«Διήγηση Μαργαρώνας και Ιμπερίου» & «Ιστορία της Σωσάννης»: Ενδιαφέροντα τεκμήρια της πρώιμης νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας

Δύο εντυπωσιακές εκδόσεις ήρθαν να ενισχύσουν την καθ’ ημάς σύγχρονη πολιτισμική αγορά, προσφέροντας δύο ενδιαφέροντα τεκμήρια (έμμετρα «μυθιστορήματα» κατά την κοινή σύγχρονη πρόσληψη) της πρώιμης νέας ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας, μέσα από πολιτισμικά (λογοτεχνία, τέχνες, επιστήμες), ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά τοπία της Αναγέννησης (15ος και 16ος αιώνας).

Πρόκειται αφενός για την Ωραιοτάτην διήγησιν του Ιμπερίου και της Μαργαρώνας, ποίημα σε ομοιοκαταληκτούντα δίστιχα (ζευγαρωτή ρίμα, από όπου και το γραμματολογικό είδος ριμάδα), που τυπώθηκε στη Βενετία το 1543, κατάγεται από ένα γαλλικό βιβλίο του 15ου αιώνα, και οφείλεται σε έναν διασκευαστή, του οποίου το όνομα δεν γνωρίζουμε, και αφετέρου για την Ιστορία της Σωσάννης, ποίημα σε (επίσης) ομοιοκαταληκτούντα δίστιχα του ζακύνθιου στιχουργού, ναυτικού που ασχολείται με το εμπόριο και μέλους της ελληνικής κοινότητας Βενετίας Μάρκου Δεφαράνα (ή Διερέδη), με πρώτη γνωστή έκδοση ακριβώς στη Βενετία το 1569.

Στις ανά χείρας πρόσφατες εκδόσεις, την Ωραιοτάτην διήγησιν του Ιμπερίου και της Μαργαρώνας παρουσιάζει στις εκδόσεις Πατάκη (2024) υπό τον «νέο» τίτλο Διήγηση Μαργαρώνας και Ιμπερίου ο Επίκουρος Καθηγητής Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κώστας Γιαβής, τη δε Ιστορία της Σωσάννης παρουσιάζουν στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (2025) κατά συνεργασία ο επιφανής νεοελληνιστής David Holton, Ομότιμος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, και η Τασούλα Μ. Μαρκομιχελάκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Ο Κώστας Γιαβής με ιδιαιτέρως παραστατικό τρόπο παρέχει λεπτομέρειες από τη ζωή και τις περιπέτειες του Ιμπέριου, μοναχογιού του βασιλιά της Προβέντσας (Προβηγκίας στη Γαλλία), και της Μαργαρώνας, κόρης του βασιλιά στη Νάπολη της Ιταλίας: η ζωή στα πατρικά παλάτια, κονταρομαχίες και περιπλανήσεις, η συνάντηση του Ιμπέριου και της Μαργαρώνας στη Νάπολη και η κρυφή αναχώρησή τους για την Προβέντσα, ο δραματικός χωρισμός τους, οι περιπέτειες του Ιμπέριου που θεωρείται αγνοούμενος και εντέλει νεκρός, η καταφυγή της Μαργαρώνας σε μοναστήρι και η ίδρυση νοσοκομείου, η διάσωση του Ιμπέριου και η διακομιδή του στο νοσοκομείο της Μαργαρώνας, η αναγνώριση και η ένωση του Ιμπέριου και της Μαργαρώνας, η ενθρόνιση του Ιμπέριου ως βασιλιά της Προβέντσας.

