Πολ Όστερ (1947-2024): Ο μάστορας των ψευδαισθήσεων

Κάθε τόπος, κάθε πόλη έχει τον πολιούχο άγιό της. Το Μπρούκλιν είχε και θα έχει πάντα τον Πολ Όστερ. Τώρα, θα πρέπει να μάθει να ζει μόνο με την αύρα του και όχι με τη φυσική του παρουσία. Ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας πέθανε στις 30 Απριλίου σε ηλικία 77 ετών (1947-2024). Πάλευε χρόνια με τον καρκίνο στον πνεύμονα που του εμφανίστηκε λίγο μετά τον χαμό του γιου του από υπερβολική δόση. Αν και παιδί του Νιού Τζέρσεϊ (γεννήθηκε 3 Φεβρουαρίου 1947) και συγκεκριμένα του Νιούρακ, ήταν το Μπρούκλιν αυτό που αποτέλεσε τον λογοτεχνικό τόπο που τον ανέδειξε ή που ο ίδιος ξεδίπλωσε στα βιβλία του.

Η αλήθεια είναι ότι αν σήμερα η συγκεκριμένη περιοχή μπορεί να καυχιέται ότι αποτελεί μέρος στο οποίο μένουν σημαίνοντες συγγραφείς της Αμερικής, αυτό εν πολλοίς οφείλεται στην υπεραξία που της έδωσε ο Όστερ.

Ένας σταρ

Αν ήταν σταρ; Μα, ναι! Όλοι το παραδέχομαι και όλοι το λένε πως ο Όστερ ήταν από τους τελευταίους «μεγάλους» των αμερικανικών γραμμάτων. Μπορεί να ανέβηκε στο άρμα του μεταμοντερνισμού, αλλά δεν χρειάστηκε τη βοήθεια κανενός ρεύματος ή λογοτεχνικής μόδας για να μείνει στην επικαιρότητα.

Για έναν συγγραφέα που έλεγε ότι προτιμούσε το στιλ της Μπροντέ και ότι του άρεσε να γράφει απλά και «καθαρά», οι λογής μόδες που έρχονται και παρέρχονται δεν θα μπορούσαν να τον ορίσουν. Από την άλλη, όμως, ο Όστερ, όπως συμβαίνει με όλους τους μεγάλους συγγραφείς, όρισε έναν δικό του κόσμο που φτιάχτηκε από βιβλίο σε βιβλίο.

Με πλοκές που ξέφευγαν από τα προφανή, με ιδέες καινοφανείς και παράξενες ορισμένες φορές, με ήρωες σχεδόν αποσυνάγωγους που συχνά διαφεύγουν από τη λογική τάξη των πραγμάτων και που είχαν πάντα να διαχειριστούν μια απώλεια.

Πώς άρχισαν όλα

Ο πιτσιρικάς Πολ πήγε σχολείο στο Μέιπλγουντ, σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και μετά το πέρας των σπουδών του, και αφού μπάρκαρε για κάποιο χρονικό διάστημα με ένα δεξαμενόπλοιο, πήγε στη Γαλλία, όπου αφοσιώθηκε στη μελέτη σύγχρονων Γάλλων ποιητών και έζησε με τη φίλη του, τη συγγραφέα Λίντια Ντέιβις, την οποία είχε γνωρίσει όταν ήταν στο κολέγιο.

Το πέρασμα από τη Γαλλία θα τον ακολουθεί πάντα, καθώς τα γαλλικά βουλεβάρτα τον αγκάλιασαν και τον δέχθηκαν σαν να ήταν δικό τους παιδί. Τα βιβλία του πάντα βρίσκονταν στις προθήκες των καλύτερων παρισινών βιβλιοπωλείων και οι πωλήσεις στη συγκεκριμένη χώρα ήταν αρκούντως υψηλές.

Το 1974, επέστρεψαν με την Ντέιβις στις ΗΠΑ και παντρεύτηκαν το 1977, το ζευγάρι απέκτησε έναν γιο, τον Ντάνιελ, αλλά χώρισε λίγο αργότερα. Το 1981, ο Όστερ γνώρισε τη συγγραφέα Siri Hustvedt και παντρεύτηκαν το επόμενο έτος.

 Η λογοτεχνική πορεία

Τον Ιανουάριο του 1979, ο πατέρας του Όστερ πέθανε και το γεγονός έγινε ο σπόρος για το πρώτο αυτοβιογραφικής εμπνεύσεως βιβλίο του συγγραφέα, Η Επινόηση της Μοναξιάς (μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, εκδ. Μεταίχμιο), που δημοσιεύτηκε το 1982.

