«Επανάσταση, έθνος-κράτος και αρχαιοελληνικό ιδεώδες» (κριτική) – Ένα συλλογικό έργο που αναδεικνύει αθέατες πλευρές του 1821

Ο τόμος Επανάσταση, έθνος-κράτος και αρχαιοελληνικό ιδεώδες: Φιλοσοφικές προσεγγίσεις στην Ελληνική Eπανάσταση, σε επιστημονική επιμέλεια της Γκόλφως Μαγγίνη (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) και του Δημήτρη Αρβανιτάκη (Μουσείο Μπενάκη) είναι ένα συλλογικό έργο που μαρτυρεί έναν σπάνιο για τα ελληνικά δεδομένα συνδυασμό πυκνής θεωρητικής ανάλυσης και υψηλής εννοιολογικής σαφήνειας. Πρόκειται για την ανθολόγηση δεκαπέντε κειμένων σύγχρονων Ελλήνων φιλοσόφων, αλλά και ιστορικών, που συνοδεύονται από την κατατοπιστική εισαγωγή και το διεισδυτικό επίμετρο των δύο επιστημονικών επιμελητών.

Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να εστιάσει κανείς στα τρία προκαταρκτικά ερωτήματα που θέτει η Γκόλφω Μαγγίνη στην «Εισαγωγή» της σε αυτό το πολυπρισματικό, ευρείας διεπιστημονικής εμβέλειας, έργο.

Πρώτον: «Τι σημαίνει ο προσδιορισμός της ταυτότητας της ελληνικής επανάστασης ως εθνικής για την φιλοσοφική κοινότητα στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα;» ·δεύτερον: «Πώς οφείλει να ιδωθεί, με όρους που δεν αρκούνται αποκλειστικά και μόνον στην ιστοριογραφική έρευνα, η κριτική αναδίπλωση επάνω σ’ ένα κοσμοϊστορικό γεγονός όπως η Ελληνική Επανάσταση, στο μέτρο που αυτό συνεχίζει να προσδιορίζει την ατομική και συλλογική αυτοκατανόησή μας;» Τέλος, η επιμελήτρια προβληματίζεται για το πώς μπορούν να αναπτυχθούν νέοι, επικαιροποιημένοι τρόποι οριοθέτησης έναντι των επικρατέστερων προσεγγίσεων στην Ελληνική Επανάσταση μέσα από το πρίσμα της ιστορίας των φιλοσοφικών ιδεών με την κριτική και σε βάθος αξιοποίηση των τριών κομβικών θεματικών της επανάστασης, του έθνους-κράτους και του αρχαιοελληνικού ιδεώδους.

Στην πραγματικότητα, η φιλοσοφική διερώτηση που εισάγει η επιμελήτρια είναι εκείνη της διαφοράς του σήμερα από το χθες, όπως σημείωνε χαρακτηριστικά ο Μισέλ Φουκώ στο γνωστό κείμενό του Τι είναι Διαφωτισμός; Στο δικό μας συγκείμενο: πώς μπορεί κανείς να αντιληφθεί τους τρόπους με τους οποίους οι παραπάνω θεματικές δύνανται να κινητοποιήσουν τη φιλοσοφική κοινότητα εντός των συμφραζομένων του σήμερα; Ως προς αυτό αξίζει να λάβουμε υπόψιν ότι ο 18ος αιώνας ήταν η εποχή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού κατά την οποία η λειτουργία του φιλοσόφου ως καθηγητή πανεπιστημίου δεν είχε ακόμη εμπεδωθεί. Η άμεση εμπλοκή του στα δημόσια ζητήματα ήταν απότοκος της λειτουργίας του ως δημόσιου διανοούμενου που δεν κατείχε ακόμη την επαγγελματική ταυτότητα δημόσιου λειτουργού, συμπεριλαμβανομένων των κινδύνων που διέτρεχε, καθώς ερχόταν αντιμέτωπος με την εκκλησιαστική ή την κρατική λογοκρισία, αλλά και με τις προκαταλήψεις της κοινής γνώμης.

