«Ελευθέριος Βενιζέλος, ο ''Αρχηγός της Φυλής'', ο ''Λυτρωτής των Αλύτρωτων''» της Σοφίας Ηλιάδου-Τάχου (κριτική) – Νέα στοιχεία για τη δράση του Κρητικού πολιτικού

Με την πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου (ΕΒ, στο εξής) και επιμέρους πτυχές της, εξωτερική, εσωτερική, εκπαιδευτική, κοινωνική κ.λπ., έχουν ασχοληθεί πολλοί ΄Ελληνες και ξένοι μελετητές. Ξεχωρίζουμε τα τελευταία χρόνια, το εμβληματικό έργο που παρουσιάζει τον ΕΒ ως άνθρωπο και ηγέτη σε όλη τη πολιτική του πορεία του Γενικού Διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος, Νίκου Παπαδάκη (Παπαδή) με τίτλο Ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο άνθρωπος, ο ηγέτης.

Ένα μεγάλο μέρος μελετών για τον ΕΒ εστιάζουν στην κρίσιμη τριετία 1919 -1922 με την τραγωδία της Σμύρνης, το 1922. Και από αυτές τις εργασίες ξεχωρίζουμε την σχετικά πρόσφατη, 1922, του Άγγλου Smith Michael με θέμα Το όραμα της Νέας Iωνίας. Η Ελλάδα στη μικρά Ασία 1912-1922 (Μορφωτκό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας). 

Ευχάριστη έκπληξη

Και, ενώ με το πλήθος των μελετών-ερευνών για την πολιτική του ΕΒ, δημιουργείται η εντύπωση ότι δεν υπάρχουν κενά που μένει να ερευνηθούν και να δώσουν εργασίες, με τις οποίες να παράγεται νέα γνώση ή να αναθεωρείται η ήδη υπάρχουσα, η ακάματη ερευνήτρια, ιστορικός της εκπαίδευσης με το πλούσιο συγγραφικό και ερευνητικό έργο της, Σοφία Ηλιάδου-Τάχου, μας εκπλήττει ευχάριστα με το παραπάνω πόνημά της των εκδόσεων Gutenberg. Έτσι, και με αυτή την έρευνά της, η πολυγραφότατη συγγραφέας αποδεικνύει ότι στην έρευνα δεν υπάρχουν δεδομένα, υπάρχουν μόνο ζητούμενα και, ακόμη, όπως έχει γράψει ο φίλος Ανδρέας Καζαμίας, «Το παρελθόν είναι απρόβλεπτο, το μέλλον είναι προβλέψιμο».

Η «νομιμοποιητική» βάση-αφετηρία της έρευνας της Ηλιάδου, η σκοποθεσία της, αποκαλύπτεται στο σύντομο κείμενο στο οπισθόφυλλο του βιβλίου της: «Σκοπός του βιβλίου είναι να παρακολουθήσει, μέσα από τα αρχεία πρακτικών της Επιτροπής Εθνικής Αμύνης Κωνσταντινουπόλεως (ΕΕΑ) των ετών 1920-1922, τη δράση του Ελευθερίου Βενιζέλου». Στη συνέχεια, στηριγμένη στα ευρήματα της δικής της εξαντλητικής αρχειακής έρευνας, και, συνεκτιμώντας την πλούσια δευτερογενή βιβλιογραφία που μελέτησε, θα αποκαλύψει τα κενά και τα επισφαλή συμπεράσματα τών μέχρι τώρα ερευνών. Σημειώνει σχετικά: «Η έρευνα που είχε διενεργηθεί μέχρι τώρα είχε οδηγήσει σε επισφαλείς προσεγγίσεις, εξαιτίας της αποσπασματικής χρήσης των πηγών για το θέμα αυτό». 

