«Η τρίτη κατάσταση» του Άμος Οζ (κριτική) – Απολογισμός ζωής στα χρόνια της πρώτης Ιντιφάντα

Είναι βέβαιο ότι αν ο Άμος Οζ [1939-2018] ζούσε σήμερα θα ήταν βαθύτατα λυπημένος και προβληματισμένος για τα όσα συμβαίνουν αυτήν την εποχή στη χώρα του, το Ισραήλ, με την επικράτηση μιας δεξιάς-ακροδεξιάς κυβέρνησης, με τον εκλογικό καταποντισμό της Αριστεράς, με την έξαρση της αραβοηισραηλινής σύγκρουσης. Είναι εξίσου βέβαιο ότι θα συμμετείχε στις μεγάλες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις που πραγματοποιούνται τον τελευταίο καιρό στο Ισραήλ, ότι θα κατέθετε για μια ακόμη φορά, δημόσια, με τόλμη, τις γενναίες απόψεις του για τη γάγγραινα που, χρόνια τώρα, δηλητηριάζει τη ζωή Ισραηλινών και Αράβων, και ότι θα καθόταν να γράψει ακόμη ένα μυθιστόρημα στις σελίδες του οποίου θα εγκιβώτιζε την προσωπική του αγωνία για όλη αυτήν την ζοφερή κατάσταση. Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πόσο η απώλειά του, το 2018 σε ηλικία 79 ετών, ήταν απροσμέτρητη τόσο για την χώρα του όσο και για τη λογοτεχνία, την οποία με περισσό πάθος διακόνησε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Διότι σε όλα σχεδόν τα μυθιστορήματά του ο ισραηλινός συγγραφέας, μέσα από δεξιοτεχνικές, αφηγηματικά, ατραπούς, φέρνει και ξαναφέρνει στην επιφάνεια το μέγιστο πρόβλημα που ταλανίζει την μικρή του χώρα από τη στιγμής της δημιουργίας της.

Η τρίτη κατάσταση που κυκλοφόρησε πρόσφατα δεν ανήκει στα τελευταία του μυθιστορήματα, με κύκνειο άσμα τον περίφημο Ιούδα. Η τρίτη κατάσταση γράφτηκε το 1989, μια εξαιρετικά εύφλεκτη περίοδο, κατά την οποία διαδραματιζόταν η αποκαλούμενη πρώτη Ιντιφάντα [ταρακούνημα, στα αραβικά], η εξέγερση δηλαδή των Παλαιστινίων εναντίον της κατοχής της Δυτικής Όχθης και της Γάζας από το Ισραήλ. Η πρώτη Ιντιφάντα άρχισε τον Δεκέμβριο του 1987 και τελείωσε με την υπογραφή των Συμφωνιών του Όσλο, το 1993, τη δημιουργία της Παλαιστινιακής Αρχής και την αναγνώριση του Ισραήλ από την Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την διάρκειά της, μάτωσαν και οι δύο συγκρουόμενες πλευρές, με θύματα, 1500 περίπου Παλαιστίνιους και περίπου 400 Ισραηλινούς, ενώ 1000 Παλαιστίνιοι εκτελέστηκαν από Παλαιστινίους με την κατηγορία της συνεργασίας με τους Ισραηλινούς.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα ο Οζ γράφει το μυθιστόρημά του. Ο χώρος είναι η Ιερουσαλήμ, μια πόλη που βιώνει με εξαιρετική ένταση τα παραπάνω τεκταινόμενα. Επίσης, μια πόλη, που συσσωματώνει μια ιστορία δυο χιλιάδων ετών, την οποία, ανάλογα με τους χρόνους, τη διεκδικούν τρεις θρησκείες: Η ιουδαϊκή, η χριστιανική και τελευταία, η μουσουλμανική. Μια πόλη που, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Οζ «κάποτε σ’ αυτούς τους λόφους και τις φιδογυριστές κοιλάδες τους, περιδιάβαιναν κριτές και βασιλιάδες, κατακτητές, προφήτες οργής και παρηγοριάς, σωτήρες, αναμορφωτές του κόσμου, αγύρτες, οραματιστές, ιερείς και αλλοπαρμένοι που άκουγαν φωνές, προδότες, μεσσίες, Ρωμαίοι έπαρχοι, Βυζαντινοί ηγεμόνες, μουσουλμάνοι στρατηγοί και πρίγκηπες Σταυροφόροι, ασκητές, ερημίτες, θαυματοποιοί και βασανισμένοι. Μέχρι σήμερα η Ιερουσαλήμ κρούει τις καμπάνες των εκκλησιών της στη μνήμη τους, φωνάζει θρηνητικά το όνομά τους από την κορυφή των μιναρέδων της H&M και τους καλεί πίσω με καβαλιστικά ξόρκια».

