Του Κώστα Κατσουλάρη
Ο Jonathan Franzen είναι αυτή τη στιγμή ο πιο προβεβλημένος Aμερικανός συγγραφέας. Με το προηγούμενο πολυσέλιδο μυθιστόρημά του, το Διορθώσεις (μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα), ένα οικογενειακό δράμα που επαινέθηκε και βραβεύτηκε ποικιλοτρόπως, χαιρετίστηκε ως ένας από τους εναργέστερους ανατόμους της αμερικανικής ενδοχώρας. Εννιά χρόνια αργότερα, επέστρεψε με το εξίσου ογκώδες Ελευθερία (μτφρ. Ρένα Χατχούτ, εκδ. Ωκεανίδα) προκαλώντας αυτή τη φορά αληθινό πάταγο. Έγινε εξώφυλλο στο Time, το βιβλίο του best seller, κι όλα αυτά με τις ευλογίες της κριτικής που τον έχρισε «νέο Τολστόι».
Ο κόσμος των ηρώων της Ελευθερίας περιστρέφεται κυρίως γύρω από τις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ. Όμως χάρη στη μεγάλη κινητικότητά τους, τους βρίσκουμε σε κάθε γωνιά της Αμερικής – ακόμη και στην Ουάσινγκτον ή τη Νέα Υόρκη. Η κεντρική ηρωίδα, η Πάττυ, όπως κι ο άντρας της, ο Γουόλτερ, καθώς και ο φίλος τους και καταλύτης της σχέσης τους, ο Ρίτσαρντ, είναι μέλη της πολύχρωμης και πολυπλόκαμης μεσαίας τάξης. Τα όρια της επικράτειάς τους, οικονομικά, πολιτισμικά, κοινωνικά, ξεκινούν από τις παρυφές της λούμπεν εργατικής τάξης και φτάνουν στα πέριξ της κυρίαρχης πολιτικής και κοινωνικής ελίτ. Η μαμά της Πάττυ είναι Γερουσιαστής, όμως η ίδια παραμένει μέχρι τέλους απλή νοικοκυρά. Ο Γουόλτερ, αντίθετα, έχει ταπεινή καταγωγή, χωρίς αυτό να τον εμποδίζει να βρεθεί εγγύτερα στον κόσμο του χρήματος και της εξουσίας.
Εντυπωσιακή και αβίαστη κοινωνική και οικονομική κινητικότητα
Η εντυπωσιακή και αβίαστη κοινωνική και οικονομική κινητικότητα της αμερικανικής κοινωνίας (η ανέλιξη του Ομπάμα στην Προεδρία αποτελεί πλέον το πιο εμβληματικό παράδειγμα) είναι σίγουρα ένα από τα πολλαπλά πρόσωπα της Ελευθερίας στην οποία παραπέμπει ο τίτλος του βιβλίου. Σχεδόν όλοι οι ήρωες διαγράφουν αξιοθαύμαστες πορείες (ο Ρίτσαρντ γίνεται ροκ σταρ, για παράδειγμα, ενώ ο Τζόι, ο γιος της Πάττυ και του Γουόλτερ, «των Μπέργκλαντ», εύκολα καταφέρνει να παίρνει μέρος σε μπίζνες στο Ιράκ). Μοναδική εξαίρεση η ίδια η Πάττυ, η οποία επένδυσε όλο της το ψυχικό κεφάλαιο στην ιδιότητά της ως μητέρα. Μέρος της τραγωδίας της, άλλωστε, είναι η αποτυχία που βιώνει ακριβώς σε αυτό τον τομέα: η ανταγωνιστική σχέση με την κόρη της όσο και το ανεξέλεγκτο οιδιπόδειο με το γιο της οδηγούν τις σχέσεις τους άλλοτε στην αντιπαλότητα κι άλλοτε στην ψυχρότητα. Ποια είναι όμως, με λίγα λόγια, η ιστορία των Μπέργκλαντ;
Η αφηγηματική τεχνική που εφαρμόζει ο Φράνζεν συνίσταται κυρίως στο ξεδίπλωμα πολύπλευρων και πειστικών χαρακτήρων, στη διερεύνηση κάθε πτυχής της ψυχοσύνθεσής τους, της ιστορίας τους, των δεδομένων τους (εξού και το μέγεθος των μυθιστορημάτων του). Έτσι, μαθαίνουμε πολλά για τους γονείς και τα αδέλφια τους, την παιδική ηλικά των Πάττυ, Γουόλτερ και Ρίτσαρντ, αλλά και για τα παιδιά τους, τις φιλενάδες τους, τους συμφοιτητές τους κ.ο.κ. Κατά συνέπεια, είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι παραπλανητικό, να επιχειρήσει κανείς να συνοψίσει την «ιστορία» που βρίσκεται πίσω από την Ελευθερία. Αν υπάρχει κάποιος κεντρικός πυρήνας που συνέχει όλα τα υπόλοιπα αυτός εδράζεται στο τρίγωνο Πάττυ-Γουόλτερ-Ρίτσαρντ. Η ελεύθερη κυκλοφορία αισθημάτων ανάμεσα στους τρεις τους, καθώς και οι σχέσεις έλξης και απώθησης που αναπτύσσονται, λειτουργούν καθοριστικά για τις τύχες τους, είναι η ατμομηχανή που κινεί την αφήγηση.
