Ρέιτσελ Κασκ: Το «περίγραμμα» μιας αναγέννησης

Για το μυθιστόρημα της Rachel Cusk «Περίγραμμα» (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, εκδ. Gutenberg).

Του Διονύση Μαρίνου

Υπάρχει μια αλληλουχία πραγμάτων και γεγονότων. Μπορεί τη στιγμή που συμβαίνουν να μην μπορεί κανείς, ούτε καν ο δημιουργός τους, να την προσδιορίσει, αλλά όταν αναγνωστεί εκ των υστέρων, αίφνης, νοηματοδοτούνται τα πάντα.

Η Κασκ όρισε τη διαδικασία της συγγραφικής μετάλλαξής της ως «δημιουργικό θάνατο». Η μυθοπλαστική πλευρά του εαυτού της υπέστη ένα βαθύτατο ρήγμα.

Το 2012, η Ρέιτσελ Κασκ εκδίδει ένα βιβλίο που δεν είναι μυθοπλασία. Δεν ήταν η πρώτη φορά που το έκανε. Ήταν ένα memoir, το οποίο αντιμετωπίστηκε με περισσό σκεπτικισμό από τους αναγνώστες και τους κριτικούς. Λεγόταν Aftermath και πραγματευόταν τη ζωή της ύστερα από τον χωρισμό με τον άντρα της, Άντριαν Κλαρκ. Ακόμη και η ίδια παραδέχθηκε πως εκείνο το βιβλίο την έθεσε μέσα σε ένα γυάλινο σπίτι όπου όλοι πλέον ήξεραν τα ενδότερα του οίκου της. Να ήταν, λοιπόν, αυτό το σημείο που καθόρισε τη μετέπειτα στάση της ως προς το γράψιμο; Η Κασκ όρισε τη διαδικασία της συγγραφικής μετάλλαξής της ως «δημιουργικό θάνατο». Η μυθοπλαστική πλευρά του εαυτού της υπέστη ένα βαθύτατο ρήγμα. Δύο χρόνια από το πυρετώδες Aftermath, το 2014, πλέον, λέει σε μια συνέντευξή της στην εφημερίδα Guardian πως η κοινή μυθοπλασία είναι «ψεύτικη και ντροπιαστική». Πόσοι συγγραφείς έχουν αποφανθεί αναλόγως για τα μυστικά του επαγγέλματός τους; Μάλλον, ελάχιστοι και σίγουρα όχι με την πρόθεση να διακηρύξουν μέσω των έργων τους ανάλογη σταθερότητα στην άποψή τους.

Η Κασκ το έκανε. Υπάρχει, πλέον, έμπρακτη κατάθεση. Κάπως έτσι, την ίδια χρονιά, έρχεται το πρώτο μυθιστόρημα της θαυμαστής τριλογίας της. Το πρώτο βιβλίο, ολιγοσέλιδο, αλλά αρκούντως πυκνό, Περίγραμμα (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, εκδ. Gutenberg) είναι ο ορισμός της επανεκκίνησης ενός συγγραφέα. Τα προηγούμενα βιβλία της, καίτοι είχαν λάβει βραβεία και είχαν διαβαστεί από πολύ κόσμο, αποδείχθηκαν μια κοινή, προφανής πτυχή της. Τούτα εδώ τα τρία βιβλία όρισαν μια άλλη συνθήκη, εντελώς διαφορετική.

Η Κασκ αποφασίζει να γίνει «αόρατη», αλλά ταυτόχρονα και θεατή. Να κρύβει δημιουργώντας, αλλά και να φανερώνει διαλύοντας κάθε ψευδαίσθηση μυθοπλασίας. Το αποτέλεσμα έλαβε τον χαρακτήρα της autofiction.

