Αμπελώνες της ζωής και του θανάτου

Το λογοτεχνικό είδος της οικογενειακής σάγκα έχει βαθιές ρίζες στη Σκανδιναβία, και ειδικότερα στην Ισλανδία. Αφορά εξιστορήσεις γεγονότων σε βάθος χρόνου (οικογενειακές διαμάχες, αποικισμός Ισλανδίας, εξάπλωση των Βίκιγκς κτλ.) με ήρωες που αφήνουν επιγόνους, ενώ δεσπόζουν συχνά πόλεμοι ή ηρωικά κατορθώματα των πρωταγωνιστών, προσδίδοντας επικό χαρακτήρα στην όλη αφήγηση, που συχνά είναι πολυσέλιδη και δαιδαλώδης. Παραλλαγές της σκανδιναβικής σάγκα υπάρχουν πολλές, ενώ στη νεώτερη ελληνική λογοτεχνία θα συναντήσουμε εκτενείς αφηγήσεις, όπου στην πορεία μιας οικογένειας στον χρόνο, και σε βάθος χρόνου, η Ιστορία διεισδύει στην καθημερινότητα επηρεάζοντάς την ή και το αντίστροφο: Η μικροϊστορία των οικογενειών ή των μικροκοινωνιών διαμορφώνει μια άλλη Ιστορία, ίσως αυθεντικότερη, κατά πολλούς, από την επίσημη και καταγεγραμμένη, που συχνά εκφράζεται και αποτυπώνεται μέσα από διαφορετικές οπτικές, αναλόγως της ιδεολογίας και του βαθμού μεροληψίας του εκάστοτε ιστορικού. Σ’ αυτήν την κατηγορία των βιβλίων, ανατρέχοντας πρόχειρα στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή των τελευταίων χρόνων, θα επικαλεστώ τη μυθιστορία του Περικλή Σφυρίδη Ψυχή μπλε και κόκκινη και το πρόσφατο, άκρως ενδιαφέρον ιστορικό μυθιστόρημα του Κώστα Χατζηαντωνίου Ο κύκλος του αίματος, και τα δύο τυπωμένα στην πρώτη τους έκδοση από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Μυθιστόρημα-ποταμός με μοντερνιστικά στοιχεία 

Ο Γιάννης Γρηγοράκης, κινούμενος σ’ αυτήν τη λογοτεχνική ατραπό, στήνει ένα μυθιστόρημα-ποταμό σχεδόν 470 σελίδων, ανατρέχοντας και επινοώντας τη ζωή τριών γενεών οινοπαραγωγών, που είχαν είτε ως κύρια εργασία είτε ως δευτερεύουσα ενασχόληση της ζωής τους την παραγωγή κρασιού, μέσα από αμπελώνες της περιοχής της Αρκαδίας, που, κατά κανόνα, είναι από τους ποιοτικότερους και αποδοτικότερους της ελληνικής γης.

Ο μυθιστοριογράφος Γιάννης Γρηγοράκης, κινούμενος σ’ αυτήν τη λογοτεχνική ατραπό, στήνει ένα μυθιστόρημα-ποταμό σχεδόν 470 σελίδων, ανατρέχοντας και επινοώντας τη ζωή τριών γενεών οινοπαραγωγών, που είχαν είτε ως κύρια εργασία είτε ως δευτερεύουσα ενασχόληση της ζωής τους την παραγωγή κρασιού, μέσα από αμπελώνες της περιοχής της Αρκαδίας, που, κατά κανόνα, είναι από τους ποιοτικότερους και αποδοτικότερους της ελληνικής γης. Η περιπέτεια της οικογένειας των Αληθινών ξεκινά από το 1871, οπότε γεννιέται ο Λέων Αληθινός, και καταλήγει μέχρι τις μέρες μας, την εποχή της οικονομικής κρίσης που βιώνει η χώρα μας, με τους τρίτους επιγόνους του, τα τρία εναπομείναντα παιδιά του Διόνυσου και της Ζακλίν, τον Ίκαρο, τη Θέλξη και την Ξένη. Διανύουμε συνολικά ένα χρονικό εύρος 150 χρόνων, από τότε που τους πρωτοπαρακολουθεί (δηλαδή τους επινοεί και τους καταγράφει) το βλέμμα και η πένα του συγγραφέα. Η χάραξη του γενεαλογικού δέντρου αυτών των –κατ’ ουσία– τεσσάρων γενεών των Αληθινών στις πρώτες σελίδες του βιβλίου ήταν επιβεβλημένη και σωστά τηρήθηκε από τον συγγραφέα ως συνοπτικός οδηγός-χρονολόγιο, για να μη χαθεί ο αναγνώστης στον λαβύρινθο γεννητόρων, προγόνων και απογόνων της οικογένειας, που μαζί με τους δευτερεύοντες ήρωες συναποτελούν ένα σύνολο άνω των 25 ατόμων, που όλοι τους ωστόσο διαδραματίζουν κάποιον ρόλο (σημαντικό ή λιγότερο σημαντικό) στην εξέλιξη της αφήγησης.

