«Κάτω από το ηφαίστειο» του Μάλκομ Λόουρι (κριτική) – Μια παρτίδα εξαρχής στημένη

Ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες αναζήτησε στα ιπποτικά βιβλία του το αντίδοτο για τη ζωή που καραδοκούσε εκτός των τειχών. Ο πρωταγωνιστής στο Κάτω από το ηφαίστειο, ο Πρόξενος, είχε το μεσκάλ για φάρμακο. Απροετοίμαστοι και οι δύο βγήκαν έξω στον κόσμο για να παίξουν μια παρτίδα εξαρχής στημένη. Κανείς τους δεν στέφθηκε νικητής, αφού αγωνίστηκαν μάταια ενάντια στην πραγματικότητα κι αυτή τους συνέτριψε. Η πορεία τους υπήρξε εκείνη του πόνου, της αγωνίας, της απομάγευσης που συνιστά η ουσιαστική ενηλικίωση, εκείνη της πτώσης που ονομάζουμε κατ’ ευφημισμόν θνητότητα.

Το βιβλίο αυτό είναι homage στην τελευταία έξοδο του μέθυσου Δον Κιχώτη, ενός ελαττωματικού ιππότη που στάθηκε «Κάτω από το ηφαίστειο», όπως ο πρόγονος μπροστά στους ανεμόμυλους, μια σημαδιακή ημέρα, εκείνη των Νεκρών – ημέρα που όσοι είναι ακόμη ζωντανοί βγαίνουν στους δρόμους σε μια αντιστροφή της αναπόφευκτης μοίρας, παρωδία της πραγματικότητας, όπου το κοινό πεπρωμένο υποτίθεται διακωμωδείται σε μια προσπάθεια για αδελφοσύνη και υπόσχεση ευτυχίας – ένα επιπλέον ψέμα, όπως ορθά επισημαίνει ο ενοχικός αδερφός του Πρόξενου, ο Χιου, μεταξύ όλων των υπολοίπων που οι άνθρωποι στοιβάζουν συνεχώς ως φράγματα απέναντι στον κατακλυσμό της εκμηδένισης που τους αναμένει στο τέλος.

«Ένα πτώμα θα μεταφερθεί με την ταχεία». Αυτές είναι οι πρώτες λέξεις που ακούμε από το στόμα του Πρόξενου Τζέφρι και λειτουργούν ως προφητεία, προοικονομώντας την θλιβερή κατάληξη. Από εκεί και μετά ο Βρετανός Πρόξενος, ένας μεσήλικας άνδρας χωρίς αντικείμενο αφού η ιδιότητά του έχει ανασταλεί, ξεκινάει το δικό του ταξίδι. Όλες οι σταθερές του είτε έχουν ακούσια ανατραπεί είτε απορριφθεί από τον ίδιο. Η αγαπημένη του πρώην σύζυγος Υβόν θα καταφτάσει στην απομακρυσμένη επαρχία, σε μια ύστατη προσπάθεια να διασώσει τα απομεινάρια ενός γάμου που κι αυτός έχει τυπικά ανασταλεί. Ο αδερφός του, Χιου, θα του παρασταθεί με την παρουσία του, το ίδιο και ο Γάλλος παιδικός του φίλος, Ζακ Λαρυέλ.

Εδώ κρύβεται το δράμα του πρωταγωνιστή, δεδομένου ότι αυτοί οι αγαπημένοι είναι ταυτόχρονα άγκυρες και βαρίδια. Άγκυρες που συγκρατούν το προσαραγμένο πλοίο για λίγο έστω πάνω από τα κύματα, να επιπλέει χωρίς να βυθίζεται. Και βαρίδια, γιατί εκείνο που αναζητά το στοιχειωμένο από την εσωτερική σύγκρουση πλάσμα είναι η λησμονιά και ο θάνατος. Ο αυτοκαταστροφικός Πρόξενος αργοπεθαίνει και το γνωρίζει. Δεν του λείπει ο παρηγορητικός λόγος, καθότι δεν πιστεύει σε οποιαδήποτε παρηγοριά, ζώντας ανέλπιδα τις τελευταίες στιγμές του. Αποκομμένος από κάθε είδους ανθρώπινη επαφή (ερωτική, οικογενειακή, φιλική) αναζητά στο αλκοόλ την παρηγοριά. Αυτή είναι η μοναδική καθημερινή του έννοια, η ουσιαστική του ενασχόληση.

