tyrania elladas germanias

Η εξιδανίκευση του αρχαίου ελληνικού κόσμου και η αποδόμησή του για χάρη μιας εξισωτικότερης και πολυτασικότερης κοινωνικής πραγματικότητας στη Γερμανία μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Κεντρική εικόνα: Τα χάλκινα αγάλματα των Johann Wolfgang von Goethe και Friedrich von Schiller βρίσκονται από το 1857 μπροστά από το Γερμανικό Εθνικό Θέατρο στην πλατεία Θεάτρου της Βαϊμάρης.

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Ακραίος στη διατύπωσή του, ο τίτλος της παλιάς μελέτης της Ε.Μ. Βutler («The Tyranny of Greece over Germany», Καίημπριτζ 1935), διατηρεί ασφαλώς και στις μέρες μας κάτι από την εμφατική ευγλωττία που χρειαζόμαστε για να περιγράψουμε ένα από τα κεντρικότερα γνωρίσματα της γερμανικής πνευματικής ζωής των Νέων Χρόνων: την εξιδανίκευση του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η εξιδανίκευση αυτή έχει τις καταβολές της στην περίοδο του αναγεννησιακού ουμανισμού, ωστόσο, αντίθετα απ’ ό,τι συνέβη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, θα κορυφωθεί μόλις στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, και θα παραμείνει έκτοτε στο προσκήνιο με τη μια ή την άλλη μορφή επί δύο σχεδόν αιώνες, ως το τέλος περίπου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ό,τι η Μπάτλερ περιέγραφε με πολιτικούς όρους, ως εθελούσια υποδούλωση δηλαδή στην καταναγκαστική μίμηση των κλασικών προτύπων της ελληνικής Αρχαιότητας, οι ίδιοι οι Γερμανοί προτιμούσαν να το περιγράφουν συνήθως με όρους θρησκευτικούς ή, όπου τον ενθουσιασμό ανέκοπτε προσώρας η κριτική αποστασιοποίηση, με όρους ψυχολογικούς. Στην πρώτη περίπτωση ανήκει η λέξη Griechenkult, που αποδίδει πράγματι με ευστοχία μια στάση που συχνά μόνο ως ευθέως λατρευτική μπορεί να θεωρηθεί. Στη δεύτερη, ο όρος Graekomanie, τον οποίο θα χρησιμοποιήσει μεταξύ άλλων ο Σίλλερ προκειμένου να χαρακτηρίσει τα ελληνολατρικά κηρύγματα ενός Φρήντριχ Σλέγκελ. Συγγραφείς τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους όσο ο Βήλαντ και ο Χέρντερ, ο Γκαίτε και ο Χαίλντερλιν, ο Νίτσε και ο Χάιντεγγερ, συναθροίζονται άνετα πάνω στον κοινό αυτόν παρονομαστή.

Από μόνος του ο ενθουσιασμός για την κλασική Ελλάδα δεν είναι βεβαίως φαινόμενο αποκλειστικά γερμανικό. Οι πυκνές αναφορές στον συμβολικό κόσμο της ελληνικής φύσης, γλώσσας, μυθολογίας και ιστορίας αποτελούν κοινό τόπο των ευρωπαϊκών Νέων Χρόνων. Ως τέτοιες θα τις συναντήσουμε σε όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, από την Ιταλία της Αναγέννησης ως την Ισπανία του Siglo de Oro, και από τη Γαλλία του Ρακίνα και του Μπουαλώ, ως την Αγγλία του Χομπς και του Σέλλεϋ. Ωστόσο, σε καμία από αυτές τις χώρες ο θαυμασμός για την κλασική Ελλάδα δεν πήρε τις διαστάσεις που προσέλαβε στη περίπτωση της Γερμανίας.