Ο αναγνώστης που δεν (θέλει να) στηρίζεται σε σχετικό φιλολογικό ή/και ιστορικό υλικό, αλλά πάντως παρακολουθεί με διευρυμένο ενδιαφέρον όσα διασώζει, αναδεικνύει, προβάλλει η ροή του γενικού πολιτισμικού (και όχι μόνον) χρόνου, θα εντοπίσει στην ανά χείρας έκδοση ποικίλα στοιχεία για το πολιτισμικό, ιστορικό, κοινωνικό τοπίο, στο οποίο τοποθετείται η ιστορία του Ιμπέριου και της Μαργαρώνας, θα συναντήσει τους μακρινούς από τον 15ο αιώνα γάλλους προγόνους αυτών, τον Pierre και τη Maguelonne, θα παρακολουθήσει με άνεση την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του Κώστα Γιαβή σχετικά με τη σύνθεση και τη θεματική οργάνωση του ελληνικού κειμένου, την ιστορία του Ιμπέριου και της Μαργαρώνας, κατά μία ελεύθερη διασκευή, από το γαλλικό πρότυπο με την ιστορία του Pierre και της Maguelonne, καθώς και σχετικά με τον πρωτότυπο, «εκσυγχρονισμένο» χαρακτήρα του ελληνικού κειμένου, όπου μεταξύ άλλων εντοπίζεται η έμφαση στην ανθρώπινη και όχι στη «θεσμική» διάσταση των κεντρικών χαρακτήρων, όσο και η έμφαση στη δυναμική παρουσία της Μαργαρώνας, στην οποία ο Γιαβής με πνευματώδη αντίληψη προσφέρει προβάδισμα στον τίτλο και στη θεματική οργάνωση του βιβλίου, «παραβιάζοντας» την εν προκειμένω γραμματολογική παράδοση (άλλωστε η Μαργαρώνα, μεταξύ άλλων αποδείξεων για τον δυναμικό χαρακτήρα της, δεν διστάζει να διαπραγματευθεί με τον βασιλιά της Προβέντσας σαν ίση προς ίσον την παραχώρηση οικοπέδου για το κτίσιμο του νοσοκομείου της).

Σε συνάρτηση προς αυτά τα δεδομένα, εντοπίζονται ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες αφενός σχετικά με την τυπογραφική δραστηριότητα στη Βενετία, όπου και η έκδοση της ιστορίας του Ιμπέριου και της Μαργαρώνας το 1543 με τις μεταγενέστερες πολλαπλές εκδόσεις της μέχρι το 1806, και αφετέρου σχετικά με την ανταπόκριση που είχε αυτή η ιστορία σε έλληνες συγγραφείς, από τον μοναχό και ποιητή Καισάριο Δαπόντε και τον ποιητή Βιτσέντζο Κορνάρο μέχρι τον Κωστή Παλαμά.

Το πλούσιο υλικό της έκδοσης 

Το υλικό του βιβλίου ο Κώστας Γιαβής έχει ενισχύσει με την παράθεση του ανομοιοκατάληκτου κειμένου για την ιστορία του Ιμπέριου και της Μαργαρώνας, το οποίο «είναι κατά πάσα πιθανότητα η αρχαιότερη εκδοχή της Μαργαρώνας, μάλλον αυτή που απετέλεσε την πρώτη απόδοση στα ελληνικά», από χειρόγραφο που φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη Vittorio Emanuele III στη Νάπολη (η εκδοχή N), και με το κείμενο του 1806, το οποίο εκδίδεται εδώ για πρώτη φορά (editio princeps), υποστηρίζεται από εκτενές σχετικό προλογικό σημείωμα του Γιαβή, και είναι δυνατόν να εκτιμηθεί ως τεκμήριο προστιθεμένης αξίας για το βιβλίο.

Η έκδοση περιέχει περαιτέρω ποικίλα πραγματολογικά στοιχεία («Μερικές από τις κύριες πηγές των δημωδών μυθιστοριών»), βιβλιογραφικές αναφορές και χρήσιμο γλωσσάρι, επίσης εικόνες στο πλαίσιο της οργάνωσης του υλικού του βιβλίου, στο εξώφυλλο του οποίου βρίσκουμε το «Πορτρέτο γυναικός ως Σοφής Παρθένου», έργο του ιταλού ζωγράφου Sebastiano del Piombo (16ος αιώνας).

Η Ιστορία της Σωσάννης

Έρχομαι τώρα στη δομή του βιβλίου με την Ιστορία της Σωσάννης, το ποίημα του Μάρκου Δεφαράνα, ο οποίος αξιοποίησε ένα ιταλικό πρότυπο, με απωτέρα θεματική καταγωγή «σε μια διήγηση που περιλαμβάνεται στο Βιβλίο του Δανιήλ, το τελευταίο προφητικό βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης», όπου υπάρχει «η απλή ιστορία της δικαίωσης μιας αθώας γυναίκας που κατηγορείται για μοιχεία».