Η Πάττυ, αθλητική στα νιάτα της και καταθληπτική στα 40άντα της, διαγράφει μια τεθλασμένη πορεία. Ισορροπεί διαρκώς ανάμεσα στην κοινοτοπία και την εξαίρεση, πασχίζοντας, θα έλεγε κανείς, να πετύχει το πρώτο, παρότι ανήκει δικαιωματικά στο δεύτερο. Ο συνεσταλμένα suis generis Γουόλτερ, από την άλλη, εξελίσσεται σε ισχυρό κέντρο της δράσης και της φιλοσοφίας που δονεί το μυθιστόρημα. Οι οικολογικές και πολιτικές του ανησυχίες, καθώς και οι τρόποι που σε κάθε φάση της ζωής του επιλέγει να τις εκφράσει, είναι από τα ισχυρότερα στοιχεία της ταυτότητας της Ελευθερίας. Η πολιτική, κυρίως ως έκφραση της φιλελεύθερης μεσαίας τάξης, είναι σημαντικός άξονας του βιβλίου, κι από αυτή την άποψη η Ελευθερία είναι ένα σπάνιο στο είδος του μυθιστόρημα (στο μυαλό μου έρχεται, για παράδειγμα, ως μέτρο σύγκρισης το Αμερικανικό Ειδύλλιο του Φίλιπ Ροθ). Τέλος, ο Ρίτσαρντ Κατς, leader της πρωτοποριακής ροκ μπάντας The Traumatics, όχι μονάχα διασώζεται από την καρικατούρα, αλλά ενισχύει κι αυτός με την πολυπλοκότητά του την αξιοθαύμαστη παραστατικότητα του μυθιστορήματος. Απρόβλεπτος, οξύς, εγωκεντρικός αλλά και ακέραιος, εκφράζει εύγλωττα την Αμερική της αμφισβήτησης – που γνωρίζει ωστόσο τα όριά της μέσα στο σύστημα. Είναι επίσης κι αυτός χαρακτήρας που εξελίσσεται γοργά, όπως και η μουσική του, από την επιφανειακή ποπ κουλτούρα σε μια βαθύτερη επαφή με αυτό που είναι παράδοση, λυρισμός και αβάν γκαρντ. Αντιήρωας μέχρι τέλους, γίνεται καταλύτης των εξελίξεων και φωτίζει με την παρουσία του, ακόμη και με την απουσία του, τις ελλείψεις των άλλων δύο.
Από τα τέλη του 70 μέχρι την προεδρία Ομπάμα
Από χρονολογικής άποψης το μυθιστόρημα καλύπτει μια ευρεία περίοδο, κάπου από τα τέλη της δεκαετίας του 70 μέχρι, περίπου, την άνοδο του Ομπάμα στην Προεδρία. Όμως, το μεγαλύτερο μέρος του εκτυλίσσεται από τα μέσα του 90 μέχρι τα μέσα της πρώτης δεκαετίας του νέου αιώνα, με την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους και τον πόλεμο σε Αφγανιστάν και Ιράκ να επηρεάζουν έντονα τις ζωές των ηρώων.