Ο Φίμα είναι ο απόηχος του Δον Κιχώτη που οραματίζεται έναν κόσμο, δικαιότερο, φιλειρηνικό, συνεργάσιμο, και αλληλέγγυο ακόμα και ανάμεσα σε όσους θεωρούν αλλήλους εχθρούς, όπως στην περίπτωση Ισραηλινών και Αράβων.

Ο πρωταγωνιστής και αφηγητής της Τρίτης κατάστασης, ο Εφραίμ, με υποκοριστικό Φίμα, είναι ένας μεσήλικας, που στο μεταίχμιο της ζωής του, επιχειρεί έναν απολογισμό της ζωής του, η οποία έρχεται συνεχώς σε σύγκρουση με το κοινωνικό περιβάλλον και τους κανόνες που αυτό επιβάλλει στους ανθρώπους. Είναι αντιφατικός, αναποφάσιστος, και αδέξιος. Οτιδήποτε κι αν πράττει ο Φίμα, εμφανίζεται ανοίκειο για τους ανθρώπους γύρω του, ακόμη και τους πιο κοντινούς του. Οι τελευταίοι τον αγαπούν, νοιάζονται γι’ αυτόν αλλά τον θεωρούν κάτι μεταξύ απροσάρμοστου, ανώριμου συναισθηματικά και… κλόουν.

Πολύ περισσότερο ξενίζουν, έως και εκνευρίζουν, οι απόψεις του για τον κόσμο, τη χώρα του και τις πολιτικές της απέναντι στους Άραβες. Ο Φίμα, εκτός του ότι λατρεύει τις λέξεις και το πραγματικό τους νόημα, συνηθίζει να καταγράφει κάθε πρωί το όνειρο που είδε στον ύπνο του, στο, όπως το ονομάζει: «Τετράδιο των ονείρων» επειδή «βρίσκει λιγότερη ψευτιά στον ύπνο απ’ ότι στον ξύπνο». Ο Φίμα είναι ο απόηχος του Δον Κιχώτη που οραματίζεται έναν κόσμο, δικαιότερο, φιλειρηνικό, συνεργάσιμο, και αλληλέγγυο ακόμα και ανάμεσα σε όσους θεωρούν αλλήλους εχθρούς, όπως στην περίπτωση Ισραηλινών και Αράβων. Δεν περνάει μέρα που να μην κρίνει/κατακρίνει την πολιτική της κυβέρνησης της χώρας του απέναντι στους Παλαιστίνιους Άραβες, να μην ξιφουλκήσει με πάθος εναντίον της συνέχισης της κατοχής των αραβικών εδαφών από το Ισραήλ μετά από τον πόλεμο του 1967, να μην τσακωθεί με τους καλύτερους φίλους του και με τον πατέρα του, έναν κεντροευρωπαΐο Εβραίο, μπον βιβέρ, αστό, με παραδοσιακές ωστόσο αρχές, να γράφει και να δημοσιεύει πύρινα άρθρα.

Συναισθάνεται μάλιστα τόσο πολύ την γυναικεία φύση που φτάνει στο σημείο να γίνεται επικριτικός με το ίδιο του φύλο.

