
Για το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (Abdulrazak Gurnah, Νόμπελ Λογοτεχνίας 2021) «Άλλες ζωές» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά, εκδ. Ψυχογιός). Στην κεντρική φωτογραφία, αιχμάλωτοι διαφόρων φυλών στη Ναμίμπια, μια χώρα που, όπως και άλλες χώρες της Αφρικής, γνώρισε για καιρό τις αγριότητες της Γερμανικής αποικιοκρατίας.
Του Κ.Β. Κατσουλάρη
Θα το θυμάστε, ίσως. Δεν έχει κλείσει ούτε χρόνος απ’ όταν η Σουηδική Ακαδημία ανακοίνωσε το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2021, σπέρνοντας τον πανικό στα δημοσιογραφικά γραφεία και στους συντάκτες βιβλίου σε όλον τον κόσμο, που προσπαθούσαν να ανακαλύψουν ποιος είναι και πώς προφέρεται ο «άγνωστος» αυτός συγγραφέας από τη Ζανζιβάρη της Τανζανίας.
Κι όμως, ο 73χρονος Αμπντουλραζάκ Γκούρνα, Βρετανός πολίτης από τη δεκαετία του 60, οπότε κι εγκατέλειψε ως πολιτικός πρόσφυγας τη χώρα του, όχι μονάχα ζει και διδάσκει στην Αγγλία, αλλά τουλάχιστον δύο από τα βιβλία του ήταν υποψήφια για το δημοφιλέστερο βραβείο στην αγγλική γλώσσα, το βραβείο Μπούκερ. Ο ίδιος έχει υπάρξει άλλωστε μέλος της επιτροπής του Μαν Μπούκερ το 2016.
Για τον μη αγγλόφωνο κόσμο, όπως και στη χώρα μας, ούτε συζήτηση: Ο σημαντικότερος συγγραφέας της Ανατολικής Αφρικής ήταν εντελώς άγνωστος.
Παρόλα αυτά, τη στιγμή της βράβευσής του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, τα περισσότερα βιβλία του ήταν εξαντλημένα ακόμη και στη Μεγάλη Βρετανία, ενώ και στις Ηνωμένες Πολιτείες η κατάσταση δεν ήταν πολύ διαφορετική. Για τον μη αγγλόφωνο κόσμο, όπως και στη χώρα μας, ούτε συζήτηση: Ο σημαντικότερος συγγραφέας της Ανατολικής Αφρικής ήταν εντελώς άγνωστος.
Έτσι είναι: Η ιστορία του συγγραφέα Αμπντουλραζάκ Γκούρνα είναι σε μεγάλο βαθμό και η ιστορία της σχέσης του δυτικού κόσμου, όλων μας, με την Αφρική. Ξέρουμε ότι βρίσκεται εκεί, κοντά μας, αλλά προτιμούμε να μην γνωρίζουμε πολλά περισσότερα. Η Αφρική φαντάζει αχανής, περίπλοκη, και από πολλές πλευρές υπερβολικά πρωτόγονη στα μάτια μας...