Το αλκοόλ λειτουργεί ως ο καταλύτης που θα οδηγήσει τον άντρα στο στάδιο που ακολουθεί την πτώση, εκείνο που προηγείται της πρόσκρουσης. Ο Πρόξενος έχει ανοίξει ως άλλος Ίκαρος τα φτερά του πετώντας προς τον ήλιο, λίγο πριν την ανάφλεξη που οδηγεί στο αναπόφευκτο. Κι αυτό το μεσοδιάστημα θα παρακολουθήσει ο αναγνώστης στο βιβλίο. Με καύσιμό του το αλκοόλ θα ίπταται μακάρια πάνω από τις ανθρώπινες βεβαιότητες, τις σταθερές, όλα όσα συνιστούν μια ζωή κοινή. Είναι οι αναθυμιάσεις του αλκοόλ που κάνουν αυτόν τον τυραννισμένο άντρα τόσο γενναίο και, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, καθόλου άβουλο. Βαθιά μέσα του γνωρίζει τι επιθυμεί: την εκμηδένιση. Αν η ανάγκη για αγάπη, για επαφή, για σύνδεση με τους άλλους τον τραβούν προς τα πίσω, αυτό είναι προσωρινό. Όταν διστάζει, το ποτό θα βρίσκεται εκεί για να τον επαναφέρει στον στρεβλό δρόμο που οδηγεί στο μεγάλο πουθενά.

Το ηφαίστειο που κρύβει μέσα του είναι πάντα ενεργό και εκρήγνυται κάθε φορά που η οδύνη κυριαρχεί. Εξάλλου το εξωτερικό περιβάλλον, το τοπίο, αντανακλά ή αντιτίθεται στη διαρκή μάχη που μαίνεται μεταξύ των προσώπων που συνιστούν το τρίγωνο, όσο κι εντός του Πρόξενου.

«Επιλέγω την κόλαση… γιατί μου αρέσει!» θα βροντοφωνάξει ο αρνητής της ζωής, της ευτυχίας και της ειρήνης, όταν η παρέμβαση των τρίτων σκοντάψει στον σκληρό πυρήνα της ματαιωμένης ελπίδας. Στις στιγμές της οργής του αναλαμβάνει ο κυνικός και αυτοκαταστροφικός του εαυτός να δηλώσει εκείνα που κρύβει μέσα του και κυλούν σαν λάβα. Το ηφαίστειο που κρύβει μέσα του είναι πάντα ενεργό και εκρήγνυται κάθε φορά που η οδύνη κυριαρχεί. Εξάλλου το εξωτερικό περιβάλλον, το τοπίο, αντανακλά ή αντιτίθεται στη διαρκή μάχη που μαίνεται μεταξύ των προσώπων που συνιστούν το τρίγωνο, όσο κι εντός του Πρόξενου. Ο Τζέφρι είναι ένα ζωντανό πτώμα που περιφέρεται την Ημέρα των Νεκρών αναζητώντας τη μοίρα του που έχει από καιρό προδιαγραφεί, αφού φυσικά η «ελεύθερη βούληση» και οι επιλογές που υποτίθεται οι άνθρωποι κάνουν στη ζωή τους είναι ένα ακόμα παραμύθι τόσο μεγάλο όσο και η ευτυχία. Απ’ αυτό το διαρκές ψέμα θέλει να ξεφύγει, επιλέγοντας το αλκοόλ, επιλέγοντας την κόλαση. Κι αυτή είναι η μοναδική επιλογή που θα κάνει ελεύθερα. Γιατί είναι η μόνη που του αρέσει. Ούτε η ειρήνη, ούτε η επανάσταση, ούτε η θρησκεία, ούτε η αγάπη της γυναίκας, ούτε τίποτα άλλο. Μόνο ο θάνατος που φέρνει τη λήθη.

«Τι άλλο είναι ο άνθρωπος από μια μικρή ψυχή που κρατάει ορθό ένα πτώμα;», αναρωτιέται ο Πρόξενος και από μακρά ακούμε το γέλιο του Σοπενχάουερ που είχε επηρεάσει όλη αυτή τη γενιά συγγραφέων (τον Μαν, τον Τολστόι, τον Κόνραντ και τον Λόουρι). Το τέλος θα προϋπαντήσει τον άντρα ή ο άντρας θα σπεύσει στο τέλος του; Είναι ήδη προδιαγεγραμμένο ή πρόκειται για αυτοεκπληρούμενη προφητεία; Ο θάνατος θα περιμένει τον Πρόξενο στο άθλιο καταγώγιο ή εκείνος προκαλεί τη μοίρα του προσκαλώντας τον με το μεσκάλ; Ποιος μπορεί να πει με σιγουριά. Μόνο το αλκοόλ είναι σίγουρο, μόνο αυτό σταθερό, όταν όλα τα άλλα, άνθρωποι και πράγματα, παραπαίουν στη γραμμή του ορίζοντα που ορίζεται από τις οροσειρές, τη χαράδρα και φυσικά το ηφαίστειο. Ο Πρόξενος δεν θα ανέβει ποτέ σε αυτό, θα πέσει στο ηφαίστειο που φέρει εντός του κι αυτό θα εκραγεί, όταν δολοφονημένος πεταχτεί στη χαράδρα μαζί με ένα ψόφιο σκυλί. Το σκοτάδι θα τον καλύψει σαν πέπλο και η ειρήνη που δεν βρήκε στη ζωή θα τον αγκαλιάσει στον θάνατο.

