξαιτίας του αμφιλεγόμενου αυτού θέματος, ο Ναμπόκοφ αρχικά σκόπευε να εκδώσει το βιβλίο χρησιμοποιώντας κάποιο συγγραφικό ψευδώνυμο. Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στα γαλλικά, καθώς όλοι οι αμερικανικοί εκδοτικοί οίκοι ήταν διστακτικοί λόγω της σκανδαλιστικής πλοκής του.
Μέσα στα χρόνια, η Λολίτα έχει απαγορευτεί στη Γαλλία, στην Αργεντινή, στην Αγγλία και στη Νέα Ζηλανδία. Ο χαρακτήρας της σχέσης του Χάμπερτ Χάμπερτ με τη νεαρή Λο διχάζει τους κριτικούς λογοτεχνίας μέχρι σήμερα. Το 2008, κυκλοφόρησε ο οδηγός Approaches to teaching Nabokov's Lolita, ένα εγχειρίδιο που προτείνει καινοτόμους τρόπους προσέγγισης του βιβλίου από την ακαδημαϊκή κοινότητα, καθώς «ο ιδιαίτερος συνδυασμός των αφηγηματικών τεχνικών, της περίτεχνης υπαινικτικής πεζογραφίας και του προβληματικού θέματος συχνά περιπλέκει την παρουσίασή του στους φοιτητές».
6. Οδυσσέας, του Τζέιμς Τζόις
Εκδόσεις Κέδρος
Μετάφραση: Σωκράτης Καψάσκης
Ο Οδυσσέας, δηλαδή ο απολογισμός μιας μονάχα ημέρας από τη ζωή του Λεοπόλδου Μπλουμ, είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο κι ογκώδες έργο, φημισμένο για το πόσο δύσκολα διαβάζεται. Το μοντερνιστικό μυθιστόρημα του Τζόις είναι γεμάτο λογοπαίγνια, νύξεις και υπαινιγμούς, κάποιοι εκ των οποίων περιγράφουν την πράξη του αυνανισμού. Η ιστορία δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες, στα τεύχη του περιοδικού The Little Review.
Το 1921, οι εκδότες του περιοδικού κρίθηκαν ένοχοι, σε μια δίκη που θα αποφάσιζε κατά πόσο η ιστορία παραβίαζε τους νόμους περί σεμνότητας που ίσχυαν τότε. Ως αποτέλεσμα, το βιβλίο απαγορεύτηκε στην Αμερική, και πολλά από τα αντίτυπά του καταστράφηκαν ή κάηκαν. Πολλές χώρες ακολούθησαν το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών – στην Ιρλανδία, στην πατρίδα του συγγραφέα, η κυκλοφορία του μυθιστορήματος νομιμοποιήθηκε τη δεκαετία του ’60.
7. Αγαπημένη, της Τόνι Μόρισον
Εκδόσεις Παπαδόπουλος
Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
Η Σιθ, η Αφροαμερικανή πρώην σκλάβα που καταφέρνει να σπάσει τις αλυσίδες της και να ελευθερωθεί, έρχεται αντιμέτωπη με το παρελθόν της, καθώς το νέο της σπίτι είναι στοιχειωμένο από το φάντασμα του μωρού της, που πέθανε από τα ίδια της τα χέρια. Το σκληρό μυθιστόρημα της Τόνι Μόρισον υιοθετεί φανταστικά στοιχεία και περιγράφει τη φρίκη που βίωναν οι μαύρες μειονότητες την περίοδο της δουλείας.
Η ανησυχία των γονέων για το συγκεκριμένο βιβλίο είχε ως αποτέλεσμα της ψήφιση ενός νομοσχεδίου στην πολιτεία της Βιρτζίνια που υποχρέωνε όλα τα σχολεία να ειδοποιούν τους κηδεμόνες σε περίπτωση που τα παιδιά τους διάβαζαν βιβλία με «άσεμνο περιεχόμενο».