Στο ποίημα του Δεφαράνα συναντούμε τον πλούσιο Ιωακείμ και τη σεμνή σύζυγό του Σωσάννα, ανάμεσα στους Εβραίους που κατοικούσαν στη Βαβυλώνα κατά την περίοδο της αιχμαλωσίας τους τον 6ο αιώνα π. Χ. Στην πολυτελή κατοικία του ζεύγους, ένας υπαίθριος χώρος χρησιμοποιείται σαν χώρος δικαστηρίου για υποθέσεις των Εβραίων. Τις υποθέσεις αυτές εκδικάζουν δύο γέροντες κριτές ομοεθνείς τους, οι οποίοι συκοφαντούν για μοιχεία τη Σωσάννα στην οικογένειά της και στον λαό, επειδή δεν υποκύπτει στις ερωτικές επιθυμίες τους. Η Σωσάννα δικάζεται και καταδικάζεται σε θάνατο. Την ώρα όμως που ετοιμάζεται η εκτέλεση της θανατικής καταδίκης της, ο Θεός ανταποκρινόμενος στις προσευχές της, στέλνει τον προφήτη Δανιήλ με τη μορφή μικρού παιδιού να ελέγξει τους γέροντες κριτές και να αποκαλύψει τη συνομωσία εις βάρος της Σωσάννας, η οποία έτσι σώζεται από τον θάνατο και επιστρέφει στο σπίτι της «με την τιμή της», ενώ οι γέροντες κριτές θανατώνονται διά λιθοβολισμού από το συγκεντρωμένο πλήθος.

Ο επίμονος αναγνώστης ακολουθεί τις σχετικές λεπτομέρειες που προσφέρει η ανάλυση της δομής και του περιεχομένου του ποιήματος, από το προοίμιο μέχρι τα καταληκτικά ηθικοδιδακτικά μηνύματα και την υπογραφή του ποιητή, ο οποίος στους δύο τελευταίους στίχους «προτρέπει τους αναγνώστες να αναζητήσουν το όνομά του στα κεφαλαία γράμματα με τα οποία (όπως απαιτούσε η τυπογραφική σύμβαση της εποχής) αρχίζουν τα πρώτα δίστιχα του έργου». Οι λεπτομέρειες αυτές συμπληρώνονται με την παρουσίαση των κεντρικών και των δευτερευόντων χαρακτήρων του έργου, ενώ ιδιαίτερη λειτουργικότητα έχουν οι λεπτομέρειες σε ό,τι αφορά το όνομα του συγγραφέα σε σχέση τόσο με την καταγωγή όσο και με τις δραστηριότητές του.

Η διαρκής παρουσία της Σωσάννας στις τέχνες της Δύσης

Η έκδοση προσφέρει πλείστα δεδομένα για το γραμματολογικό «παρελθόν» και τις βενετικές εκδόσεις της Ιστορίας της Σωσάννης του Δεφαράνα, για τη σχέση του συγκεκριμένου κειμένου με το ιταλικό πρότυπο, για τη γλώσσα του ποιήματος, τη στιχουργία (μέτρο και ομοιοκαταληξία) και το ύφος. Το πλούσιο υλικό του βιβλίου συμπληρώνεται με δύο ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες ενότητες που παρουσιάζουν στοιχεία από την Ιστορία της Σωσάννης αφενός στη νεοελληνική γραμματεία και ζωγραφική, και αφετέρου στη λογοτεχνία, την τέχνη και τη μουσική της ευρύτερης ευρωπαϊκής (και όχι μόνον) Δύσης.