Το Περίγραμμα ήρθε στα εκδοτικά πράγματα ως κεραυνός, ως νεοτερισμός, ως ρήξη δίχως τυμπανοκρουσίες. Από την εξωτερική θέαση που προσέφερε στους αναγνώστες της με το Aftermath, πέρασε σε μια εσωτερικότητα ημι-κρυπτική. Η Κασκ δημιούργησε ένα συγγραφικό ego, μια συγγραφέα που της μοιάζει, αλλά δεν είναι ακριβώς η ίδια. Που έχει παρόμοια πορεία και παραπλήσιες ποιότητες ως άνθρωπος, αλλά όχι και τις ίδιες. Η Κασκ αποφασίζει να γίνει «αόρατη», αλλά ταυτόχρονα και θεατή. Να κρύβει δημιουργώντας, αλλά και να φανερώνει διαλύοντας κάθε ψευδαίσθηση μυθοπλασίας. Το αποτέλεσμα έλαβε τον χαρακτήρα της autofiction. Ενός ενδιάμεσου χώρου, όχι καινούργιου στη λογοτεχνία, όπου η προσωπική καταγραφή έρχεται να συναντήσει τη φαντασία και σε ισόποσες δόσεις κατανεμημένα τα δύο στοιχεία, να διαμορφώσουν μια πλοκή που θα έχει υδραργυρική υφή ως προς τις προθέσεις της. Αν το κατάφερε; Ναι, το δίχως άλλο.

Οι κριτικοί την «πάντρεψαν» με αυτό που κάνει ο Καρλ Ούβε Κνάουσγκορντ στο εξάτομο έργο του Ο Αγώνας μου (εκδ. Καστανιώτη). Σαν να λέμε: βγάζουν πολλά άπλυτα στη φόρα δίχως να χρειάζεται να φαίνονται πως είναι αυτοί που απλώνουν την μπουγάδα σε κοινή θέα. Όπως και ο θαυμαστός Καρλ Ούβε, η Κασκ δεν μας προσφέρει ηχηρά δράματα, δεν παίζει με τις πιθανότητες να προκληθούν έντονα συναισθήματα από την ανάγνωση αυτών που έχει γράψει. Η ηρωίδα της, δε, έχει την περίεργη τύχη να μην είναι πάντα το κεντρικό νήμα της αφήγησης. Παράξενο για μυθιστόρημα, έτσι δεν είναι;

Όπως και να ‘χει, εδώ υπάρχει εξαρχής μια χωρισμένη συγγραφέας από το Λονδίνο που ταξιδεύει με προορισμό την Αθήνα για να παραστεί σε ένα συγγραφικό σεμινάριο ή κάτι σαν τα γνωστά μας μαθήματα δημιουργικής γραφής. Στο ταξίδι, στην ελληνική πρωτεύουσα, σε ταβέρνες, σε καφετέριες, στο δρόμο, σε κότερα, σχεδόν παντού, για να μην το λεπτολογούμε, συναντιέται με ανθρώπους που ως εκείνη τη στιγμή δεν τους ήξερε (όχι πάντα, διότι συναντάει κι έναν γνωστό της) και άλλο δεν κάνει από το να ακούει τις ιστορίες τους. Είναι μόνο καλή ακροάτρια; Λαμβάνει υλικό, μήπως, για το επόμενο βιβλίο της; Και πού βρίσκεται εκείνη όση ώρα οι περιφερειακοί ήρωες βγάζουν τα εσώψυχά τους μπροστά της; Μα, αυτό ακριβώς είναι το βιβλίο: μια στοιβάδα ακροάσεων. Μια πυκνή και απόλυτα ανθρώπινη παραλλαγή γεγονότων γύρω από το θέμα της αγάπης, της συντροφικότητας και της οικειότητας που κερδίζεται και χάνεται (πόντο-πόντο) στις σχέσεις μας. Προφανώς, μέσα σε όλες αυτές τις ιστορίες κείται και η δική της και η δική μας – αναπόδραστο. Οι ζωές των ανθρώπων, όσο κι αν είναι μοναδικές, μοιάζουν σαν σταγόνες νερού που πέφτουν από χαλασμένη βρύση.

Η Ρέιτσελ Κασκ

Το «Περίγραμμα» είναι ο προάγγελος, το πρελούδιο, η αρχή των πάντων. Είναι δομημένο πάνω σε διαλόγους, αποκαλύψεις, μονολόγους που έχουν θεατρική υφή –Πιντερική, βεβαίως– δίχως να διαθέτουν την δραματουργική οξύτητα σκηνών που θα προκαλέσουν έντονα ρήγματα.