Η αφήγηση του Γρηγοράκη έχει μοντερνιστικά και μεταμοντερνιστικά στοιχεία. Δεν είναι γραμμική και επίπεδη, αλλά συστήνοντάς μας αρχικά τους τελευταίους επιγόνους των Αληθινών, επιστρέφει σταδιακά στο παρελθόν. Έτσι, από το σήμερα μπορεί να γυρίσουμε στην περίοδο του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και του μεσοπολέμου, για να ξαναγυρίσουμε στο σήμερα, να επιστρέψουμε στην περίοδο της γερμανικής Κατοχής και της Εθνικής αντίστασης και ούτω κάθε εξής. Αυτό το πήγαινε-έλα στον χρόνο είναι σχεδιασμένο με μαστοριά από τον συγγραφέα και απαιτεί αναγνωστική εγρήγορση αλλά και μια προσπάθεια εκ μέρους του αναγνώστη να υποψιαστεί ή να υποθέσει τον συνδετικό κρίκο προγόνων και απογόνων, που δεν είναι απλώς ο τρύγος, τα αμπέλια και το κρασί (ως ένα στερεοτυπικό και απλουστευτικό σύμβολο της ίδιας της ζωής και των χυμών της) αλλά κάτι βαθύτερο. Κάτι που έχει να κάνει με τα γονίδια των ηρώων, τη σχέση τους και το δέσιμό τους με τη φύση, το χώμα και την πατρική γη (άλογα, σκυλιά, αμπελώνες, χωριά της ελληνικής υπαίθρου, αντίσταση στον κατακτητή, αντίσταση στις δυσκολίες της ζωής), μια ζόρικη, ανυπότακτη ράτσα ανθρώπων εν ολίγοις που υπομένουν και επιμένουν, που δεν καταβάλλονται και συνεχίζουν έντιμα (όσο δηλαδή τους επιτρέπουν οι συνθήκες) και δυναμικά να ορίζουν τη ζωή τους και να αντέχουν στον χρόνο και στις δυσκολίες που, κατά καιρούς, τους παρουσιάζονται. Η όλη αφήγηση γίνεται άλλοτε πρωτοπρόσωπα, άλλοτε τριτοπρόσωπα κι άλλοτε άκρως σκηνοθετικά, με το έξυπνο εύρημα του αθέατου σκηνοθέτη (έτσι τιτλοφορούνται κάποιες υποενότητες του βιβλίου), μιας αόρατης κάμερας δηλαδή που εποπτεύει τον χώρο και που εστιάζει σε δύο άλλα πρόσωπα του σήμερα, στον Κάρλο και στην Έλη, που θα συνδέσουν το χθες με το σήμερα ή, καλύτερα, θα σταθούν ως κινητήριος μοχλός για την αναδρομή και την αναπόληση περασμένων γεγονότων. Ο ιταλός ιστορικός Κάρλο, δηλαδή, που αναζητά τις ρίζες του σε ιταλούς προγόνους επί γερμανικής κατοχής εστιάζοντας κυρίως στη δράση τους, θα σταθεί η αφορμή, μαζί με τη φίλη του Έλη, να ξεδιπλωθεί, με μια παράλληλη αφήγηση, το στόρι στα μάτια του αναγνώστη, καθιστώντας το επίκαιρο.