Σε αυτό, ο Όστερ αποκάλυψε ότι η γιαγιά του πυροβόλησε και σκότωσε τον παππού του από τον πατέρα του και αθωώθηκε λόγω παραφροσύνης «Ένα αγόρι δεν μπορεί να ζήσει τέτοια βιώματα χωρίς να επηρεαστεί από αυτά ως άντρας», έγραψε ο Όστερ αναφερόμενος στον πατέρα του, με τον οποίο ο ίδιος περιέγραψε ότι είχε μια «ακίνητη σχέση, σαν τις απέναντι πλευρές ενός τοίχου».

Πάντως, αξίζει να τονιστεί πως το πρώτο του μυθιστόρημα Η γυάλινη πόλη απορρίφθηκε από 17 εκδότες (!) για να εκδοθεί τελικά από έναν μικρό εκδοτικό στην Καλιφόρνια το 1985.

Αυτό το βιβλίο έγινε το πρώτο μέρος του ευφάνταστου και άκρως πρωτοποριακού μυθιστορήματος του Η τριλογία τη; Νέας Υόρκης (μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, εκδ. Μεταίχμιο), το οποίο σήμερα θεωρείται, σύμφωνα με τους New York Times, ένα από τα 100 σημαντικότερα μυθιστορήματα των τελευταίων δεκαετιών στις ΗΠΑ.

Σ’ αυτό το έργο αιχμής, ο Όστερ ενοποιεί το νουάρ με το μεταμοντέρνο και την ψευδαίσθηση με το μυστήριο. Ήρωας στη «Γυάλινη πόλη» είναι ο Ντάνιελ Κουίν, ένας συγγραφέας ιστοριών μυστηρίου, που δέχεται ένα λανθασμένο τηλεφώνημα μέσα στην άγρια νύχτα. Τι θα κάνει; Θα εμπλακεί σε μια ξένη ιστορία παίρνοντας άλλη ταυτότητα.

Στα «Φαντάσματα» έχουμε μια παράξενη παρακολούθηση από έναν άντρα με το όνομα Μπλου που ακολουθεί κατά πόδας έναν άντρα με το όνομα Μπλακ. Και στο τρίτο μέρος, «Το κλειδωμένο δωμάτιο», ο ήρωας αναλαμβάνει να επιμεληθεί την έκδοση των έργων του καλύτερού του φίλου, Φάνσοου, που εξαφανίζεται δίχως ίχνη και όλοι τον νομίζουν νεκρό. Μόνο που ο Φάνσοου στην πραγματικότητα δεν πέθανε.

Ο Όστερ παίζει με τις συμπτώσεις και το τυχαίο της ζωής και της μυθοπλασίας. Οι παρακολουθήσεις ξεπερνούν την ίντριγκα του μυστηρίου και γίνονται μικρές, αλλά σημαντικές, σπουδές για την ανθρώπινη συνθήκη.

To 1989 θα γράψει το Παλάτι του φεγγαριού (μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) όπου πάλι τα θέματα της απώλειας και του πατέρα θα επανέλθουν στο έργο του.

Ήρωας είναι ο Μάρκο Φογκ (μήπως ένας άλλος Φιλέας Φογκ;), ο οποίος είναι ολότελα μοναχός στον κόσμο. Μόλις έχει τελειώσει το πανεπιστήμιο και αποφασίζει να φύγει από τη Νέα Υόρκη για να επιδοθεί σε μια μακρά και επώδυνη αναζήτηση του χαμένου του πατέρα. Θα περπατήσει όλη την ενδοχώρα των ΗΠΑ. Θα φτάσει ως τον Ειρηνικό Ωκεανό και τελικά αυτό το ταξίδι θα είναι περισσότερο μύησης και αυτογνωσίας και λιγότερο αναζήτησης του χαμένου πατρικού ειδώλου.

Το 1994 θα γράψει το μυθιστόρημα Mr Vertigo (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο) όπου τo μαγικό στοιχείο και η θαυμαστή συγγραφική επινόηση δημιουργούν ένα έργο που μοιάζει με παραμύθι για ενήλικες.