Η αδυναμία που εντόπισε η ερευνήτρια εστιάζεται στο γεγονός ότι, οι μέχρι τώρα έρευνες στηρίχτηκαν μόνο στα χειρόγραφα αρχεία στρέιτ του ΕΛΙΑ, στην «Έκθεσιν δια την ΕΕΑ»,

Η αδυναμία που εντόπισε η ερευνήτρια εστιάζεται στο γεγονός ότι, οι μέχρι τώρα έρευνες στηρίχτηκαν μόνο στα χειρόγραφα αρχεία στρέιτ του ΕΛΙΑ, στην «Έκθεσιν δια την ΕΕΑ», που είχε αποδώσει τη δράση της στο Πολιτικό Γραφείο της, του οποίου την αρχηγία είχε ο στρατηγός Γεώργιος Κονδύλης που προβαλλόταν ως ο ιδρυτής της. Η συγγραφέας, επιχειρώντας μία παράλληλη ανάγνωση των χειρόγραφων πρακτικών της ΕΕΑ των ΓΑΚ, καταλήγει σε άλλο συμπέρασμα, ανατρέποντας τη μέχρι τώρα υπάρχουσα γνώση, όπως θα δούμε παρακάτω.

Η προσεκτική μελέτη των χειρόγραφων πρακτικών των συνεδριάσεων της ΕΕΑ, που υπάρχουν σε τρία βιβλία, οδηγούν την έμπειρη ερευνήτρια στην παρακάτω υπόθεση, που στη συνέχεια διερευνά με εξαντλητική αρχειακή έρευνα και επαληθεύει:

«Κύριο σημείο της υπόθεσής μας είναι η διερεύνηση τού κατά πόσον η συγκρότηση της ΕΕΑ και ο έλεγχος των λειτουργιών της θα μπορούσε να θεωρηθεί, τουλάχιστον ως ένα χρονικό σημείο, ως αποτέλεσμα, όχι της δράσης ενός προσώπου, π.χ., του Περικλή Αργυρόπουλου ή του Γεωργίου Κονδύλη , αλλά της εθνικοποιημένης μεσαίας και μεγαλοαστικής τάξης της Κωνσταντινούπολης, η οποία διέθετε τη στήριξη του Πατριαρχείου ως επίσημου θεσμικού –εθνικού πια παράγοντα, όσο και του ευρωπαϊκού κεφαλαίου, αφού σημαντικό μέρος των εκπροσώπων της είχε συναλλαγές με τους ευρωπαϊκούς χρηματιστηριακούς παράγοντες».

Στη συνέχεια, η συγγραφέας προσδιορίζει τα χρονικά όρια της μελέτης της, δηλαδή από την 1η Νοεμβρίου 1920, που ο ΕΒ χάνει τις εκλογές, μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922. Εστιάζει, δηλαδή, στη στρατιωτική και πολιτική διαχείριση του μικρασιατικού και θρακικού ζητήματος από τις ‘μετανοεμβριανές’ κυβερνήσεις των, Δ. Ράλλη, Ν. Καλογερόπουλου, Δ. Γούναρη, Ν. Στράτου, Π. Πρωτοπαπαδάκη και Ν. Τριανταφυλλάκου.

Τα ερωτήματα

Ακολουθεί η διατύπωση πλήθους ερωτημάτων που η ερευνήτρια θέτει προς έρευνα, προκειμένου να απαντηθούν με βάση τον βασανιστικό έλεγχο των πρωτογενών, κυρίως, πηγών, αυτών που η ερευνήτρια ‘βασανίζει’ και βασανίζεται για να της ‘μιλήσουν’. Αρκούμαστε σε μερικά μόνο, σημαντικά, κατά την κρίση μας, ερωτήματα:

• Ποιο είναι το ιστορικό πλαίσιο, εντός του οποίου ιδρύθηκε η ΕΕΑ;
• Γιατί η ΕΕΑ έγινε τον Νοέμβριο του 1920 στην Κωνσταντινούπολη;
• Ποια ήταν η ανθρωπογεωγραφία των μελών της ΕΕΑ , δηλαδή τα κοινωνικά, πολιτικά, ιδεολογικά και οικονομικά χαρακτηριστικά ων μελών της;
• Ποιοι ήταν οι σκοποί και οι ενέργειες της ΕΕΑ;
• Ποιος ήταν ο ρόλος των Αργυρόπουλου και Κονδύλη;
• Ποιος ήταν ο ρόλος του Κόμματος των Φιλελευθέρων στην Αθήνα και ποια η σχέση του Βενιζέλου με την ΕΕΑ;
• Γιατί απέτυχε η Εθνική Άμυνα εκεί που πέτυχε ο Κεμάλ;