Ήρωες σωστά δομημένοι

Όλοι οι ήρωες του Γρηγοράκη είναι πειστικοί και σωστά χτισμένοι. Ο τρόπος που μιλούν, δρουν και συμπεριφέρονται είναι εναρμονισμένος με τη γλώσσα της εποχής τους, τις συνήθειές τους, το μορφωτικό τους επίπεδο, το ιστορικό και πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο είναι ενταγμένοι. Από γενιά σε γενιά οι επίγονοι γίνονται πιο υποψιασμένοι σχετικά με τις δυσκολίες στην ενασχόλησή τους με το κρασί, ενώ μέχρι τέλος τούς ενδιαφέρει η ποιότητα του κρασιού που παράγουν και όχι το κέρδος. Το ότι δεν αλλάζουν το όνομα στα σκυλιά τους οι Αληθινοί (Άργος 1, 2, 3 κτλ.) φανερώνει μια σχεδόν εμμονική προσκόλληση σε κάποια ακαθόριστη παράδοση, που αισθάνονται ότι τους ενώνει. Ένα ημερολόγιο που φτάνει, χέρι με χέρι, από τον Άγγελο στον γιο του Διόνυσο σαν παρακαταθήκη, λειτουργεί ως συνδετικός αρμός σ’ έναν μηχανισμό που ενώνει και συντηρεί τις γενιές των Αληθινών στον χρόνο. Μ’ αυτό το μεταμοντερνιστικό στοιχείο γραφής ο συγγραφέας μάς δίνει πληροφορίες για τον παλιό τρύγο και την παλιά εικόνα του αμπελουργού, για γνώσεις γεωπονίας εκείνης της εποχής, για τους ιταλούς αντιφασίστες που εκτελούσαν ανενδοίαστα οι γερμανοί φασίστες, για την εμμονή κάποιων Ελλήνων, επί Κατοχής, να πιστεύουν πως πατριώτες ήταν μόνο οι κομμουνιστές, αλλά και για τη διφορούμενη στάση εκκλησίας και δασκάλων αναφορικά με τους κατακτητές και τους ταγματασφαλίτες. Το κρασί και ο τρύγος συχνά δεσπόζουν στις σελίδες αυτού του αποκαλυπτικού ημερολογίου, ως απόσταγμα ζωής.

Οι περιγραφές χώρων, δρόμων και κτηρίων της εποχής του μεσοπολέμου ή της Κατοχής είναι τόσο ζωντανές και πειστικές, που νομίζει κάποιος πως διαδραματίζεται μπροστά στα μάτια του η παράθεση κινηματογραφικών πλάνων από έναν σκηνοθέτη-αφηγητή που έζησε εκείνα τα χρόνια και παραδίδει το πολύτιμο υλικό του στις επερχόμενες γενιές.

Στην αφήγηση του Γρηγοράκη υπάρχουν και άλλα άκρως ενδιαφέροντα πληροφοριακά στοιχεία που δείχνουν πως, της συγγραφής, προηγήθηκε ενδελεχής έρευνα εκ μέρους του. Επισημαίνω κάποια από αυτά: Οι λεπτομέρειες αναφορικά με την παραγωγή του κρασιού, τις ποικιλίες, τους αμπελώνες και τα οινοποιεία, τόσο τα ελληνικά όσο και τα γαλλικά. Το οξύτατο, επί Κατοχής, πρόβλημα των έκθετων, των παραμελημένων βρεφών, που κάποιες μητέρες τα παρατούσαν στο κατώφλι κάποιων σπιτιών, όχι συχνά από ασπλαχνία όσο από ανάγκη και εξ αιτίας της φτώχειας. Τα στοιχεία για τη νοθεία των αλεύρων και το σταφιδοπαραγωγικό ζήτημα. Η δράση των Ιταλών επί κατοχής, που εν μέρει δικαιώνει την αντιφασιστική τους δράση. Το ζήτημα των φθισικών της εποχής. Οι πτωχεύσεις καταστημάτων και βιοτεχνιών της εποχής που συντέλεσαν και στην κατάρρευση της αστικής τάξης στην Αθήνα. Αναφορικά με τα έκθετα βρέφη, μια άκρως ενδιαφέρουσα δευτεραγωνίστρια του Γρηγοράκη, η μαία κυρα Ζωή, διαδραματίζει σωτήριο ρόλο στο να μην πεθαίνουν τα έκθετα νεογέννητα από σύφιλη ή εντερίτιδα. Όλα τα παραπάνω στοιχεία, σε συνδυασμό με τη λεπτομερέστατη καταγραφή του ιστορικού πλαισίου διαφόρων εποχών, φανερώνουν πως ο Γρηγοράκης εργάστηκε όχι μόνο ως εμπνευσμένος συγγραφέας αλλά και ως δεινός μελετητής για την υλοποίηση του συγγραφικού του στόχου. Παρότι το βιβλίο βρίθει πληροφοριών και ιστορικών στοιχείων, ως παραγεμίσματα και απλωμένο αφηγηματικό υλικό, εντούτοις η γραφή του συγγραφέα τιθασεύει το υλικό αυτό δίχως να μας κουράζει ή να εκτρέπεται από τον αφηγηματικό του στόχο. Οι περιγραφές χώρων, δρόμων και κτηρίων της εποχής του μεσοπολέμου ή της Κατοχής είναι τόσο ζωντανές και πειστικές, που νομίζει κάποιος πως διαδραματίζεται μπροστά στα μάτια του η παράθεση κινηματογραφικών πλάνων από έναν σκηνοθέτη-αφηγητή που έζησε εκείνα τα χρόνια και παραδίδει το πολύτιμο υλικό του στις επερχόμενες γενιές.