Υπ’ αυτή την έννοια, η ευρεία κοινωνικοπολιτική λειτουργία της φιλοσοφίας στον Διαφωτισμό διεπόταν από το αρχαιοελληνικό ιδεώδες της παρρησίας· αναμφίλεκτα, ο καθηγητής φιλοσοφίας των αρχών του 21ου αιώνα δεν μπορεί παρά να επωφεληθεί πολλαπλά από την παρακαταθήκη του Διαφωτιστή δημόσιου διανοούμενου, πράγμα για το οποίο ο παρών τόμος χρησιμεύει ως οδοδείκτης.

Από τη μεριά της, η Άννα Μπουκουβάλα εκκινεί τη μελέτη της από τη διάκριση που εισάγει ο Jonathan Israel μεταξύ ενός μετριοπαθούς, αφενός, κι ενός ριζοσπαστικού, αφετέρου, Διαφωτισμού

Στο πρώτο μέρος του τόμου που φέρει τον τίτλο «Τα πολιτικά ιδεώδη του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και η ελληνική επανάσταση», ο Γιώργος Φαράκλας θέτει το ζήτημα των πλουραλιστικών διαφωτιστικών καταβολών (Ρουσσώ, Erhard, Φίχτε) του δικαιώματος στην επανάσταση καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτό αντιστρατεύεται το δίκαιο της πυγμής στις ποικίλες εκφάνσεις του. Σε αυτό το πλαίσιο και μόνον μπορεί να γίνει πλήρως κατανοητή, κατά τον συγγραφέα, η ιδιόμορφη ιστορικοποίηση αυτού του ηθικού και συνάμα πολιτικού αιτήματος από τον Χέγκελ. Από τη μεριά της, η Άννα Μπουκουβάλα εκκινεί τη μελέτη της από τη διάκριση που εισάγει ο Jonathan Israel μεταξύ ενός μετριοπαθούς, αφενός, κι ενός ριζοσπαστικού, αφετέρου, Διαφωτισμού -διάκριση που αξίζει να επισημάνουμε ότι διατρέχει αρκετά από τα κείμενα του συλλογικού τόμου- προκειμένου να εντάξει το έργο του Ρήγα Βελεστινλή στο πνευματικό πλαίσιο που διαμορφώνει η ριζοσπαστική πτέρυγα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Στη συνέχεια, μέσω μιας μια πρωτότυπης έρευνας ανέκδοτου αρχειακού υλικού από την αλληλογραφία του Α. Κοραή με τον αββά Grégoire, ο Κωνσταντίνος Ηροδότου φέρνει στην επιφάνεια τις ερμηνευτικές διαμάχες γύρω από την αμοιβαία διαμόρφωση της σκέψης των δύο ανδρών, γεγονός που καταδεικνύει τις καταβολές των κειμένων του Κοραή στις ευρωπαϊκές πνευματικές παραδόσεις της εποχής του, αλλά και την κοινή στους δύο στόχευση σε μία εκκοσμικευμένη εν μέρει πολιτεία με ντεϊστικά, ρεπουμπλικανικά χαρακτηριστικά, στοιχείο ιδιαιτέρως φανερό στην περίπτωση του αββά, για τον οποίο η αρετή συνδέεται με την πνευματική πρόοδο εντός ενός χριστιανισμού που τίθεται υπεράνω δογμάτων και είναι απαλλαγμένος από θεολογικοπολιτικές συγκρούσεις και αποκλεισμούς.