Στο πρώτο κεφάλαιο που ακολουθεί, η συγγραφέας, με εξαντλητική τεκμηρίωση, αναφέρεται στις πολιτικές για το «Ανατολικό Ζήτημα», τόσο στη Βενιζελική περίοδο 1918-1920, όσο και στις μετανοεμβριανές κυβερνήσεις, Νοέμβριος 1920- Αύγουστος 1922 (Μικρασιαστική Καταστροφή).

Στο 3ο κεφάλαιο η Σοφία Ηλιάδου, στηριγμένη κυρίως σε πρωτογενείς πηγές, εστιάζει το ενδιαφέρον της στην ΕΕΑ (θεσμικό πλαίσιο, συγκρότηση Προεδρείου και Επιτροπών, πόροι, οργάνωση και λειτουργία, καταστατικό κ.λπ.), ενώ στο 4ο η συγγραφέας παρουσιάζει και αναλύσει τις κρίσιμες σχέσεις της ΕΕΑ με το Πατριαρχείο. Στο 5ο κεφάλαιο, η συγγραφέας ασχολείται με τους αξιωματικούς της Αμύνης στην Κωνσταντινούπολη, στο 6ο με τα γραφεία της ΕΕΑ, στο 7ο με τις δράσεις της και στο 8ο με τις απογοητεύσεις, βαδίζοντας προς τη Διάσκεψη του Λονδίνου. Στο τελευταίο κεφάλαιο η συγγραφέας εστιάζει το ενδιαφέρον της στην «επαναστατική» ή την «εκτελεστική» περίοδο της ΕΕΑ.

Η Σοφία Ηλιάδου-Τάχου (Φλώρινα 1960) είναι πρωτοβάθμια Καθηγήτρια με γνωστικό αντικείμενο "Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης" στο Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Εταιρίας Ιστορικών της Εκπαίδευσης και της Διεθνούς Ένωσης Ιστορικών της εκπαίδευσης (ISCHE). Έχει γράψει 9 ιστορικά βιβλία και δύο μυθιστορήματα.

Οι αναλυτικές περιγραφές των γεγονότων στα κεφάλαια που προαναφέρθηκαν, οδηγούν τη συγγραφέα σε αξιολογήσεις και τελικά συμπεράσματα, που και τεκμαίρονται από τα γεγονότα που παρουσιάζει και απαντούν στα πολλά ερωτήματά της, αλλά και αναθεωρούν ή και ανατρέπουν πολλές «αλήθειες» άλλων ερευνητών.

Τα συμπεράσματα 

Τα συμπεράσματα της Ηλιάδου αφορούν:

1. Στους φορείς που ίδρυσαν την ΕΕΑ. Η ΕΕΑ ιδρύθηκε στις 9/22 Νοεμβρίου, λίγες ημέρες μετά την ήττα των Φιλελευθέρων στις εκλογές και στο πλαίσιο της 1ης Συνέλευσης των Σωματείων της Κωνσταντινούπολης. Υπήρξε προϊόν της 1ης Συνέλευσης των Σωματείων και φορέων της Κωνσταντινούπολης που εξέλεξε τα μέλη του Προεδρείου της Αμύνης, το οποίο αποτελούνταν κατ’ αρχάς από τους εκπροσώπους των μεγάλων Βενιζελικών κομμάτων, του Λαϊκού Κόμματος Φιλελευθέρων, του Εθνικού Συνδέσμου Κωνσταντινουπόλεως, του Φιλελεύθερου Κόμματος Κωνσταντινουπόλεως, της Πολιτικής Λέσχης Κωνσταντινουπόλεως και από τους διευθυντές των Βενιζελικών εφημερίδων, του Νεολόγου, της Πρωίας, της Προόδου και του Χρόνου…».