Στην πρώτη ως ανωτέρω ενότητα συναντούμε, μεταξύ άλλων, τον Μαρίνο Φαλιέρο (15ος αιώνας), από τους πρώτους ποιητές της κρητικής λογοτεχνίας κατά την εποχή της Ενετοκρατίας, τον Ηλία Μηνιάτη (17ος αιώνας) από την Κεφαλονιά, τον σπουδαίο συγγραφέα ιεροκήρυκα κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, τον μοναχό και ποιητή Καισάριο Δαπόντε (18ος αιώνας) από τη Σκόπελο, περαιτέρω κατά τον 20ό αιώνα τον ποιητή και καθηγητή στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Παντελή Πάσχο, καθώς και τον συγγραφέα Κοσμά Πολίτη.

Σε ό,τι αφορά τη ζωγραφική, στην έκδοση αναφέρονται εικόνες, όπως: Αγνώστου «Τρεις παίδες στην κάμινο και η ιστορία της Σωσάννας» (17ος αιώνας, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα), Αλέξανδρου Γρυπάρη «Ο λιθοβολισμός των δύο γερόντων» (Ζάκυνθος, 18ος αιώνας, Συλλογή Λοβέρδου, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο), Αγνώστου «Η ιστορία της Σωσάννας» (18ος αιώνας, Ιερό Προσκύνημα Παναγίας Εκατονταπυλιανής Πάρου), ιερομονάχου Δευτερεύοντος Σίφνου (κατά κόσμον Αγάπιος Πρόκος από τη Σίφνο) «Ιστορία της Σωσάννας» (19ος αιώνας, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο), καθώς και ο πίνακας «Η Σωσάννα και οι πρεσβύτεροι» του αγιογράφου Σπυρίδωνα Γαζή από τη Λευκάδα (19ος αιώνας) κατά πληροφορία από το διαδίκτυο με αφορμή την πώλησή του το 2001 από ελληνικό οίκο δημοπρασιών.

Από την περιοχή της λογοτεχνίας αναφέρονται περιπτώσεις συγγραφέων του 16ου αιώνα από την Ιταλία, τη Γερμανία και την Αγγλία, από το Βέλγιο στην ολλανδική γλώσσα κατά τον 20ό αιώνα, καθώς και μία περίπτωση στις ΗΠΑ

Περισσότερο πλούσια σε πληροφορίες είναι η ενότητα σχετικά με στοιχεία για την παρουσία της Σωσάννας στην ευρύτερη δυτικοευρωπαϊκή (και όχι μόνον) λογοτεχνία, τέχνη και μουσική. Από την περιοχή της λογοτεχνίας αναφέρονται περιπτώσεις συγγραφέων του 16ου αιώνα από την Ιταλία, τη Γερμανία και την Αγγλία, από το Βέλγιο στην ολλανδική γλώσσα κατά τον 20ό αιώνα, καθώς και μία περίπτωση στις ΗΠΑ, επίσης του 20ού αιώνα. Από την περιοχή της μουσικής συναντούμε, μεταξύ άλλων, τον φλαμανδό Orlando di Lasso (16ος αιώνας), τον άγγλο William Byrd (16ος αιώνας), τον γερμανό Georg Friedrich Händel (18ος αιώνας), καθώς και τον αμερικανό Carlisle Floyd (20ός αιώνας).

Από την περιοχή των εικαστικών τεχνών συναντούμε, μεταξύ πλείστων άλλων, τον γερμανό Albrecht Altdorfer (16ος αιώνας), τους ιταλούς Jacopo Bassano (16ος αιώνας), Tintoretto (16ος αιώνας), Guido Reni (17ος αιώνας), Alessandro Varotari (17ος αιώνας), καθώς και τη σπουδαία ζωγράφο Artemisia Gentileschi (17ος αιώνας), επίσης τον φλαμανδό Anthony van Dyck (17ος αιώνας), τον ολλανδό Rembrandt (17ος αιώνας), και ακόμα τον φλαμανδό Peter Paul Rubens (17ος αιώνας), τον ιταλό Tiepolo (18ος αιώνας), τον γάλλο Delacroix (19ος αιώνας), αλλά και την τοιχογραφία του Pinturicchio (15ος αιώνας) στα διαμερίσματα Borgia στο Βατικανό.