8. Η φάρμα των ζώων, του Τζορτζ Όργουελ
Εκδόσεις Μεταίχμιο
Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
Ο Τζορτζ Όργουελ είναι ένας συγγραφέας που, μέσα από το έργο του, εναντιώθηκε στη λογοκρισία και στην προπαγάνδα. Η φάρμα των ζώων, η αλληγορική νουβέλα όπου μια ομάδα ζώων επαναστατεί ενάντια στους ανθρώπους και καταλαμβάνει την εξουσία της φάρμας, είναι ένα έργο που καταδικάζει τον αυταρχισμό του σταλινικού καθεστώτος• παρόλα αυτά, οι ακροδεξιές οργανώσεις της Αμερικής έχουν χαρακτηρίσει το βιβλίο «κομμουνιστικό» εξαιτίας ορισμένων φράσεών του («οι μάζες θα επαναστατήσουν»), και προσπαθούν επανειλημμένα να το αποκλείσουν από τις βιβλιοθήκες της χώρας.
Στα Αραβικά Εμιράτα, το βιβλίο είναι απαγορευμένο από το 2002, εφόσον σε αυτό απεικονίζεται η κατανάλωση αλκοόλ, και ορισμένοι από τους χαρακτήρες του είναι γουρούνια.
Στην Κίνα, παρόλο που το ίδιο το βιβλίο δεν έχει απαγορευτεί, λογοκρίνονται συνεχώς οι διαδικτυακές αναρτήσεις και οι δημοσιεύσεις που αναλύουν την πλοκή του.
9. Σφαγείο νούμερο πέντε, του Κερτ Βόνεγκατ
Εκδόσεις Κέδρος
Μετάφραση: Φίλιππος Χρυσόπουλος
Το πρωτοποριακό βιβλίο του Βόνεγκατ είναι ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα που περιγράφει τη ζωή του Αμερικανού στρατιώτη Μπίλι Πίλγκριμ, επιζώντα του Βομβαρδισμού της Δρέσδης κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το 1972, τρία χρόνια μετά από την πρώτη έκδοσή του, το βιβλίο κατηγορήθηκε πως είναι «ανήθικο, ανίερο, χυδαίο και αντιχριστιανικό». Είναι ένα από τα πρώτα λογοτεχνικά έργα που αναφέρουν πως οι ομοφυλόφιλοι ήταν ανάμεσα στα θύματα των στρατοπέδων συγκέντρωσης, και η διάθεση του Βόνεγκατ να μιλήσει ανοιχτά για την ομοφυλοφιλία θεωρήθηκε προσβλητική. Εξίσου προσβλητική θεωρήθηκε η χρήση βωμολοχιών από τους Αμερικανούς στρατιώτες που εμφανίζονται στο βιβλίο.
10. Σατανικοί στίχοι, του Σαλμάν Ρούσντι
Εκδόσεις Ψυχογιός
Μετάφραση: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης
Ένας συγγραφέας που απασχόλησε έντονα την επικαιρότητα, μετά το περιστατικό της πρόσφατης επίθεσης εις βάρος του, σε εκδήλωση λογοτεχνικού φεστιβάλ της Νέας Υόρκης.
Η ιστορία των Σατανικών στίχων είναι εν μέρει βασισμένη στη ζωή του Μωάμεθ και θεωρήθηκε βλάσφημη από τον Ανώτατο Ηγέτη του Ιράν, τον Αγιατολάχ Χομεϊνί. Ο Χομεϊνί εξέδωσε έναν φετβά, δηλαδή έναν διάταγμα, που ζητούσε τον θάνατό του συγγραφέα. Ακολούθησαν τρομοκρατικές επιθέσεις σε βιβλιοπωλεία, διαμαρτυρίες στις οποίες οι διαδηλωτές έκαιγαν αντίτυπα του βιβλίου και απόπειρες δολοφονίας εις βάρος του Ρούσντι και των μεταφραστών του έργου του. Ο συγγραφέας έζησε κρυμμένος για εννέα ολόκληρα χρόνια προκειμένου να σώσει τη ζωή του.