Το ύφος

Οι αναγνώστες θα ανακαλύψουν πληθώρα συμβολισμών στο βιβλίο, ενώ οι περισσότεροι εξ αυτών των συμβολισμών έχουν αποκωδικοποιηθεί και καταγραφεί μέσα στα χρόνια, οπότε δεν έχει νόημα να επαναλάβω τα ίδια ή να επιχειρήσω να προσθέσω περισσότερα. Ωραίες οι ερμηνείες, οι οποίες γενιά τη γενιά επικάθονται στο έργο, αλλά η λογοτεχνία δεν είναι ακριβώς αυτό, μολονότι εμπεριέχει και την ερμηνευτική διάσταση. Σε τελική ανάλυση, εφόσον κάποιος μας «εξηγούσε» το βιβλίο κεφάλαιο προς κεφάλαιο, τότε θα είχε ολοκληρωθεί η ανάγνωση και δεν θα χρειαζόταν είτε η παρουσία μας είτε η επιστροφή σ’ αυτό. Η κατανόηση δεν αποτελεί προϋπόθεση ανάγνωσης, αλλά είναι παρεπόμενο. Εκείνο που προέχει είναι η απόλαυση του κειμένου, όπως δεν παύω να τονίζω σε κάθε ευκαιρία, κι αυτό είναι κάτι που εντοπίζεται πέραν της ερμηνείας των συμβόλων.

Εάν το έργο διαθέτει διαχρονική αξία, κρύβεται στον τρόπο με τον οποίο ο Λόουρι διαλύει τα νοήματα –το «τι θέλει να πει»– μέσα στον προσωπικό του τρόπο θέασης των πραγμάτων, με μοναδικό του όπλο τις λέξεις. Σ’ αυτό θα επιχειρήσω τώρα να εστιάσω. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το βιβλίο χοντρικά εμπεριέχει τις οπτικές τριών προσώπων. Του Προξένου, του αδελφού του Χιου και της συζύγου του Υβόν, ενώ στο εισαγωγικό κεφάλαιο βλέπουμε την οπτική του Ζακ Λαρυέλ, του στενού παιδικού φίλου του πρωταγωνιστή. Η καθεμιά από αυτές διαθέτει το δικό της ύφος και είναι η αρμονική τους συνύπαρξη που διαμορφώνει το τελικό αποτέλεσμα. Βεβαίως, είναι ο ίδιος συγγραφέας που συνομιλεί με τον αναγνώστη μέσα απ’ τον καθένα, χωρίς όμως να καταπνίγει την προσωπική φωνή τους επιβάλλοντας μονοφωνία, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ομογενοποίηση και άρα σε επίπεδο ύφος.

Υφολογικά, οι οπτικές των δύο αποδίδονται με ρεαλιστικό τρόπο, εστιάζοντας στην ψυχολογική ανάλυση, εμβαθύνοντας σε κίνητρα, παραπέμποντας σε συγγραφείς όπως ο Κόνραντ (και στο βάθος Σοπενχάουερ).

Για παράδειγμα, ο Χιου, ο ριζοσπάστης αδελφός εκφράζεται με τον τρόπο που αρμόζει στην κοσμοθεωρία του, ενώ ταυτόχρονα αφήνει περιθώριο στις υφέρπουσες υποσυνείδητες ενορμήσεις του να έρθουν στην επιφάνεια, καθιστώντας τον κάτι παραπάνω από έναν τυπικό φορέα ιδεών. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με την Υβόν, η οποία μεταφέρει την αγωνία εκείνης που ήδη βιώνει την απώλεια προτού αυτή λάβει οριστική μορφή, έχοντας ήδη θρηνήσει τον πνευματικό θάνατο πριν τη φυσική του παρουσία. Η ανέλπιδη πρόσπάθειά της όσο επιχειρεί να αναστήσει εκείνο που είναι ήδη νεκρό, επιστρέφοντας σε κάτι που δεν βρίσκεται πλέον εκεί, αποδίδεται έξοχα από τον συγγραφέα, μεταφέροντας στον αναγνώστη την οδύνη της γυναίκας. Υφολογικά, οι οπτικές των δύο αποδίδονται με ρεαλιστικό τρόπο, εστιάζοντας στην ψυχολογική ανάλυση, εμβαθύνοντας σε κίνητρα, παραπέμποντας σε συγγραφείς όπως ο Κόνραντ (και στο βάθος Σοπενχάουερ).