Οι πυκνές αναφορές στον συμβολικό κόσμο της ελληνικής φύσης, γλώσσας, μυθολογίας και ιστορίας αποτελούν κοινό τόπο των ευρωπαϊκών Νέων Χρόνων. [...] Ωστόσο, σε καμία από αυτές τις χώρες ο θαυμασμός για την κλασική Ελλάδα δεν πήρε τις διαστάσεις που προσέλαβε στη περίπτωση της Γερμανίας.

Τα αίτια γι’ αυτό υπήρξαν πολλά και ποικίλα. Η πολιτική και πολιτιστική υστέρηση της Γερμανίας έναντι των χωρών της Δυτικής και Νότιας Ευρώπης, υστέρηση που έκανε τους Γερμανούς να μελετούν ενίοτε την κλασική παράδοση με τον φανατισμό του νεοπροσήλυτου. Η συχνά συνειδητή και ηθελημένη υποτίμηση από μέρους των Γερμανών της άλλης βασικής συνιστώσας της κλασικής κληρονομιάς, της λατινικής γλώσσας και γραμματείας, υποτίμηση που εν μέρει είχε να κάνει με το κλίμα του προτεσταντισμού και την αποστροφή των οπαδών του προς ό,τι το ρωμαϊκό. Ο βαθύς ρομαντικός χαρακτήρας της γερμανικής σκέψης κατά το κρίσιμο αυτό διάστημα, χαρακτήρας που από τη φύση του έτεινε στην εξιδανίκευση και τη λυρική εξύμνηση των μεγάλων ιδεών, εν προκειμένω της ιδέας του ιδεατού «ελληνισμού» ως πανανθρώπινου και υπερχρονικού προτύπου.

Είναι ενδιαφέρον ότι μολονότι ο ρομαντισμός παρουσιαζόταν γενικά ως αντίπαλος του ελληνοτραφούς κλασικισμού και των αποστεωμένων προτύπων του, και για τον λόγο αυτό η κλασική Ελλάδα διαδραμάτιζε περιορισμένο ρόλο στο έργο των εκπροσώπων του ρομαντισμού στην Αγγλία και τις ρωμανικές χώρες, στη Γερμανία παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη ώσμωσή του με τα κλασικά και τα κλασικιστικά μοτίβα, διεργασία που επιτάθηκε από την άνθηση του κινήματος του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού. Όπως δείχνει η, μοναδική πανευρωπαϊκά, περίπτωση του Βαυαρού μονάρχη Λουδοβίκου Α΄, ο φιλάρχαιος ενθουσιασμός των Γερμανών Φιλελλήνων ήταν τόσος, ώστε όχι μόνο να μην αποθαρρύνεται από το χαμηλό παιδευτικό επίπεδο των Νεοελλήνων, αλλά να αγνοεί επιδεικτικά ακόμη και τις ψυχρές σταθμίσεις της Realpolitik. Με την έννοια αυτή, ο γερμανικός φιλελληνισμός δεν συνιστά παρά άλλο ένα κεφάλαιο στη μακρά ιστορία της σχέσης των Γερμανών με την κλασική αρχαιότητα.

Portrait of Johann Joachim Winckelmann

Ο Γιόχαν Γιοάχιμ Βίνκελμαν: Αυστριακός θεολόγος, βιβλιοθηκάριος και επιφανής αρχαιογνώστης.