![]() |
O Αμπουλραζάκ Γκούρνα τιμήθηκε με το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας το 2021. Είναι συγγραφέας δέκα μυθιστορημάτων: Memory of Departure, Pilgrims Way, Dottie, Paradise (στη βραχεία λίστα για τα βραβεία Booker και Whitbread), Admiring Silence, By the Sea (στη μακρά λίστα για το βραβείο Booker Prize και στη βραχεία λίστα για το βραβείο των Los Angeles Times), Desertion (στη βραχεία λίστα για το Βραβείο των Συγγραφέων της Κοινοπολιτείας), The Last Gift, Gravel Heart και Άλλες Ζωές (στη βραχεία λίστα για το Βραβείο Orwell, στη μακρά λίστα για το Βραβείο Walter Scott). Είναι ομότιμος καθηγητής Αγγλικής και Μετα-αποικιακής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ. Ζει στο Καντέρμπουρι. Από τις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ ετοιμάζονται και άλλα βιβλία του. |
Το Άλλες ζωές (Afterlives), το μυθιστόρημα που επέλεξαν οι εκδόσεις Ψυχογιός για να μας συστήσουν τον νομπελίστα συγγραφέα είναι το τελευταίο του. Κυκλοφόρησε στη Μεγάλη Βρετανία μόλις το 2020, κι από πολλές απόψεις είναι ιδανικό για μια πρώτη γνωριμία μαζί του: Διαδραματίζεται στην Ανατολική Αφρική, τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, και σε αυτό συναντάμε όλα τα μεγάλα θέματα που χαρακτηρίζουν τη λογοτεχνία του συγγραφέα από την Τανζανία: Η Αφρική ως πεδίο συγκρούσεων μεταξύ αποικιοκρατικών δυνάμεων, η διάλυση των οικογενειών από τους πολέμους και τις αρρώστιες, η αναζήτηση πατρίδας και το αίσθημα της προσφυγιάς, ο έρωτας και η αγάπη ως ύστατο καταφύγιο.
Η Ανατολική Αφρική και η Γερμανική αποικιοκρατία
Να σημειώσουμε όμως πρώτα μερικά δεδομένα, που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το ευρύτερο ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο: Η Ανατολική Αφρική, η περιοχή δηλαδή νότια του Σουδάν και της Υεμένης, αποτελείται από χώρες που βρέχονται από τον ινδικό ωκεανό, όπως η Σομαλία, η Κένυα και η Τανζανία, αλλά και από χώρες ηπειρωτικές, όπως το Νότιο Σουδάν, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και η Αιθιοπία. Οι περισσότερες από αυτές τις χώρες υπήρξαν για δεκαετίες αποικίες της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, του Κάιζερ, πριν περάσουν, έπειτα από πόλεμο, στα χέρια των Βρετανών.
Η τακτική του Γερμανικού Στρατού ήταν να δημιουργεί στρατιωτικές δυνάμεις αποτελούμενες από ντόπιους, τους λεγόμενους Ασκάρι, τους οποίους συχνά αποσπούσαν με τη βία από τα χωριά τους, χωρίς να σπανίζουν κι εκείνοι που κατατάσσονταν οικειοθελώς ως μισθοφόροι, προκειμένου να αποφύγουν τα χειρότερα: την πείνα και τις αρρώστιες.
Δύο από τους τέσσερις κεντρικούς ήρωες αυτού του μυθιστορήματος αναζητούν την τύχη τους στον Γερμανικό Στρατό, γίνονται Ασκάρι. Ο πρώτος, ο Ιλιάς, δεν θα επιστρέψει ποτέ, και η εξαφάνισή του θα σημαδέψει όχι μονάχα την αδερφή του, τη βασανισμένη Αφίγια, αλλά και την επόμενη γενιά, ως ανεπούλωτο τραύμα. Ο δεύτερος, ο Χάμζα, δεν θα βρει στους Ασκάρι τη συντροφικότητα και την αίσθηση αποστολής που γύρευε όταν κατατάχτηκε. Οι λεπτεπίλεπτοι τρόποι και το όμορφο παρουσιαστικό του θα είναι η κατάρα του, έτσι που καταλήγει αντί για πολεμιστής, ορντινάντσα, προσωπικός υπηρέτης δηλαδή, ενός μορφωμένου πλην απάνθρωπου Γερμανού αξιωματικού.
Μαζί του πάντως θα διδαχτεί τη γερμανική γλώσσα και κουλτούρα, και μέσα από πολλές περιπέτειες που θα τραυματίσουν την ψυχή του με τη φρίκη και την παραφροσύνη του πολέμου, θα βρεθεί ημιθανής σε ένα Τάγμα Μοναχών, όπου θα συνδεθεί φιλικά με μια καλή Γερμανίδα, στην οποία αναφέρεται απλώς ως Frau.