Είναι η ιστορία του Γουόλτ, ενός αδέσποτου ορφανού (πάλι ένας ακόμη ορφανός) από τα Μεσοδυτικά των ΗΠΑ, το οποίο θα γνωρίσει έναν μυστηριώδη άντρα που του υπόσχεται να τον μάθει να πετάει. Ο τρομακτικός και συνάμα γοητευτικός Δάσκαλος Γεχούντι θα προετοιμάσει τον Γουόλτ όχι μόνο για να δαμάσει την ύλη αλλά και για τη διασημότητα που συνεπάγεται το να πετάς. Το Mr. Vertigo διαβάζεται και ως παραβολή για μια Αμερική (της δεκαετίας του ’20) που όλα φάνταζαν δυνατά.

Το 2002 θα γράψει το Βιβλίο των ψευδαισθήσεων (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο), στο οποίο ο Όστερ διαχειρίζεται με περισσή ένταση τη σύζευξη του πραγματικού με το φανταστικό και τη βιαιότητα με την τρυφερότητα.

Τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται. Κι αυτό θα πρέπει να γίνει κατανοητό πως συμβαίνει σε όλα τα βιβλία του Όστερ. Εν προκειμένω, έξι μήνες μετά τον θάνατο της συζύγου και των δύο γιων του σε αεροπορικό δυστύχημα, ο καθηγητής Ντέιβιντ Τσίμερ ζει βυθισμένος στη θλίψη.

Κάποια στιγμή βλέπει στην τηλεόραση το απόσπασμα μιας χαμένης ταινίας του Έκτορ Μαν, ενός κωμικού του βωβού κινηματογράφου και του κεντρίζει το ενδιαφέρον. Αρχίζει, μάλιστα, να αποκτάει εμμονή με τον Μαν με αποτέλεσμα ο Τσίμερ να ολισθαίνει συνεχώς από την πραγματικότητα και ξεκινάει ένα παράξενο και τρομακτικό ταξίδι στον γεμάτο σκιές κόσμο του ψέματος, των ψευδαισθήσεων και του απροσδόκητου έρωτα.

Το 2009 θα γράψει τον Αόρατο (μτφρ. Σπύρος Γιανναράς, εκδ. Μεταίχμιο) όπου ο Όστερ αποδεικνύει για άλλη μια φορά ότι είναι ένας τρομερά επινοητικός συγγραφέας που γνωρίζει να φτιάχνει αλλόκοτους χαρακτήρες.

Αυτή τη φορά μάς παρουσιάζει τον εικοσάχρονο Άνταμ Γουόκερ, φοιτητή στο πανεπιστήμιο Κολούμπια και επίδοξο ποιητή, ο οποίος συναντάει τον αινιγματικό γάλλο Ρούντολφ Μπορν και τη λιγομίλητη, γοητευτική σύντροφό του Μαργκό. Δίχως να το καταλάβει, ο Γουόκερ θα βρεθεί μπλεγμένος σε ένα νοσηρό τρίγωνο που οδηγεί σε μια ξαφνική, ανατριχιαστική πράξη βίας, η οποία θα αλλάξει την πορεία της ζωής του. Από το Παρίσι στη Νέα Υόρκη κι από το 1967 στο 1997, ο Όστερ φτιάχνει μια ιστορία αχαλίνωτης σεξουαλικής επιθυμίας και αναζήτησης της έννοιας του δικαίου.

Ένα χρόνο μετά θα γράψει το Sunset Park (μτφρ. Σπύρος Γιανναράς, εκδ. Μεταίχμιο), το οποίο μάς μεταφέρει στο 2008, στην καρδιά της οικονομικής κρίσης των ΗΠΑ. Τέσσερις νέοι κάνουν κατάληψη σ' ένα εγκαταλειμμένο σπίτι στο Σάνσετ Παρκ, μια άγρια γειτονιά του Μπρούκλιν. Ο καθένας τους κουβαλάει ένα δύσκολο παρελθόν και ένα ακόμη πιο αβέβαιο μέλλον.

Το Σάνσετ Παρκ αφηγείται μια ιστορία για το πώς μπορεί κανείς να επιστρέψει σε έναν κόσμο που έχει αφήσει οριστικά πίσω του και πώς γίνεται να ξανασμίξει με τους ανθρώπους βγαίνοντας από την εξορία και την απομόνωση τις οποίες είχε ο ίδιος επιλέξει.