Ο Φίμα είναι διαφορετικός και σε ό,τι αφορά τις σχέσεις του με το γυναικείο φύλο. Σέβεται και αγαπάει τις γυναίκες, όχι μόνον στη θεωρία και στα λόγια αλλά και στις πράξεις. Δεν είναι καθόλου ανταγωνιστικός μαζί τους, στέκεται δίπλα τους όταν τον έχουν ανάγκη, τις ακούει, και συνευρίσκεται ερωτικά μαζί τους όταν και εκείνες το θέλουν. Και φαίνεται ότι το θέλουν… συχνά. Συναισθάνεται μάλιστα τόσο πολύ την γυναικεία φύση που φτάνει στο σημείο να γίνεται επικριτικός με το ίδιο του φύλο. Όμως επειδή, αφενός, εμφανίζεται φεμινιστικότερος από όσο μπορούν να αντέξουν ο ίδιες οι γυναίκες, και αφετέρου ξενίζουν η ανοργάνωτη ζωή του και οι απόψεις του, ο Φίμα συχνά παρεξηγείται και πληγώνεται, όπως στην περίπτωση της πρώην συζύγου του, της Γιαέλ.

Πώς να έχεις εμπιστοσύνη σε έναν άντρα που ξεχνάει τον βραστήρα στην πρίζα, που ζει μόνος σε ένα σπίτι-αχούρι, γεμάτο εφημερίδες και βιβλία, που το ψυγείο του είναι σχεδόν πάντα άδειο, που φοράει βρώμικα ρούχα, που μπερδεύει το τι έκανε πριν λίγα λεπτά με αυτό που κάνει τώρα, που αμφιβάλλει για τα πάντα, ακόμα και για την ύπαρξη του Θεού, και τα μόνα που τον ενδιαφέρουν είναι, να καταγράφει τα όνειρά του, να ελέγχει αν οι λέξεις των άλλων είναι οι σωστές, να προσπαθεί να γράψει ποίηση αλλά να μην τα καταφέρνει, να τα βάζει με την κυβέρνηση, να αμφισβητεί τον πατέρα του και τις εβραϊκές, μεσιανικές παραδόσεις, να φιλοσοφεί για την ανθρώπινη ύπαρξη, να μπλέκεται όλο και περισσότερο προσπαθώντας να απαντήσει στα συνεχή ερωτηματικά του και γενικώς να μη βρίσκει ησυχία; Όπως πολύ σωστά παρατηρεί στον Επίλογο της, η Μάγκυ Κοέν, ο Φίμα βρίσκεται στον αντίποδα του «ηλιοκαμένου, γεροδεμένου, και αγέρωχου Ισραηλινού, έτσι όπως τον παρουσιάζει η προηγούμενη, “στρατευμένη” στην ιδεολογία του νεοσύστατου κράτους, λογοτεχνία».

Ο Άμος Οζ στο Ισραήλ το 1983 [Φωτογραφία: Dominique Nabokov].

Γύρω από τον πρωταγωνιστή του, ο Άμος Οζ πλάθει μια σειρά δευτερευόντων χαρακτήρων, γυναικείων και ανδρικών, που αποτελούν το άμεσο περιβάλλον του Φίμα αλλά και δίνουν το στίγμα μιας προοδευτικής αστικής μερίδας της ισραηλινής κοινωνίας. Πολύ συμπαθητική φιγούρα, που προσιδιάζει στο παλιό πρότυπο του κοσμοπολίτη, Εβραίου της ευρωπαϊκής διασποράς, είναι ο πατέρας του Φίμα, Μπαρούχ, ο οποίος, στις συνεχείς επικρίσεις του γιου του, απαντάει με παραβολές ή εβραϊκά ανέκδοτα, πατώντας πάνω στην παράδοση της εβραϊκής θυμοσοφίας και του εβραϊκού χιούμορ. Εκείνη, ωστόσο, που κυριαρχεί στο μυθιστόρημα του Ισραηλινού συγγραφέα, είναι αναμφισβήτητα η Ιερουσαλήμ.

Εκείνη, ωστόσο, που κυριαρχεί στο μυθιστόρημα του Ισραηλινού συγγραφέα, είναι αναμφισβήτητα η Ιερουσαλήμ.