Όλο αυτό το υλικό προσφέρει οδοδείκτες που οδηγούν τον επίμονο αναγνώστη να επισκεφθεί με άνεση την Ιστορία της Σωσάννης του Μάρκου Δεφαράνα, η οποία παρουσιάζεται εδώ από την «πρώτη γνωστή (και υποτιθέμενη πρώτη) βενετική έκδοση (...)

Με αυτές τις προϋποθέσεις, η συγκεκριμένη ενότητα αντιπροσωπεύει σημαντικό τεκμήριο προστιθεμένης αξίας για την έκδοση. Όλο αυτό το υλικό προσφέρει οδοδείκτες που οδηγούν τον επίμονο αναγνώστη να επισκεφθεί με άνεση την Ιστορία της Σωσάννης του Μάρκου Δεφαράνα, η οποία παρουσιάζεται εδώ από την «πρώτη γνωστή (και υποτιθέμενη πρώτη) βενετική έκδοση, εκείνη του 1569», ενώ όταν «το κείμενο που παραδίδει η έκδοση του 1569 είναι προβληματικό (νοηματικά, συντακτικά, ή μετρικά)», τότε συνεπικουρούν συμβουλευτικά μεταγενέστερες εκδόσεις, «μέχρι τις δύο εκδόσεις του 1682».

Του παρουσιαζόμενου εδώ κειμένου προτάσσονται σημειώματα για την εκδοτική μέθοδο, το είδος της έκδοσης, τις ορθογραφικές αρχές που εφαρμόζονται, ενώ ακολουθούν σχόλια για τον τίτλο του ποιήματος και για τις ενότητες του περιεχομένου κατά τη ροή των στίχων, όπου ιδιαιτέρως εντυπωσιακή είναι η ενότητα με τη λεπτομερή περιγραφή του κήπου στην πολυτελή κατοικία του Ιωακείμ και της Σωσάννας (Η «έκφρασις» του κήπου), η οποία παραπέμπει σε ανάλυση και σχολιασμό πινάκων ζωγραφικής.

Ανατρέχοντας σε άλλα έργα 

Αυτή η «έκφρασις» του κήπου λειτουργεί σαν «συναισθηματικός οδοδείκτης» (απαραίτητη η αναφορά και στον Ρίχαρντ Βάγκνερ) που θα οδηγήσει τον επίμονο αναγνώστη, τον εξοικειωμένο με τη συγκριτική πρόσληψη έργων της διανοίας, να ανατρέξει με «αιρετική» ενδεχομένως διάθεση στην ποιητική σύνθεση του Νίκου Εγγονόπουλου υπό τον τίτλο À revoir: Theophilos (πρώτη παρουσίαση στις εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία, 2024). Στη σύνθεση αυτή εντοπίζεται «έκφρασις» έργων του Θεόφιλου, τα οποία ο Εγγονόπουλος αξιοποιεί σε θεματικούς συνδυασμούς ως υλικό σύνθεσης λογοτεχνικού κειμένου, αναλύει και ερμηνεύει αυτά μέσα σε ευρύτερα πολιτισμικά, ιστορικά, βιωματικά περιβάλλοντα.

Ειρήσθω εν παρόδω ότι αυτή ακριβώς η συγκριτική αντίληψη με τολμηρό συσχετισμό και με δημιουργικό άλμα στον χρόνο, τηρουμένων πάντως όλων των αναλογιών και κυρίως των αποκλίσεων, είναι δυνατόν να υποδεχθεί και άλλες ποιητικές συνθέσεις με μορφή έμμετρων «μυθιστορημάτων» από μεταγενέστερες εποχές, όπως είναι ο Ευγένιος Ονιέγκιν του Αλέξανδρου Πούσκιν (19ος αιώνας) στην υπέροχη μετάφραση από το πρωτότυπο (του έτους 2000) της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, ή τα Ανθρώπινα τοπία της πατρίδας μου του Ναζίμ Χικμέτ (20ός αιώνας) στη δημιουργική μετάφραση επίσης από το πρωτότυπο (2021) του Αριστοτέλη Μητράρα, Επίκουρου Καθηγητή Τουρκικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η έκδοση, που είναι σαφές ότι προβάλλει χαρακτήρα ιδιαιτέρως υψηλής πληροφορητικότητας, συμπληρώνεται με επίμετρο, όπου παρατίθενται άλλα, σχετικά κείμενα, όπως είναι η ιστορία της Σωσάννας στη Βίβλο στην εκδοχή του ελληνιστή Ιουδαίου λογίου Θεοδοτίωνος