Κρεσέντο σήψης, φθοράς και ματαιώσεων που καθηλώνει

Εκεί όπου ο Γρηγοράκης επιστράτευσε και εναπόθεσε όλο το συγγραφικό του ταλέντο είναι το καταληκτικό (έβδομο) κεφάλαιο του βιβλίου, που τιτλοφορείται «Ταξίδια εσωτερικού χώρου». Εδώ υπάρχει ένα κρεσέντο σήψης, φθοράς, ματαιώσεων και θανάτων, ένας ύμνος στη θνητότητα που παραπέμπει σε κορυφαίους μυθιστοριογράφους παγκόσμιας εμβέλειας. Εδώ όλα φθίνουν με τραγικό τρόπο: Ο Διόνυσος Αληθινός σε ένα παρατεταμένο ψυχορράγημα (με οράματα, παραισθήσεις, μνήμες και αναμνήσεις ζωής, όλα βουτηγμένα στην αχλή του θανάτου), ο σκύλος Άργος ο 3ος που κι αυτός πεθαίνει, η πιθανή ματαίωση της σχέσης της Ξένης με τη Λιλή, ένα άτυχο περιστατικό μιας γυναίκας που κούραρε ο γυναικολόγος Ιαν, ο σύντροφος της Θέλξης. Ο Ίκαρος δεν θα μιλήσει τελικώς για τη Μύρτιδα στο Μουσείο της Ακρόπολης, όπως ήταν προγραμματισμένο, οι τράπεζες δεν εγκρίνουν άλλα δάνεια για το οινοποιείο της οικογένειας κι ένα υποθηκευμένο σπίτι αδειάζει και ερημώνει. Η πορεία των Αληθινών είναι προδιαγεγραμμένη. Σ’ αυτό το κεφάλαιο κυριαρχεί και το ψυχολογικό πορτρέτο της νοσοκόμας κυρίας Δώρας, με σκέψεις και αναρωτήσεις για τον θάνατο και τους ετοιμοθάνατους που καθηλώνουν. Το τέλος αυτής της πορείας της οικογένειας των Αληθινών δεν χρειάζεται να το αποκαλύψουμε. Ο συγγραφέας, παρακάμπτοντας τις τελευταίες εκκρεμότητες ζωής των τελευταίων επιγόνων (των τριών προαναφερθέντων αδελφών δηλαδή) γειώνει την ιστορία του στο σήμερα, στο απόγειο της οικονομικής κρίσης, με σαρκαστικό, εύγλωττο και ειρωνικό τρόπο. Ελπίζω να μην βγει προφητικός για όλες τις επιχειρήσεις, όλες τις βιοτεχνίες, όλο το μόχθο ζωής χιλιάδων ανθρώπων αυτού του τόπου, και νιώσουν οι κάτοικοι αυτής της ταλαιπωρημένης χώρας δουλοπάροικοι στο ίδιο τους το βιος, στην ίδια τους τη γη.

Ο Γρηγοράκης, κάποιες ελάχιστες φορές, αναλύει κι ερμηνεύει τους ήρωές του λίγο περισσότερο του επιτρεπτού, θέλοντας να είναι περισσότερο ακριβής και πειστικός στη δόμηση του χαρακτήρα τους. Ωστόσο, με τα έως τώρα βιβλία του (εννέα τον αριθμό) αποδεικνύει πως είναι ένας σημαντικός σύγχρονος μυθοπλάστης, ένας τεχνίτης της γραφής, που έχει κατακτήσει εδώ και καιρό το προσωπικό του ύφος. Από βιβλίο σε βιβλίο μάς εκπλήσσει ευχάριστα με την ευρηματικότητα και την ποικιλία των θεμάτων του, την καλογραμμένη του αφήγηση, τους ζουμερούς του διαλόγους αλλά και τις φιλοσοφικές ενατενίσεις των ηρώων του. Το μυθιστόρημα Αληθινοί κι ονειροπόλοι είναι, κατά τη γνώμη μου, ένα σημαντικό βιβλίο, που, παρά τον όγκο του, διαβάζεται απνευστί. Η οικογένεια των Αληθινών θα μπορούσε να αντιπροσωπεύσει πάμπολλες οικογένειες αυτού του τόπου που πάσχισαν να μάθουν τον κόσμο και τα μυστικά του, που ψηλάφησαν τις αλήθειες της ζωής, τη βαθύτερη ουσία της ύπαρξής τους, οδηγούμενοι, κάποτε, σε κάποιου είδους αυτογνωσία.

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.

→ Το κείμενο εκφωνήθηκε από τον Παναγιώτη Γούτα την Κυριακή, 6 Μαΐου 2018, σε παρουσίαση βιβλίου της ΔΕΒΘ.

Αληθινοί και ονειροπόλοι