Το δεύτερο μέρος του τόμου

Το δεύτερο μέρος του συλλογικού τόμου, το οποίο φέρει τον τίτλο «Νεωτερικές θεωρίες για το έθνος-κράτος και νεοελληνικό έθνος-κράτος», εισάγεται με τη μελέτη τη Φωτεινής Βάκη, η οποία πραγματεύεται τα κείμενα της Ελληνικής Νομαρχίας και της Νέας πολιτικής διοικήσεως του Ρήγα Φεραίου. Η συγγραφέας επισημαίνει τη σημασία της Γαλλικής Επανάστασης και της παρακαταθήκης της για τη «δίδυμη γέννηση του έθνους και της δημοκρατίας» πέραν των ουσιοκρατικών και ιστοριστικών μοτίβων της ρομαντικής σύλληψης του έθνους ως αναλλοίωτης καταγωγικής ταυτότητας που θεμελιώνεται στο αίμα, τη γλώσσα ή τη θρησκεία. Ταυτοχρόνως, αυτή υπενθυμίζει τη σημασία της συμπεριληπτικής πολιτειότητας για την αποτίμηση των κινδύνων που κρύβει η κατανόηση του ελεύθερου πολίτη που απολαμβάνει πλήρως τα οικουμενικά καθώς και τα κοινωνικά δικαιώματα αποκλειστικά και μόνο εντός του έθνους-κράτους. Τα δικαιώματα όσων δεν έχουν δικαιώματα -της «αφηρημένης γυμνότητας του να είσαι άνθρωπος» με τους όρους της Χάννα Άρεντ- οφείλουν να λαμβάνονται υπόψιν, καταλήγει η Βάκη, στη διαμόρφωση μίας σύγχρονης ελεύθερης δημοκρατικής πολιτείας.

ο πρόωρο ή μη της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και η σημασία των βυζαντινών χρόνων για τη γένεση του νεότερου ελληνισμού συνιστούν ορατά σημεία τριβής μεταξύ Κοραή και Βικέλα, οι οποίοι συγκλίνουν, εντούτοις, στην έμφαση που δίνουν στην αμερόληπτη επιστημονική έρευνα...

Στο κείμενό του, ο Κώστας Ανδρουλιδάκης τονίζει τη σημασία του κοινού υποβάθρου γνωστών και λιγότερο γνωστών γενεαλογιών της Ελληνικής Επανάστασης μέσω της συγκριτικής αποτίμησης του Υπομνήματος του Αδαμάντιου Κοραή και του Η Ελλάς προ του 1821 του Δημητρίου Βικέλα. Το πρόωρο ή μη της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και η σημασία των βυζαντινών χρόνων για τη γένεση του νεότερου ελληνισμού συνιστούν ορατά σημεία τριβής μεταξύ Κοραή και Βικέλα, οι οποίοι συγκλίνουν, εντούτοις, στην έμφαση που δίνουν στην αμερόληπτη επιστημονική έρευνα καθώς και στην αντικειμενικότητα των πνευματικών και ηθικών αξιών. Από την άλλη, στη μελέτη του, ο Κωνσταντίνος Ράντης επιστρέφει στα κείμενα των Δημαρά, Ηλιού και Αξελού που αφορούν στη συντηρητική ιδιοποίηση των Συνταγμάτων και γενικότερα των πολιτικών ιδεωδών της Ελληνικής Επανάστασης. Ο συγγραφέας συνδέει ευθέως τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό με την ευρωπαϊκή φιλοσοφία της εποχής του, ενώ επιχειρεί να αξιοποίηση θεωρητικά τις αναλύσεις των Χέγκελ και Μ. Βέμπερ για τις διαδικασίες απομάγευσης και εκλογίκευσης κατά την μετάβαση από τις προνεωτερικές στις νεωτερικές, αστικές κοινωνίες. Ο Ράντης υιοθετεί την ενδιαφέρουσα προβληματική του «χρόνου του Ελληνικού Διαφωτισμού», που εισάγει ο Κ. Δημαράς, για να θέσει εκ νέου το ζήτημα της υιοθέτησης των αιτημάτων για την εκκοσμίκευση και τον εξορθολογισμό της κοινωνίας από την πλευρά της «τάξης των εμπόρων», με άλλα λόγια, την αναγνώριση του ανήκειν του Νεοελληνικού στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, αλλά και την αντιδιαφωτιστική και εν πολλοίς πολιτικά συντηρητική στροφή που έλαβε χώρα μετά το 1827, με αποτέλεσμα ο μετασχηματισμός της νεοπαγούς ελληνικής εμπορικής και μεταπρατικής τάξης σε αστική τάξη να παραμείνει ανολοκλήρωτος.