 Το 2013 θα γράψει το Μέρα Νύχτα (μτφρ. Μαρία Ξυλούρη, εκδ. Μεταίχμιο), το οποίο στην ουσία είναι δύο μυθιστορήματα που με υπόγειο τρόπο ενώνονται μεταξύ τους.

Θα έλεγε κανείς πως το ένα είναι αντανάκλαση του άλλου. Δύο άντρες εγκλωβισμένοι σε δωμάτια: ο ένας άξαφνα ξυπνά σε μια ακατανόητη πραγματικότητα, ο άλλος λαχταρά να κοιμηθεί για να ξεφύγει από αυτή. Περιλαμβάνονται οι τίτλοι «Ταξίδια στο σκριπτόριο» και «Άνθρωπος στο σκοτάδι». Παράλληλοι κόσμοι, δυνητικές ζωές, ψευδαισθήσεις και γεγονότα που ξεφεύγουν από τον ρεαλισμό συγκροτούν και τις δύο ιστορίες με τον Όστερ να τις διαχειρίζεται μαεστρικά.

Το 2017 θα γράψει το μνημειώδες 4321 (μτφρ. ΜαρίΑ Ξυλούρη, εκδ. Μεταίχμιο) ένα έργο που θα αποδείξει πως ο Όστερ βρίσκεται πάντα στο κέντρο των λογοτεχνικών πραγμάτων.

Τα πολλαπλά είδωλα ενός ανθρώπου, του Φέργκιουσον συγκεκριμένα, οι πολλές πιθανότητες που μπορεί να προσφέρει η ζωλη και η τυχαιότητα, δίνουν στον Όστερ τη δυνατότητα να γράψει ένα επικό μυθιστόρημα μαθητείας. Το σίγουρο είναι ότι δεν ζούμε μόνο μια ζωή και όποιος διαβάσει το συγκεκριμένο έργο του Όστερ θα το κατανοήσει πλήρως (κυριολεκτικά και μεταφορικά).

Όντας μέσα στην ασθένεια και με τις δυνάμεις του να τον εγκαταλείπουν σιγά σιγά, ο Όστερ δείχνει πως είναι ακατάβλητος. Το 2023 εκδίδει το Baumgartner, το οποίο θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά το 2025. Σ’ αυτό το βιβλίο πρωταγωνιστής είναι ένας βιβλιομανής άντρας, αλλά στην ουσία είναι ένα κλείσιμο του ματιού του συγγραφέα σε όλο το έργο του, ενώ αντικατοπτρίζει τους εσωτερικούς αγώνες ενός συγγραφέα στα τελευταία του.

Φυσικά, στο μακρύ έργο του Όστερ δεν πρέπει να παραλείψουμε κι άλλα μυθιστορήματα όπως είναι το Λεβιάθαν, τη Νύχτα των χρησμών, τη Μουσική του πεπρωμένου, το Τιμπουκτού, το Τρέλες στο Μπρούκλιν, το Ενοχές δίχως τύψεις, τη Χώρα των έσχατων πραγμάτων, το Χρονικό μιας πρώιμης αποτυχίας, αλλά και τα non fiction βιβλία που έγραψε.

Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί το Ημερολόγιο του χειμώνα (μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, εκδ. Μεταίχμιο). Σ’ αυτό, ο Όστερ, 64 ετών τότε, μέσα στον χειμώνα της ζωής του, αποφασίζει να κάνει μια ανασκόπηση του βίου του μέσα από την ιστορία του ίδιου του σώματός του.

Ξεκινώντας από την παιδική του ηλικία και φτάνοντας ως το κατώφλι των γηρατειών, ο Όστερ μάς ταξιδεύει σε μια διαδρομή σωματικών αισθήσεων, ηδονών και πόνων. Ενδιάμεσοι σταθμοί: το ξύπνημα της σεξουαλικής επιθυμίας στην εφηβεία, ο ολοένα και βαθύτερος δεσμός με τη γυναίκα του, σκέψεις για τον ύπνο και το φαγητό, καθώς και η "φλογερή στιγμή της φώτισης", το 1978 που σηματοδότησε το ξεκίνημα της ζωής του ως συγγραφέα.

Επίσης, έχει μεταφραστεί η πολυσέλιδη μελέτη του για τον συγγραφέα Στίβεν Κρέιν υπό τον τίτλο Φλεγόμενο αγόρι (μτφ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο). Ο Όστερ καταβυθίζεται στις πολλαπλές μορφές του μεγαλείου του Κρέιν και μας αφηγείται την ταραχώδη και δραματική ζωή του. Ο Κρέιν πέθανε σε ηλικία μόλις 28 ετών, έζησε από κοντά δύο πολέμους, υμνήθηκε, ξεχάστηκε για να εμφανιστεί ξανά στο προσκήνιο των ερευνητών.