Εντούτοις, το βιβλίο απογειώνεται κι ο συγγραφέας ξεδιπλώνει το μεγαλείο του στα μέρη που ο Λόουρι ξιφουλκεί μέσω του Πρόξενου. Ο παραληρηματικός λόγος, πνιγμένος στις αναθυμιάσεις του αλκοόλ, οι σκέψεις που εναλλάσσονται με άλλες σκέψεις χωρίς τον απαραίτητο ειρμό καταπώς θα ταίριαζε σε έναν άνθρωπο της διανόησης, ο οποίος ταυτόχρονα φέρει την κατάρα της επίγνωσης των πράξεών του, κυριολεκτικά καθηλώνουν τον αναγνώστη. Η κίνηση των παραγράφων και των λέξεων ακολουθεί εκείνη του τρεκλίσματος ενός ανθρώπου που χάνει τον χρόνο και την πραγματικότητα, για να επανέλθει εκ των υστέρων έκπληκτος ή αδιάφορος σε όσα στο μεταξύ έλαβαν χώρα. Οι άνθρωποι μετατρέπονται σε θέατρο σκιών, η γλώσσα αποσπάται απ’ τον λόγο, η άρθρωση δεν συμβαδίζει και ενίοτε η αγγλική συγχέεται με την ισπανική, τη γερμανική ή τη νορβηγική. Ο μάγος συγγραφέας βυθίζεται στη σύγχυση, για να τη μεταφέρει λεκτικά στον αναγνώστη που μεθά με τις λέξεις στο χαρτί. Κι όμως, ο λόγος παραμένει αναγνωρίσιμος, η μέθη δεν προκαλεί δυσαρμονία και ο πρόξενος φωτίζεται και γίνεται όλο και πιο διάφανος όσο ο χαρακτήρας του βυθίζεται στο σκοτάδι που τον ρουφά στη δίνη.

Γίνεται κατανοητό γιατί ο Λόουρι χειρίζεται με διαφορετικό τρόπο τους τρεις βασικούς του ήρωες, καθώς οι αντιθέσεις αναδεικνύουν τα επιμέρους που εν συνεχεία συναρμόζονται.

Γίνεται κατανοητό γιατί ο Λόουρι χειρίζεται με διαφορετικό τρόπο τους τρεις βασικούς του ήρωες, καθώς οι αντιθέσεις αναδεικνύουν τα επιμέρους που εν συνεχεία συναρμόζονται. Εντούτοις, αν και αποδέχομαι τη σκοπιμότητα, θα ομολογήσω ότι βρήκα, συγκριτικά πάντα, τα μέρη της αφήγησης του Χιου ελαφρώς πιο αδιάφορα (τον ενοχικό του μεγαλοϊδεατισμό και την επιμελημένη ενασχόληση με την εικόνα του). Η απόδοση της Υβόν ήταν ομολογουμένως πιο ενδιαφέρουσα σ’ εμένα, αλλά κι αυτή ως καθρέφτισμα της αβυσσαλέας αγωνίας του Πρόξενου, παρά ως κυριολεκτικό ενδιαφέρον για τη μοίρα της. Να το θέσω απλά: και οι δύο δορυφορικοί χαρακτήρες βρίσκονται εκεί χάριν του τρίτου και πιο σημαντικού, με συνέπεια να περιμένω με αγωνία την επιστροφή της κάμερας στον πρόξενο, σαν την νηνεμία πριν την καταιγίδα. Φυσικά δεν αγνοώ τον αντίλογο που κρίνει επιβεβλημένη την αλληλουχία των διαθέσεων και των φωνών, προκειμένου να αναδειχθεί το μείζον. Πλην όμως, θεωρώ ότι και πάλι προκύπτει, στα δικά μου πάντα μάτια, κάποια μικρή πλην ορατή υστέρηση.