Ο Γιάννης Κοζάτσας, από την πλευρά του, επιχειρεί μία ευρύτερη γενεαλογία του μετασχηματισμού των εννοιών του έθνους και του πατριωτισμού από την ελληνική επανάσταση στον 20ό αιώνα.

Ο Γιάννης Κοζάτσας, από την πλευρά του, επιχειρεί μία ευρύτερη γενεαλογία του μετασχηματισμού των εννοιών του έθνους και του πατριωτισμού από την ελληνική επανάσταση στον 20ό αιώνα. Ο συγγραφέας δίνει έμφαση στον μετασχηματισμό, κυρίως κατά τον Μεσοπόλεμο, του εθνικοαπελευθερωτικού πατριωτικού αιτήματος, το οποίο θεμελιώνεται σε ένα φυλετικό ή ιστορικό-πολιτισμικό συνεχές της ελληνικότητας, στον εσωτερικό συσχετισμό της εθνικοπατριωτικής με την κοινωνικοπολιτική απελευθέρωση, πράγμα που καταλήγει στο να καταδείξει την εσώτερη σύνδεση και τη συνέχεια ανάμεσα στην Πολιτική Νομαρχία και τα γραπτά του Ρήγα Φεραίου και εκείνα των Δ. Γληνού και Α. Βελουχιώτη.

Το τρίτο και τελευταίο μέρος του τόμου

Το τρίτο και τελευταίο μέρος του τόμου φέρει τον τίτλο «Φιλοσοφικές θεωρίες της επανάστασης και Ελληνική Επανάσταση». Τα κείμενα αυτής της ενότητας πραγματεύονται ζητήματα που άπτονται του Διαφωτισμού και των επιγόνων του στη Γερμανία, με ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση του φιλοσοφικού ρομαντισμού με το ρεύμα του φιλελληνισμού. Αξίζει να προσεχθεί ότι ο Διαφωτισμός στη Γερμανία υπήρξε αποδέκτης όλων των σημαντικών τεκταινόμενων και πνευματικών κινημάτων που έλαβαν χώρα τόσο στη Μ. Βρετανία όσο και στη Γαλλία, ενώ το αντίθετο δεν ισχύει: ελάχιστοι γνώριζαν τι συνέβαινε στη Γερμανία, όπου όμως οι όροι Aufklärer, Aufklärung ήταν πολύ περισσότερο και πολύ νωρίτερα διαδεδομένοι απ’ ό,τι στην υποτιθέμενη πατρίδα του Διαφωτισμού, τη Γαλλία.

Ο συγγραφέας ασκεί κριτική στην ανάγνωση του Καντ από την Χάννα Άρεντ, η οποία καταλήγει σε μία εγελιανής έμπνευσης ερμηνεία του Καντ

Ιδωμένη μέσα από αυτό το πρίσμα, η μελέτη του Γιώργου Ξηροπαίδη «Η πανουργία του λόγου κι ο ενθουσιασμός των θεατών» έχει κομβική σημασία. Ο συγγραφέας ασκεί κριτική στην ανάγνωση του Καντ από την Χάννα Άρεντ, η οποία καταλήγει σε μία εγελιανής έμπνευσης ερμηνεία του Καντ, ιδιαιτέρως σε ό,τι αφορά στην αποτίμηση της Γαλλικής Επανάστασης με γνώμονα τις θυμικές διεγέρσεις των θεατών κι όχι των πρωταγωνιστών της. Σε ορισμένα από τα προγραμματικά κείμενα του Διαφωτισμού, όπως ο Αιμίλιος του Ρουσσώ, η φιγούρα του ξένου ως αποστασιοποιημένου από τα κυρίαρχα ήθη λειτουργεί ως καταλύτης ώστε να εκτεθούν οι προκαταλήψεις ως τέτοιες στα μάτια όσων δεν τις αναγνωρίζουν πλέον λόγω υπερβολικής οικειότητας μαζί τους.