Επανέρχομαι στο παρουσιαζόμενο κείμενο της Ιστορίας της Σωσάννης, το οποίο υποστηρίζεται με υποσέλιδο υπομνηματισμό, με γλωσσάριο και με κατάλογο κυρίων ονομάτων. Η έκδοση, που είναι σαφές ότι προβάλλει χαρακτήρα ιδιαιτέρως υψηλής πληροφορητικότητας, συμπληρώνεται με επίμετρο, όπου παρατίθενται άλλα, σχετικά κείμενα, όπως είναι η ιστορία της Σωσάννας στη Βίβλο στην εκδοχή του ελληνιστή Ιουδαίου λογίου Θεοδοτίωνος (2ος αιώνας μ. Χ.) και στην εκδοχή των Εβδομήκοντα (ή εβδομήντα δύο) μεταφραστών που μετέφεραν (3ος – 1ος αιώνας π. Χ.) στην Ελληνιστική Κοινή γλώσσα την Παλαιά Διαθήκη, καθώς και κείμενα της υστεροβυζαντινής και νεοελληνικής γραμματείας (από τον 14ο μέχρι τον 19ο αιώνα), επίσης αναφορές για την «έκφρασιν» του κήπου στη δημώδη ποίηση (κείμενα 12ου, 14ου, 15ου, 17ου αιώνα), όπως και για την παραβολή της Τελικής Κρίσεως (κείμενα 15ου και 17ου αιώνα).

Ακολουθεί ένθετο με έγχρωμες εικόνες έργων για την ιστορία της Σωσάννας από τη νεοελληνική και τη δυτικοευρωπαϊκή ζωγραφική. Η έκδοση ενισχύεται περαιτέρω με κατάλογο συντομογραφιών, με βιβλιογραφικές παραπομπές και με κατάλογο εικόνων στο πλαίσιο της κειμενικής οργάνωσης του βιβλίου και στο σχετικό ένθετο. Στο εξώφυλλο της έκδοσης βρίσκουμε τον πίνακα «Η Σωσάννα και οι γέροντες» του ιταλού ζωγράφου Giuseppe Cesari (16ος αιώνας), στο δε οπισθόφυλλο βρίσκουμε λεπτομέρεια από το έργο «Ιστορία της Σωσάννας» του ιερομονάχου Δευτερεύοντος Σίφνου (19ος αιώνας).

Ατραποί για δημιουργικές επισκέψεις 

Τούτων δοθέντων, το υλικό που προσφέρουν οι δύο προ οφθαλμών εκδόσεις προτείνει στην ευρύτερη πέραν των ειδικών σύγχρονη κοινότητα αναγνωστών ατραπούς για δημιουργικές επισκέψεις, ανάλογα με προαιρέσεις και με αποσκευές βιωματικές ή/και γνωστικές, σε εντυπωσιακούς κειμενικούς κόσμους, όπως αυτοί αντιστοιχούν αφενός στη Διήγηση Μαργαρώνας και Ιμπερίου, και αφετέρου στην Ιστορία της Σωσάννης, σε συνδυασμό και με τα ποικίλα «παρακείμενά» τους.

Πρέπει να θεωρηθεί άξιο λόγου το γεγονός ότι τα κείμενα των δύο εκδόσεων προσκαλούν πρώτιστα σε απρόσκοπτη, άνετη ανάγνωση, χωρίς προβλήματα ως προς την κατανόηση, δεδομένου μάλιστα ότι υποστηρίζονται με υπομνηματισμούς και γλωσσάρια, αλλά και σε ελεύθερες απλώς περιηγήσεις, έστω και μέσα από «άγνωστα» νοηματικά και αισθητικά τοπία, που όμως δηλώνουν σπουδαίους, μακρινούς από τον εμβληματικό 16ο αιώνα προγόνους τής σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής.

＊ Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).