Ολοκληρώνοντας, δύο ακόμα παρατηρήσεις. Η πρώτη είναι ότι για όσους από εμάς περιμέναμε χρόνια για μια δεύτερη ευκαιρία με το βιβλίο, η επανέκδοση με τη μετάφραση της έμπειρης Κατερίνα Σχινά αποτελεί αφορμή να ξαναβρεθούμε σε μεγαλύτερη και ίσως πιο ώριμη ηλικία με ένα κλασικό κείμενο που χρήζει επανάγνωσης. Κάτι που με φέρνει στο δεύτερο σκέλος. Με την ολοκλήρωση του βιβλίου ομολογω –και οφείλω να είμαι ειλικρινής με τον εαυτό μου κι όσους μου χαρίζουν τον χρόνο τους για να διαβάσουν όσα γράφω– ότι μολονότι το απόλαυσα για τους λόγους που ανέφερα πιο πάνω, δεν ένιωσα ξανά εκείνο το ρίγος που με είχε διαπεράσει δύο δεκαετίες πίσω (κι ας ήταν ελλιπής εκείνη η ανάγνωση).

Αυτό δεν οφείλεται στα κάποια μικρά ψεγάδια, τα οποία εντόπισα με την πείρα που έχω σωρεύσει με τα χρόνια. Το αντίθετο θα έλεγα – είναι η απουσία του ρίγους, της εσωτερικής μετατόπισης που δεν επήλθε ολοκληρωτικά, τα οποία με έκαναν να ψάξω εντός μου και στη συνέχεια στο κείμενο το «γιατί». Θεωρούσα ότι όσο πιο κοντά βρίσκεται κάποιος στην ωριμότητα, τόσο πιο εύκολα ταυτίζεται με την αγωνία και το υπαρξιακό δράμα του Πρόξενου. Κι αν κατανόησα πληρέστερα τα κίνητρα και την πορεία του ανθρώπου, αυτό δεν με συγκλόνισε ανάλογα. Η κατανόηση δεν αποτελεί, είπαμε, απαραίτητα προϋπόθεση της μέθεξης. Η εξήγηση που πρόχειρα δίνω είναι το ότι σε κάποιο σημείο χάθηκε, όσον αφορά εμένα, η αθωότητα της ματιάς του νεαρού αναγνώστη η οποία απλώνεται βουλιμικά και σε έκταση, αγκαλιάζοντας το θαύμα που αποκαλύπτεται για πρώτη φορά, λες κι απευθύνεται αποκλειστικά σ’ εκείνον. Εάν ο έρωτας δεν σε βρει την κατάλληλη στιγμή, ίσως σε προσπεράσει. Δεν φταίει αυτός, εσύ δεν ήσουν πλέον εκεί.

＊Ο ΦΩΤΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΣΙΝΗΣ είναι πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας. Διαχειρίζεται το βιβλιοφιλικό blog Αναγνώσεις.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Και πώς θα μπορούσε να μην είχε υπάρξει ποτέ το Café Chagrin, το Farolito; Πώς θα μπορούσε να ξεκινήσει χωρίς αυτά; Μπορούσε άραγε να είναι πιστός και στην Υβόν και στο Farolito; Χριστέ μου, ω, φάρε του κόσμου, πώς, με ποια τυφλή πίστη θα μπορούσε ένας άνθρωπος να βρει τον δρόμο της επιστροφής, να παλέψει για τον δρόμο της επιστροφής, τώρα, μέσα από τη θυελλώδη φρίκη πέντε χιλιάδων συγκλονιστικών αφυπνίσεων –η μία πιο τρομακτική από την άλλη–, της επιστροφής από έναν τόπο όπου ούτε η αγάπη δεν μπορούσε να διεισδύσει και όπου, εκτός από τις άγριες φλόγες που τον λυμαίνονταν, δεν υπήρχε διόλου θάρρος; Πάνω στον τοίχο οι μεθυσμένοι κατακρημνίζονταν αιώνια. Μα ένα από τα μικρά ειδώλια των Μάγια έμοιαζε να κλαίει...»

Δυο λόγια για τον συγγραφέα

Ο Malcolm Lowry (Μάλκομ Λόουρι) γεννήθηκε το 1909 στη βορειοδυτική Αγγλία. Κατά τη δεκαετία του 1930 έζησε στο Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη, το Μεξικό και το Λος Άντζελες πριν καταλήξει στη Βρετανική Κολομβία του Καναδά το 1939. Ο Lowry δημοσίευσε μονάχα δύο μυθιστορήματα όσο ζούσε: το Ουλτραμαρίν και το Κάτω απ’ το ηφαίστειο. Ωστόσο, άφησε πολλά χειρόγραφα, μερικά από τα οποία εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του το 1957 σε επιμέλεια της συζύγου του. Το Κάτω απ’ το ηφαίστειο (1947) είναι ένα από τα τελευταία σπουδαία μοντερνιστικά μυθιστορήματα.