Αντίθετα, ο ενθουσιασμός των θεατών για τα ηθικά κίνητρα όσων διεξάγουν μία επανάσταση για να αποκτήσουν ένα πολίτευμα συμβατό με την ηθική ελευθερία, ικανοποιεί το οιονεί αίτημα της ηθικής προόδου, καλλιεργώντας την αισιοδοξία για το ατελέσφορο της ανθρώπινης τελειοποιησιμότητας. Ο Ξηροπαίδης υπενθυμίζει χαρακτηριστικά τη ρήση του Αντόρνο για το «μυστικό» της καντιανής φιλοσοφίας που την καθιστά καταστατικά αισιόδοξη και δεν είναι άλλο από το «αδιανόητο της απόγνωσης». Παραμένοντας στην καντιανή φιλοσοφία, ο Κώστας Τσαμπούρας επιχειρεί μία συνολική λεξικογραφική και εννοιολογική συνολική αποτίμηση του όρου «Revolution» στο έργο του Γερμανού φιλοσόφου, όρος που σημαίνει πρωτίστως αλλαγή αρχών (principia), με εξαίρεση την πολιτική επανάσταση. Αναδεικνύει έτσι την πολυσημία του εντός τόσο της θεωρητικής όσο και της πρακτικής φιλοσοφίας του Καντ, ο οποίος συνδέει άρρηκτα τη μεταφυσική, την επιστημονική και την ηθική επανάσταση τόσο με την ιστορικότητά τους όσο και με τις έννοιες της γένεσης και της φιλοσοφίας της ιστορίας εν γένει.

Στη μελέτη του για την προβληματική της επανάστασης στο έργο Γάλλων φιλοσόφων που ακολουθεί, ο Γιάννης Πρελορέντζος διατρέχει έναν εντυπωσιακό αριθμό έργων από τον βασικό κορμό της σχολής πολιτικά αντιδραστικών (réactionnaire) στοχαστών, όπως οι Bonald, De Maistre και Chateaubriand, με άλλα λόγια, των αντεπαναστατών που επιχείρησαν, με διαφορετικό τρόπο ο καθένας, να δομήσουν μία θεώρηση που να αποκαθιστά τα θεσμικά, πνευματικά και ηθικά θεμέλια του Παλαιού καθεστώτος, μέχρι τους ένθερμους υποστηρικτές της Γαλλικής επανάστασης, όπως οι Condorcet και Volney, οι οποίοι δίνουν έμφαση σε μία φιλοσοφία της ιστορίας η οποία είτε αισιόδοξα είτε πεσσιμιστικά, στοχάζεται επάνω στους όρους της απελευθέρωσης του ανθρωπίνου πνεύματους.

Ο τελευταίος ασκεί κριτική στις θεωρίες των Ρουσσώ και Λούκατς και συνδέει τη μαρξιστική κριτική στα ανθρώπινα δικαιώματα με την καντιανή προσέγγιση της αυτονομίας

Από τη μεριά του, ο Αντώνης Καλατζής φιλοδοξεί να συνδέσει τις έννοιες της αναστοχαστικής δύναμης της κρίσης και της εαυτονομίας με το ζήτημα της επανάστασης στη φιλοσοφία του Καντ μέσα από το πρίσμα των κριτικών αναλύσεων του σύγχρονου Γερμανού φιλοσόφου Gunnar Hindrichs. Ο τελευταίος ασκεί κριτική στις θεωρίες των Ρουσσώ και Λούκατς και συνδέει τη μαρξιστική κριτική στα ανθρώπινα δικαιώματα με την καντιανή προσέγγιση της αυτονομίας, διατυπώνοντας μία πρωτότυπη θεωρία του δικαιώματος στην επανάσταση. Ο συγγραφέας αναρωτιέται για το τι είδους θεωρητικά εργαλεία μπορεί να διαμορφωθούν, εάν εφαρμόσει κανείς τις ερμηνευτικές κατηγορίες που συμπυκνώνονται σε τέσσερις έννοιες -ακύρωση του δικαίου για χάρη του δικαίου, σύμπραξη, αισθητική πρωτοπορία και προφητική εσχατολογία- στη μελέτη της Ελληνικής Επανάστασης καταλήγοντας σε ενδιαφέροντα θεωρητικά συμπεράσματα.