Το Περίγραμμα είναι ο προάγγελος, το πρελούδιο, η αρχή των πάντων. Είναι δομημένο πάνω σε διαλόγους, αποκαλύψεις, μονολόγους που έχουν θεατρική υφή –Πιντερική, βεβαίως– δίχως να διαθέτουν την δραματουργική οξύτητα σκηνών που θα προκαλέσουν έντονα ρήγματα. Παντού θάλλουν μικρές ρωγμές, υποδόρια τραύματα, αμυχές που πονούν κι ας μην φαίνονται.

Αυτή η καλή ακροάτρια αναζητεί με τη σειρά της το επόμενο κεφάλαιο της ζωής της. Κουβαλάει μέσα της έναν πικρό χωρισμό, κάποια παιδιά που περιμένουν πίσω στην πατρίδα, μια καριέρα που δεν ξέρει προς τα πού θα πάει. Πάνω από όλα φέρει τα αγκάθια της απώλειας και αναζητεί τον τρόπο όχι να τα αποχωριστεί, αλλά τουλάχιστον να συμβιβαστεί μαζί τους. Όπως κάνουν, άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο, οι άνθρωποι που της αφηγούνται τη ζωή τους. Η συνάντησή της με ένα Έλληνα γηραιό κύριο, με τον οποίο πηγαίνει κρουαζιέρα, και φαίνεται να την φλερτάρει, θα είναι καθοριστική, αλλά κι όχι ευκρινής για τις δικές της προθέσεις. Αν και δεν μας το λέει ευθαρσώς, δεν δείχνει να ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές επιθέσεις του. Κάτι παγωμένο έχει εγκαθιδρυθεί ανάμεσά τους. Μήπως και μέσα της;

Η Κασκ μεταφέρει αισθήσεις απλές, κατανοητές, ανθρώπινες και το κάνει με τον πλέον συμβατό τρόπο, αλλά με αντισυμβατικά μέσα. Είναι ο θεατής, αλλά και το δρων πρόσωπο. Ο παρατηρητής και ο παρατηρούμενος.

Αν θαυμάζεται για κάτι το Περίγραμμα είναι τα ερωτήματα που θέτει. Θα πει κανείς: η λογοτεχνία άλλο δεν κάνει από το να βάζει στο τραπέζι τα ερωτήματα του ανθρώπου δίχως να έχει την πρόθεση να τα απαντήσει. Ποιοι είμαστε; Τι συμβαίνει όταν παύουμε να αισθανόμαστε την εγγύτητα με τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν; Ποια η σημασία της επιτυχίας στη ζωή μας; Τι απάντηση μπορείς να δώσεις σ’ αυτά;

Η Κασκ μεταφέρει αισθήσεις απλές, κατανοητές, ανθρώπινες και το κάνει με τον πλέον συμβατό τρόπο, αλλά με αντισυμβατικά μέσα. Είναι εντός και εκτός του παιχνιδιού. Είναι στο κέντρο, αλλά και στη γωνία. Είναι ο θεατής, αλλά και το δρων πρόσωπο. Ο παρατηρητής και ο παρατηρούμενος. Δεν έχει νόημα να μπούμε στη συζήτηση αν αυτού του είδους η λογοτεχνία θα κυριαρχήσει στον 21ο αιώνα, ούτε αν η Κασκ είναι στην πρωτοπορία της πρωτοπορίας. Αυτά είναι περισσότερο διαφημιστικά τρικ και λιγότερο τέχνη. Κι εδώ έχουμε να κάνουμε με ατόφια τέχνη, όπως κι αν την ονομάσει κανείς. Η μετάφραση ανήκει στην Αθηνά Δημητριάδου. Θα προσέθετα καλύτερα: ευτυχώς ανήκει στην Αθηνά Δημητριάδου. Έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της για να μην χάσουμε τίποτα από την ιδιαίτερη πρόζα της Κασκ. Και το κατάφερε.

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή διηγημάτων «Όπως και αν έρθει αυτό το βράδυ» (εκδ. Μελάνι).

Περίγραμμα
Rachel Cusk
Μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου
Gutenberg 2019
Σελ. 256, τιμή εκδότη €14,00