Θεωρημένη εκ των υστέρων, η γερμανική ελληνολατρία αποτελεί ασφαλώς, όπως υποστηρίχθηκε, την τελευταία ευρωπαϊκή Αναγέννηση, μια Αναγέννηση που αρκετούς αιώνες μετά την πρώτη εκείνη των Ιταλών λογίων της εποχής του Πετράρχη και του Βοκκάκιου θα έρθει να αναζωπυρώσει για μια ακόμη φορά, προικίζοντάς τον με σημαντικότατα έργα, τον ευρωπαϊκό ουμανισμό. Όσο για την παρακμή της, αυτή όπως είπαμε μπορεί να τοποθετηθεί με αρκετή ακρίβεια στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ανάδυση της μεταπολεμικής Γερμανίας, Ανατολικής και Δυτικής, από τα ερείπια που άφηνε πίσω του ο χιτλερισμός, ήταν επόμενο να στηριχθεί σε εντελώς διαφορετικά ιδεολογικά και πολιτικά θεμέλια, από αυτά που στήριξαν την γερμανική παιδεία τους προηγούμενους αιώνες. Ο ουμανισμός της εγκύκλιας παιδείας, το ιδεώδες του homo universalis υποκαταστάθηκε, όπως και σε όλες τις χώρες του Δυτικού κόσμου άλλωστε, από ένα εκπαιδευτικό σύστημα που επιδοτεί όλο και εντονότερα την εξειδίκευση και τους παντός είδος Fachleute. Ο καταποντισμός της γερμανικής κληρονομικής αριστοκρατίας και της εθνικής αστικής τάξης, που υπήρξαν παραδοσιακά οι φορείς του ελληνολατρικού ουμανισμού, άνοιξε τον δρόμο για την ανάδυση μιας ολοένα και εξισωτικότερης και πολυτασικότερης κοινωνικής πραγματικότητας, η οποία αποδείχθηκε όλο και λιγότερο πρόθυμη να αναγνωρίσει τις πολιτιστικές ιεραρχίες του παρελθόντος.

Οι νεότεροι ιστορικοί της τέχνης αμφισβήτησαν έντονα τον κλασικισμό ενός Βίνκελμαν, λ.χ., και ζήτησαν να αποδείξουν ότι βασιζόταν σε ελλιπή γνώση της ιστορικής πραγματικότητας. Παρατήρησαν έτσι πως ό,τι οι κλασικιστές εξελάμβαναν ως κατ’ εξοχήν ελληνικό, συχνά δεν ήταν παρά μια προβολή των δικών τους αισθητικών αντιλήψεων στην αρχαία τέχνη.

Μετά τον πόλεμο η ευστάθεια των παλαιότερων ερμηνειών της ελληνικής Αρχαιότητας αποτιμήθηκε συνεπώς εκ νέου. Οι νεότεροι ιστορικοί της τέχνης αμφισβήτησαν έντονα τον κλασικισμό ενός Βίνκελμαν, λ.χ., και ζήτησαν να αποδείξουν ότι βασιζόταν σε ελλιπή γνώση της ιστορικής πραγματικότητας. Παρατήρησαν έτσι πως ό,τι οι κλασικιστές εξελάμβαναν ως κατ’ εξοχήν ελληνικό, συχνά δεν ήταν παρά μια προβολή των δικών τους αισθητικών αντιλήψεων στην αρχαία τέχνη. Ήδη, με την έλευση του μοντερνισμού στις τέχνες και τα γράμματα, ο 20ός αιώνας είχε αποκόψει τις σύγχρονες καλλιτεχνικές ζητήσεις από τα αρχαία πρότυπα ή είχε καταστήσει τους δεσμούς τους με αυτά έμμεσους και χαλαρούς. Η εξιδανικευμένη εικόνα της Αρχαίας Ελλάδας, που με τον ιστορισμό είχε δεχθεί τα πρώτα πλήγματα, αποδομήθηκε πλήρως από τον σχετικισμό των νεότερων κοινωνικών επιστημών που αμφισβήτησαν τόσο την απόλυτη αξία των ελληνικών αισθητικών και πολιτικών ιδεών, όσο και την υπερχρονική τους ισχύ.