Τέλος, ο Όστερ έγραψε για την τρέλα των συμπατριωτών του με τα όπλα στο βιβλίο Αιματοβαμμένο έθνος (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο). Σε αυτό το ευσύνοπτο, καυστικό βιβλίο, ο συγγραφέας παρακολουθεί ολόκληρους αιώνες χρήσης και κατάχρησης των όπλων στην Αμερική.

Το κείμενο διανθίζεται με τις απόκοσμες, αλησμόνητες φωτογραφίες του Spencer Ostrander από τους τόπους πάνω από τριάντα μακελειών ανά τη χώρα. Το Αιματοβαμμένο έθνος διατυπώνει το κεντρικό, φλέγον ερώτημα του καιρού μας: Σε τι κοινωνία θέλουμε να ζούμε; Ο Όστερ υπήρξε ακόμη και ποιητής, καθώς από το 1974 έως το 2020 εξέδωσε οκτώ ποιητικές συλλογές.

Ο κινηματογράφος

Τη δεκαετία του 1990, ο Όστερ θα στρέψει την προσοχή του και στο Χόλιγουντ. Έγραψε πολλά σενάρια, μερικά από τα οποία σκηνοθέτησε. Το "Smoke" (1995), σε σκηνοθεσία Wayne Wang βασίστηκε σε μια χριστουγεννιάτικη ιστορία του συγγραφέα που δημοσιεύτηκε στους Times. Αντλούσε έμπνευση από τη ζωή του στο Park Slope, όπου μοιραζόταν ένα τούβλινο αρχοντικό με τη σύζυγό του, Siri Hustvedt. Στην ταινία πρωταγωνιστούν ο Χάρβεϊ Καϊτέλ και ο Ουίλιαμ Χαρτ.

Την ίδια χρονιά, πάλι με τον Wang, σκηνοθέτησε μια κωμωδία, το «Blue in the Face», στο οποίο κάνουν cameo εμφανίσεις ο Λου Ριντ, ο Μπρούκλιν Ντότζερς και η Μαντόνα. 

Στη συνέχεια θα γράφει και θα σκηνοθετήσει το "Lulu on the Bridge" (1998), για έναν σαξοφωνίστα της τζαζ του οποίου η ζωή παίρνει άσχημη τροπή όταν τραυματίζεται από μια αδέσποτη σφαίρα σε ένα κλαμπ της Νέας Υόρκης. και «The Inner Life of Martin Frost» (2007), για έναν συγγραφέα που αποσύρεται στο εξοχικό ενός φίλου και γοητεύεται από μια νεαρή γυναίκα.

Κατά κάποιο τρόπο, η «παράκαμψη» του στον κινηματογράφο ήταν το αποκορύφωμα ενός ονείρου που είχε ως νέος. Στα 20 του, είχε σκεφτεί να πάει σε σχολή κινηματογράφου στο Παρίσι, όπως είπε στον σκηνοθέτη Wim Wenders το 2017 στο περιοδικό Interview.

Μακάρι ο μετρ των ψευδαισθήσεων να είχε στήσει μια ακόμη με τον θάνατό του, αλλά αυτή τη φορά η πραγματικότητα είναι σκληρή.

«Ο λόγος που δεν το επιδίωξα ήταν, βασικά, ότι ήμουν τόσο τρομερά ντροπαλός εκείνη τη στιγμή της ζωής μου», είπε. «Δυσκολεύτηκα τόσο πολύ να μιλήσω μπροστά σε μια ομάδα περισσότερων από δύο ή τριών ατόμων που σκέφτηκα: «Πώς μπορώ να σκηνοθετήσω μια ταινία αν δεν μπορώ να μιλήσω μπροστά σε άλλους;»

Εντέλει, μακάρι ο μετρ των ψευδαισθήσεων να είχε στήσει μια ακόμη με τον θάνατό του, αλλά αυτή τη φορά η πραγματικότητα είναι σκληρή. Ο μέγας Πολ Όστερ αποχώρησε από τη σκηνή αφήνοντας ένα κενό που δύσκολα μπορεί να το καλύψει άλλος.

* Ο Διονύσης Μαρίνος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.