Προσφέροντας τη ματιά της ιστορικού των ιδεών, η Άννα Μαχαιρά συσχετίζει το ζήτημα της ιστοριογραφίας της Γαλλικής Επανάστασης με τις ιδεολογικές ερμηνείες της και εξετάζει ένα ευρύτατο φάσμα ερμηνειών του ρόλου που διαδραμάτισε η ιδεολογία σε αυτή. Η μελέτη της αναδεικνύει τον πλουραλισμό των ερμηνευτικών εργαλείων που αξιοποιήθηκαν από το 1789 μέχρι και το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στο επίκεντρο των οποίων βρίσκονται ιδεολογικές χρήσεις και καταχρήσεις της έννοιας του επαναστατικού χρόνου: ποια επανάσταση ζει ή οφείλει να ζει ακόμη, και να μας εμπνέει, και ποια έχει πεθάνει ή οφείλει να ενταφιαστεί; Ποια δόση μνήμης, αλλά και ποια δόση λήθης, είναι αναγκαίες κι επιθυμητές;

Η Ελλάδα αναδεικνύεται εδώ σε αρχέτυπο ενός δίκαιου αγώνα για ελευθερία στη βάση ηθικών και πολιτισμικών αξιών που συνδέουν το αρχαιοελληνικό ιδεώδες με το ευρωπαϊκό, ενίοτε κυνικό όσον αφορά τα εθνικά συμφέροντα, παρόν.

Η μελέτη κλείνει με μία κριτικό σχολιασμό του έργου του Edgar Quinet Για τη σύγχρονη Ελλάδα και τη σχέση της με την αρχαιότητα (1830), όπου εντοπίζεται η ανάδειξη μίας χαρακτηριστικής εκδοχής του φιλελληνισμού, εμβληματικής του ρομαντικού εξωτισμού που κυριαρχούσε στην Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα. Η Ελλάδα αναδεικνύεται εδώ σε αρχέτυπο ενός δίκαιου αγώνα για ελευθερία στη βάση ηθικών και πολιτισμικών αξιών που συνδέουν το αρχαιοελληνικό ιδεώδες με το ευρωπαϊκό, ενίοτε κυνικό όσον αφορά τα εθνικά συμφέροντα, παρόν. Στη συμβολή του ο Νικόλας Σεβαστάκης υπενθυμίζει μία σχετικά παραγνωρισμένη συνιστώσα του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού, τον ρομαντικό φιλελευθερισμό του Benjamin Constant και εν μέρει της Germaine de Stael, ο οποίο θα εμπνεύσει έως ένα βαθμό, καλλιεργώντας έναν δημοκρατικό πατριωτισμό με οικουμενικό χαρακτήρα, τη γενιά των Ευρωπαίων επαναστατών του 1848. Ο ατομιστικός φιλελευθερισμός της πεφωτισμένης συνείδησης και του καλώς εννοούμενου συμφέροντος, καθώς και του ελεύθερου εμπορίου και των ελευθεριών της ιδιωτικής σφαίρας εν γένει, λογίζεται μεν ως αντίδοτο στα πολεμοχαρή πάθη και τον φανατισμό των αρχαίων και σύγχρονων μιλιταριστικών ρεπουμπλικανικών καθεστώτων -όλες οι μικρές δημοκρατίες από την αρχαία Σπάρτη και Ρώμη εως τις σύγχρονες τους ελβετικές πόλεις-κράτη θεωρούνται τέτοιες-, εντούτοις έχει ανάγκη και μία άλλη διάσταση η οποία πάει πέραν του ορθολογικού ατομικισμού και δεν είναι άλλη από την ικανότητα θυσίας κι αυθυπέρβασης.