Όμως και ένας άλλος παράγοντας μπορούμε να πούμε ότι συνετέλεσε στη ραγδαία παρακμή της γερμανικής ελληνολατρίας. Η για πρώτη φορά σε τόση έκταση επαφή των Γερμανών με την πραγματικότητα της νεότερης Ελλάδας και των κατοίκων της. Προστάδιο αυτής της επαφής υπήρξε η μακρά περίοδος της οθωνικής βασιλείας. Θα ακολουθήσει, πολύ πικρότερη αυτή, η περίοδος της Κατοχής 1941-1944. Την περίοδο 1950-1970 εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες εργάτες θα μεταναστεύσουν στη Δυτική Γερμανία, κομίζοντας μια εικόνα βαλκανικού λαού, ελάχιστα προσφερόμενη σε εξωραϊσμούς. Σχεδόν ταυτόχρονα ο μαζικός τουρισμός θα οδηγήσει εκατομμύρια Γερμανών επισκεπτών στην Ελλάδα. Το διπλό αυτό ρεύμα και οι τριβές που δημιούργησε και ακόμη δημιουργεί, ήταν επόμενο να συμπαρασύρει και τα τελευταία υπόλοιπα της παλαιάς εξιδανικευμένης εικόνας που οι απόγονοι του Γκαίτε έτρεφαν για την Ελλάδα, κλασική και νεότερη. Όπως άλλωστε εξανέμισε και την ιδεαλιστική αντίληψη πολλών πεπαιδευμένων Ελλήνων για τη χώρα των Ποιητών και Στοχαστών, των Dichter und Denker.


* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής. Τελευταίο βιβλίο του η συλλογή δοκιμίων «Τι είναι και τι δεν είναι η ποίηση» (εκδ. Μικρή Άρκτος).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Καταγράφοντας το κριτικό τοπίο: Κριτικές, βιβλιοπαρουσιάσεις, κριτικά σχόλια – Ποιοι, πού και πώς

Καταγράφοντας το κριτικό τοπίο: Κριτικές, βιβλιοπαρουσιάσεις, κριτικά σχόλια – Ποιοι, πού και πώς

Απόπειρα σχετικής οριοθέτησης του αντικειμένου των κριτικών κειμένων και καταγραφής των κριτικών λογοτεχνίας για το –τυχαίο και ενδεικτικό– διάστημα από την 1η Ιανουαρίου 2022 έως και την 30ή Ιουνίου 2024. «Σε μια Ελλάδα, όπου πολλοί γράφουν λογοτεχνία, αλλά δεν διαβάζουν ανάλογα πολλοί, πόσοι υπηρετούν την κριτική ...

Το φαινόμενο Εντουάρ Λουί: Σκέψεις με αφορμή την εμφάνισή του στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης

Το φαινόμενο Εντουάρ Λουί: Σκέψεις με αφορμή την εμφάνισή του στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης

Τα βιβλία και η προσωπικότητα του Εντουάρ Λουί, οι οικογένεια και οι φίλοι, καθώς και οι πολιτικές προεκτάσεις των βιβλίων, των άρθρων ακόμη και των εμφανίσεών του, αποτέλεσαν πεδία όπου ανέπτυξε τις απόψεις του ο δημοφιλής Γάλλος συγγραφέας, μετά από τις ερωτήσεις που του έθεταν η Έλενα Όλγα Χρηστίδη και ο Κωσ...

Θα μας πνίξουν τα αδιάβαστα βιβλία; – Ένα ερώτημα, 27 πιθανές απαντήσεις

Θα μας πνίξουν τα αδιάβαστα βιβλία; – Ένα ερώτημα, 27 πιθανές απαντήσεις

«Γιατί άνθρωποι που έχουν ήδη στο σπίτι τους έναν μεγάλο (ή και τεράστιο) αριθμό βιβλίων τα οποία δεν έχουν προλάβει να διαβάσουν συνεχίζουν να αγοράζουν κι άλλα;» Ο Αχιλλέας ΙΙΙ έχει τουλάχιστον 27 απαντήσεις που δύσκολα αμφισβητούνται.