Ωστόσο, όπως προείπα, το μυθιστόρημα αναπτύσσεται μέσα από εξαντλητικές περιγραφές της ζωής και της συναισθηματικής κατάστασης των χαρακτήρων (με τη χρήση της τριτοπρόσωπης εστιασμένης αφήγησης) δημιουργώντας ένα σύμπαν διάφανο, χωρίς κρυφές πτυχές ή έντονες εκπλήξεις. Τα πράγματα λέγονται και δηλώνονται, αναζητώνται οι αποχρώσεις και οι προεκτάσεις τους, ενώ ποτάμια ολόκληρα από διαλόγους υποστηρίζουν την αληθοφάνεια των χαρακτήρων, τις σκέψεις τους, τις διαφορές τους, το ψυχικό τους αποτύπωμα.
Η ευκολία στην αναπαραγωγή πειστικών και με νεύρο διαλόγων, μαζί με την διάνθιση των περιγραφών με πλήθος έξυπνες και διεισδυτικές παρατηρήσεις, είναι κάποια από τα πολλά ατού του Φράνζεν. Αντιστρόφως, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι ακριβώς αυτή του η ανάγκη για καταφυγή σε μακροσκελείς διαλόγους, όπως και η τακτική του οι χαρακτήρες να σέρνουν μαζί τους επί σκηνής ολόκληρο το οικογενειακό τους δέντρο, μαρτυρούν συγγραφική αμηχανία, αν όχι αδυναμία. Η αλήθεια είναι, πάντως, ότι οι 800 σελίδες της Ελευθερίας –με εξαίρεση μερικές δεκάδες σελίδες προς το τέλος όπου ο συγγραφέας ανοίγει, για πολλοστή φορά, παρένθεση στο παρελθόν των ηρώων– διαβάζονται μονορούφι και με εντεινόμενο ενδιαφέρον. Συχνά γελάς, στέκεσαι, επιστρέφεις σε φράσεις και σκέψεις, αλλά τις περισσότερες φορές απλώς γυρίζεις σελίδες ικανοποιημένος που βρίσκεσαι στον κόσμο που ο Φράνζεν έχει βαλθεί, με εργατικότητα και επιμονή, να αναπαραστήσει για σένα.
Η ελευθερία, ψευδεπίγραφη ενίοτε, είναι αναπόσπαστο συστατικό της αμερικανικής κουλτούρας, κι απλώνεται ως μια τεράστια πολύχρωμη ζώνη από δυνατότητες όσο και από παγίδες. Κι όμως, αν κάτι χαρακτηρίζει τους ήρωες του Φράνζεν, κι απουσιάζει –με ορισμένες εξαιρέσεις– από τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία, είναι οι ηθικοί προβληματισμοί που επηρεάζουν τη συμπεριφορά, τις επιλογές, τη συγκρότησή τους. Όσο νευρωτικοί, αποτυχημένοι, εμμονικοί κι αν εμφανίζονται, διαθέτουν έναν συμπαγή ηθικό πυρήνα –που δεν συνδέεται απαραίτητα με νοοτροπίες και θρησκευτικές ευαισθησίες– και π9υ συνάδει ευθέως με την ιδιότητα του πολίτη, με τις βασικές αξίες που συνομολογούνται ως σημαντικές στο ευρύτερο πολιτισμικό τους περιβάλλον.
Έτσι, ακόμη κι αν ο Φράνζεν δεν είναι Τολστόι, και παρά την ντεμοντέ εμμονή του στα μυθιστορήματα με πολύ φαρδιά ράχη (και τα αναμενόμενα ζητήματα οικονομίας που προκύπτουν), η Ελευθερία είναι ένα από τα μυθιστορήματα της νέας χιλιετίας που οφείλει να διαβάσει κανείς αν θέλει να παραμείνει συντονισμένος με τον κέντρο του κόσμου, με τις υπόγειες ροές που τον διαπερνούν και τον συγκλονίζουν. Κι αυτό το Κέντρο, είτε μας αρέσει είτε όχι, βρίσκεται στην άλλη όχθη του ατλαντικού.
* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.