Ο Οζ σχεδιάζει και αναπαριστά την τοπογραφία της πανάρχαιας αυτής, πολύσημης, πόλης, με έντονα ποιητική διάθεση, με φανερή στοργή προς αυτήν και με υποφώσκουσα αγωνία για το μέλλον της. Ο ήρωάς του, είναι ένας περιπατητής της Ιερουσαλήμ, που περιπλανάται σε αυτήν, στους υγρούς δρόμους της, στα σταυροδρόμια της, στους μαλακούς λόφους της, μέσα στο ψιλόβροχο, στα χειμωνιάτικα ατμοσφαιρικά τοπία της, στις φωτοσκιάσεις της, πάνω στα βήματα των παλιών προφητών της, όλων των θρησκειών και παραδόσεων, ένας μικρός πιθανός προφήτης και ο ίδιος; Αυτός που ψάχνει για μια Τρίτη κατάσταση που θα δείξει κάποιους άλλους δρόμους; Και ποια μπορεί να είναι αυτή;

Ο Ισραηλινός συγγραφέας για μια ακόμη φορά κεντάει σταυροβελονιά σταυροβελονιά το μυθιστόρημα του. Με μοναδική δεξιοτεχνία, καθώς περιγράφει τις πιο απλές, σχεδόν κοινότοπες κινήσεις της καθημερινότητας του πρωταγωνιστή του, εμβολίζει περιστατικά που εκείνος ανασύρει από την μνήμη του, καταγράφει με ιδιαίτερη ευαισθησία και τρυφερότητα τα όνειρά του, στα οποία κυρίαρχη θέση έχει η φωνή της αποθανούσης μητέρας του, εγκιβωτίζει τις πολιτικές του απόψεις για την αραβοισραηλινή σύγκρουση, επιχειρεί ένα μεγάλο χρονικό άλμα προς τα πίσω, φτάνει στον τόπο καταγωγής της οικογένειας του, ένα πολωνικό χωριό, στην ναζιστική κατοχή και το Ολοκαύτωμα, αναστοχάζεται διαρκώς για την ανθρώπινη φύση, για τις σχέσεις και τους ρόλους των δύο φύλων. Και όλα αυτά τόσο αβίαστα, τόσο γλιστρούν το ένα μέσα στο άλλο, τόσο είναι γερά δεμένα μεταξύ τους, τόσο σφιχτοδουλεμένα, που θαρρείς πως δεν μπορεί να υπάρξει το ένα χωρίς το άλλο. Τελικά ο Οζ καταφέρνει να προσδώσει μια ποιητική ατμόσφαιρα εσωτερικού τοπίου στο μυθιστόρημα του ακόμα και όταν αφήνει τον Φίμα του –το μυθιστορηματικό του προσωπείο δηλαδή– να ξιφουλκήσει με πάθος εναντίον της πολιτικής της χώρας του απέναντι στους Παλαιστίνιους, προβάλλοντας την φιλειρηνική και συνεργάσιμη πλευρά του, αυτήν για την οποία αγωνίστηκε όσο ζούσε ο Ισραηλινός συγγραφέας και για την οποία, όχι λίγες φορές, κατακρίθηκε.

Ωστόσο, δεν θα μπορούσαμε να απολαύσουμε το πολυδιάστατο αυτό μυθιστόρημα του Άμος Οζ, δεν θα μπορούσαμε να εισχωρήσουμε στις λεπτές ατμοσφαιρικές του πτυχές, δεν θα γευόμαστε τον γλωσσικό του πλούτο, χωρίς την εξαιρετική μετάφραση της Μάγκυ Κοέν και μάλιστα απευθείας από την εβραϊκή γλώσσα. Και τέλος, δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε την χώρα του Ισραήλ και των πολλαπλών προβλημάτων της, όπως πάντα μας βοηθά να κάνουμε η ανάγνωση των μυθιστορημάτων του Άμος Οζ.

* Η ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Τελευταίο της μυθιστόρημα, «Στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού. Μια παλιά ιστορία» (εκδ. Πατάκη).