Γράφει ο Αχιλλέας ΙΙΙ

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Πάντα η Αλεξάνδρεια» του Δημήτρη Στεφανάκη (προδημοσίευση)

«Πάντα η Αλεξάνδρεια» του Δημήτρη Στεφανάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Δημήτρη Στεφανάκη «Πάντα η Αλεξάνδρεια», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 19 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Να πιστεύετε στον κληρονόμο» έλεγε πάντα η γιαγιά Δάφνη σε όσ...

Ο Γιάννης Αγγελάκας και οι 100°C με «Ηλεκτρική Καρέκλα» στο Onassis Channel

Ο Γιάννης Αγγελάκας και οι 100°C με «Ηλεκτρική Καρέκλα» στο Onassis Channel

Η τέταρτη σεζόν του STAGES A/LIVE ξεκίνησε με μια μεγάλη γιορτή. O πιο επιδραστικός καλλιτέχνης της ελληνικής ροκ σκηνής, ο Γιάννης Αγγελάκας, παρουσιάζει την «Ηλεκτρική Καρέκλα», μαζί με τους 100°C, το πολυφωνικό σχήμα Διώνη και ένα τρίο εγχόρδων, στο πλαίσιο των Rockwave Nights 2024. Από την Τρίτη 12 Νοεμβρίου, στ...

«Η γέννα» του Θοδωρή Τσομίδη – Τρεις ζωές στη σκιά του θανάτου

«Η γέννα» του Θοδωρή Τσομίδη – Τρεις ζωές στη σκιά του θανάτου

Για το βιβλίο του Θοδωρή Τσομίδη «Η γέννα, μια ιστορία σε τρεις εποχές», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Στην κεντρική εικόνα, μέρος από το γλυπτό «Ο Απόλλων και η Δάφνη» (1622-25) του Gian Lorenzo Bernini.

Γράφει η Χριστίνα Μουκούλη

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Πάντα η Αλεξάνδρεια» του Δημήτρη Στεφανάκη (προδημοσίευση)

«Πάντα η Αλεξάνδρεια» του Δημήτρη Στεφανάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Δημήτρη Στεφανάκη «Πάντα η Αλεξάνδρεια», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 19 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Να πιστεύετε στον κληρονόμο» έλεγε πάντα η γιαγιά Δάφνη σε όσ...

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Δημήτρη Τσεκούρα «Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν – Ένα queer αστυνομικό ψυχόδραμα» που θα κυκλοφορήσει στις 14 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Η ανάκριση»

...
«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το θεατρικό έργο του Βασίλη Κατσικονούρη «Γκουντ λακ», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

(Στο μπαρ του Μότζο. Ο ΜΗΤΣ με τον ΑΛΚΗ σ’ ένα τραπέζι. Ο ΜΗΤΣ έχ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

  «Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες και Ελληνίδες συγγραφείς και μεταφραστές μας αποκαλύπτουν το μυθιστόρημα που τους μύησε στην αχανή χώρα. Οι επιλογές τους κυμαίνονται από εφηβικά αναγνώσματα μέχρι ένα πολύ επίκαιρο (και μη λογοτεχνικό) βιβλί...

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Επιλογή από τα καλύτερα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία, συν λίγα παλαιότερα, από τα κορυφαία του είδους. Ταυτόχρονα, μια ευσύνοπτη μα πλήρης παρουσίαση της ιστορίας του είδους, μαζί με έναν αναστοχασμό πάνω στα όρια και τις συντεταγμένες του.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρί...

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Ο Οκτώβριος οδεύει προς το τέλος του, οι εκδότες έχουν ήδη βγάλει, ή βγάζουν αυτές τις μέρες, σημαντικά βιβλία που θα διαβαστούν και θα συζητηθούν τους μήνες που έρχονται. Επιλέξαμε ορισμένα από αυτά, ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, κυρίως. Θα ακολουθήσουν, το επόμενο διάστημα, πολλά περισσότερα. 

Γράφ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