Διαλυμένες οικογένειες, κακοποίηση και βία
Μεγάλο μέρος του μυθιστορήματος καταλαμβάνει η ζωή των άλλων δύο κεντρικών χαρακτήρων, του Χαλίφα και της Αφίγια. Στην ιστορία των δυο τους υπάρχουν ομοιότητες: Διαλυμένες οικογένειες από χωριά της ενδοχώρας, κακοποίηση και βία στην παιδική τους ηλικία, έως ότου βρίσκουν καταφύγιο στην μικρή παραλιακή πόλη όπου και θα συνυπάρξουν, με την Αφίγια να γίνεται ψυχοκόρη του άτεκνου Χαλίφα.
Η επιστροφή του Χάμζα από τον πόλεμο θα σηματοδοτήσει μεγάλες αλλαγές: Οι ζωές των τριών αυτών προσώπων συνδέονται σε έργα ειρήνης και προκοπής, κι ενώ η χώρα βρίσκεται πλέον υπό βρετανική διοίκηση, με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο προ των πυλών.
Τέσσερις δεκαετίες Ιστορίας της Ανατολικής Αφρικής
Στο Άλλες Ζωές συμπυκνώνονται κάπου τέσσερις δεκαετίες της κοινωνικής και πολιτικής Ιστορίας της Ανατολικής Αφρικής: Είναι δεκαετίες σημαντικές, καθώς ορίζουν το πέρασμα από τη Γερμανική στη Βρετανική κυριαρχία, κι από εκεί στην σταδιακή Ανεξαρτησία, μέσα από την ανάπτυξη απελευθερωτικών κινημάτων στις περισσότερες χώρες. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν την κατεύθυνση διαδραματίζει και η Κοινωνία των Εθνών, που συστάθηκε αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ταυτόχρονα, το Άλλες Ζωές είναι ένα μυθιστόρημα για την αφρικανική ψυχή, την αναζήτηση ταυτότητας μέσα από αρχέγονες παραδόσεις, κουλτούρες που εδράζονται σε μια μαγική αντίληψη του κόσμου, καθώς έρχονται σε επαφή, συχνά με βίαιο τρόπο, με την επιστήμη και τον δυτικό τρόπο σκέψης και ύπαρξης.
Ο Γκούρνα, έχοντας βρει ο ίδιος καταφύγιο από πολύ νέος σε μια δυτική χώρα, χωρίς να αποσιωπά τα εγκλήματα και την ιστορική αδικία της αποικιοκρατίας, καταφέρνει να σκιαγραφήσει μια πλούσια και βαθιά ανθρώπινη εικόνα της ζωής των ηρώων του, όπου τα πράγματα δεν είναι ασπρόμαυρα. Με το μυθιστόρημά του δίνει φωνή σε ανθρώπους που δεν έχουν φωνή, φέρνοντας στο προσκήνιο ζωές από αυτές που συνήθως τις καταπίνει ο στρόβιλος της Ιστορίας.
Με το μυθιστόρημά του δίνει φωνή σε ανθρώπους που δεν έχουν φωνή, φέρνοντας στο προσκήνιο ζωές από αυτές που συνήθως τις καταπίνει ο στρόβιλος της Ιστορίας.
Το βιβλίο, όπως και όλα τα βιβλία του νομπελίστα συγγραφέα, είναι γραμμένο στα αγγλικά, αλλά βρίθει λέξεων στα σουαχίλι, στα αραβικά και στα γερμανικά, αφήνοντας ακόμη και με αυτόν τον τρόπο να διαφανεί η ποικιλομορφία και η αντιφατικότητα της αφρικανικής ταυτότητας. Δύσκολο έργο για τη μεταφράστρια Κατερίνα Σχινά, η οποία, πολύπειρη καθώς είναι, το έφερε σε πέρας με σεβασμό και γνώση.
* Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων Αφαίας και Τελαμώνος (εκδ. Μεταίχμιο).