Ο Γιώργος Σαγκριώτης επεξεργάζεται στην εργασία του τις σύνθετες σχέσεις του γερμανικού ρομαντισμού με την «ελληνομανία», τόσο μέσα από ένα φιλοσοφικό όσο και λογοτεχνικό πρίσμα. Επισημαίνοντας την αμφιρρέπεια του πολιτικού ρομαντισμού, ο οποίος ταλαντεύεται μεταξύ της ιδέας περί οργανικής συνέχειας ενός λαού και της χριστιανικής Ευρώπης, ο Σαγκριώτης αναδεικνύει μία παραγνωρισμένη πλευρά του γερμανικού ρομαντικού φιλελληνισμού μέσω των μυθιστορημάτων των Ε.Τ.Α. Χοφμαν και Ζαν Πάουλ. Εδώ η ελληνική μοναδικότητα υπονομεύεται, καθώς το κλασικό ιδεώδες αυτοπαρωδείται, ενώ η αντανάκλαση του ευρωπαϊκού ή γερμανικού πνεύματος στην Ελλάδα αναιρείται: oι Γερμανοί παρατηρούν τους εαυτούς τους να επηρεάζονται από την Ελληνική Επανάσταση πραγματικά ή φανταστικά ερήμην της όποιας ελληνικής ιδιαιτερότητας, η οποία φαίνεται εντούτοις να στοιχειώνει τόσο πολύ την ελληνική ιστοριογραφία, υπογραμμίζει εύστοχα ο συγγραφέας.

Τέλος, στη μελέτη που κλείνει το τρίτο μέρος και τον τόμο εν συνόλω, ο Χρήστος Γρηγορίου αναλύει το φιλοσοφικό υπόβαθρο των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Διονύσιου Σολωμού

Τέλος, στη μελέτη που κλείνει το τρίτο μέρος και τον τόμο εν συνόλω, ο Χρήστος Γρηγορίου αναλύει το φιλοσοφικό υπόβαθρο των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Διονύσιου Σολωμού μέσα από την ιδιοποίηση από τον ποιητή του στοχασμού του Σίλλερ για το υψηλό. Οι επεξεργασίες τόσο του Καντ όσο και του Σίλλερ για την αισθητική αξία του υψηλού βρίσκουν γόνιμο έδαφος στην ποίηση του Σολωμού, ο οποίος ενδίδει σε έναν ρομαντισμό του υψηλού που συνδυάζει την ηρωική αντίσταση με το ηθικό μεγαλείο της ανθρώπινης βούλησης απέναντι στις αδυσώπητες και συντριπτικά ανώτερες δυνάμεις που τη συντρίβουν, ενώ αποτελεί συνάμα και ύμνο στην ομορφιά της ζωής. Με τον τρόπο αυτό συνυπάρχουν παραδόξως το «παθητικό υψηλό» στην εκδοχή του Σίλλερ, από την μία πλευρά, με τις κλασικές αξίες της ομορφιάς της ζωής, από την άλλη.

Στο επίμετρο του με τίτλο «Διαφωτισμός ή διαφωτισμοί; Το έθνος ως καταλύτης της ιστορικής δυναμικής» ο συνεπιμελητής του τόμου Δημήτρης Αρβανιτάκης εστιάζει στην ανάγκη προσεκτικότερης συσχέτισης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με την Ελληνική Επανάσταση, καθώς η πρόσφατη ιστορική έρευνα δείχνει ότι ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ήταν ένα ανομοιογενές και πλουραλιστικό πνευματικό κίνημα πλήρως ενταγμένο στις διανοητικές διαθεσιμότητες και τις κοινωνικοπολιτικές μεταπτώσεις της εποχής του, πράγμα που τον κάνει δύσκολα ερμηνεύσιμο με όρους γραμμικής συνέχειας ή ομοιόμορφης εξέλιξης και ωρίμανσης.

Παρά την κυρίαρχη πρόσληψη μίας σταδιακής αλλά ενιαίας εξέλιξης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ως ρεύματος ιδεών, ο Αρβανιτάκης εισάγει μία τομή μεταξύ προεπαναστατικού και μετεπαναστατικού ελληνικού κόσμου,

Παρά την κυρίαρχη πρόσληψη μίας σταδιακής αλλά ενιαίας εξέλιξης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ως ρεύματος ιδεών, ο Αρβανιτάκης εισάγει μία τομή μεταξύ προεπαναστατικού και μετεπαναστατικού ελληνικού κόσμου, η οποία διακατέχεται από τρία βασικά χαρακτηριστικά. Πρώτο χαρακτηριστικό είναι η εγκατάλειψη του «γένους των Ρωμιών» ως λόγιας αναφοράς, ενώ δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η γενεαλογία του «Γένους/έθνους των Γραικών» με αναφορά στην παράδοση της αρχαίας Ελλάδας. Πρόκειται για μία αναβίωση του αρχαιοελληνικού ιδεώδους, η οποία οδηγεί, όμως -κι εδώ ακριβώς εντοπίζεται το τρίτο σημείο τομής μεταξύ προεπαναστατικού και επαναστατικού τρόπου του σκέπτεσθαι-, στην εσωτερική σύνδεση της ελευθερίας του έθνους με την πολιτική ελευθερία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Μέσω της οργανικής ένταξης της Eλληνικής Επανάστασης στο ευρύτερο πλαίσιο της ηθικής, της αισθητικής και της πολιτικής φιλοσοφίας του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και των επιγόνων του, καθώς και της πνευματικής παρακαταθήκης της Γαλλικής Επανάστασης, το συλλογικό έργο Επανάσταση, έθνος-κράτος και αρχαιοελληνικό ιδεώδες: Φιλοσοφικές προσεγγίσεις στην Eλληνική Eπανάσταση αναδεικνύει αθέατες ή παραγνωρισμένες πτυχές της Επανάσταση του 1821, πέραν του «χρόνου του Ελληνικού Διαφωτισμού», όπως εύστοχα επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Ράντης. Αν το αρχαιοελληνικό ιδεώδες υπήρξε ιδεώδες της Ελλάδας ίσως περισσότερο απ’ ό,τι της Ευρώπης, επρόκειτο για πνευματική ανάγκη της επαναστατημένης Ελλάδας η οποία, έως έναν βαθμό, αφομοίωσε τον φιλελληνισμό ως ιδεολογικό αντιδάνειο. Αναρωτιέται ωστόσο κανείς ανατρέχοντας στις μελέτες του τόμου εάν τελικά δεν αναδείχθηκε στην ελληνική ιστορική και φιλοσοφική σκέψη ένας φιλελληνισμός ερήμην του ευρωπαϊκού εξωτισμού που τον συνόδευε, ο οποίος χρησιμοποιούσε την Ελλάδα απλά ως αφορμή για ομφαλοσκόπηση, με άλλα λόγια, ένας εξιδανικευμένος φιλελληνισμός για εσωτερική χρήση ερήμην του πραγματικού, συχνά αντιφατικού, φιλελληνισμού της Ευρώπης, η οποία πολύ λίγο ασχολήθηκε εντέλει με τη νεότερη Ελλάδα και ακόμη λιγότερο με τα ιδεώδη της.

Εν κατακλείδι, ο τόμος συνεισφέρει αποφασιστικά στον πλουραλισμό των ερευνών για τις σύνθετες σχέσεις μεταξύ των τριών κεντρικών φιλοσοφικών θεματικών -της επανάστασης, του έθνους-κράτους και του αρχαιοελληνικού ιδεώδους-, οι οποίες μπορούν να προσφέρουν προσλήψεις και ερμηνείες γόνιμες και, ενίοτε, απρόσμενα ανατρεπτικές.

*Ο ΣΠΥΡΟΣ ΤΕΓΟΣ είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.