2. Στους λόγους που οδήγησαν στην ίδρυση της ΕΕΑ στην Κωνσταντινούπολη. Σημειώνει σχετικά:

«Η επιλογή της Κωνσταντινούπολης ως Κέντρου ίδρυσης της ΕΕΑ, θα πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι αυτή διατελούσε σε καθεστώς διεθνούς ελέγχου, ενώ η παρουσία του Πατριαρχείου δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για την ασφάλεια του εγχειρήματος.

Και παρακάτω:

«Η παρουσία στον θώκο του Τοποτηρητή Δωρόθεου Μαμμέλη και του Πατριάρχη Μελέτιου Μεταξάκη, οι οποίοι ήταν Βενιζελικοί…, προσέδιδαν στην Κωνσταντνούπολη τον ρόλο της πρωτεύουσας του αλύτρωτου Ελληνισμού».

«Το μεγαλοαστικό κατεστημένο της Πόλης... εμφορούνταν από φιλοβενιζελικά αισθήματα… Θα πρέπει να αποδώσουμε την ίδρυση και την αρχική συγκρότησή της (ενν. η ΕΕΑ) στο μεγαλοαστικό κατεστημένο της Κωνσταντινούπολης και όχι στους αξιωματικούς».

3. Στον ρόλο της μεγαλοαστικής και μεσαίας τάξης στην Πόλη:

«Το μεγαλοαστικό κατεστημένο της Πόλης... εμφορούνταν από φιλοβενιζελικά αισθήματα… Θα πρέπει να αποδώσουμε την ίδρυση και την αρχική συγκρότησή της (ενν. η ΕΕΑ) στο μεγαλοαστικό κατεστημένο της Κωνσταντινούπολης και όχι στους αξιωματικούς που είχαν καταφύγει μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου ή και αργότερα, προσπαθώντας να φύγουν των διώξεων των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων… Η ίδρυση και στελέχωσή της έγινε από μεσαία και ανώτερα στελέχη της αστικής κοινωνίας της Κωνσταντινούπολης, oι περισσότεροι από τους οποίους ήταν δημοσιογράφοι, γιατροί, μεγαλέμποροι, αξιωματικοί, τραπεζίτες».

4. Στο είδος της Οργάνωσης, υπογραμμίζοντας και «διορθώνοντας», τον Smith :

«Η ΕΕΑ δεν ήταν μία Οργάνωση ‘αυτονομιστών’ εξαρχής, όπως την χαρακτηρίζει απαξιωτικά ο Smith. Η σωστή διάσταση που μπορεί να της αποδοθεί είναι εκείνη της ‘Οργάνωσης των αλύτρωτων’ , δηλαδή των Ελλήνων που βρίσκονταν εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους… Η θεωρία του αλυτρωτισμού συνυφαίνεται με τη Μεγάλη Ιδέα και τον εθνικισμό , είναι, όμως, απόλυτα ενταγμένη στο ιδεολογικό κλίμα της περιόδου που μελετάμε…»

5. Στο οικονομικό ζήτημα με την έλευση των αξιωματικών στην Πόλη. Σημειώνει σχετικά:

«Το οικονομικό ζήτημα ‘υπήρξε καθοριστικό για την έκβαση των πολιτικών εξελίξεων. Γιατί, παρόλο που αναλώθηκαν οι πόροι της ΕΕΑ με την προσδοκία μίας μακροπρόθεσμης αξιοποίησης των αξιωματικών στη συγκρότηση στρατού γα την επιβολή της κυριαρχίας στο πλαίσιο ενός ιδρυθυσόμενου, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, ‘αυτονομιακού’ Μικρασιατικού Κράτους ο στόχος της ίδρυσής του δεν πραγματοποιήθηκε τελικά…». Στο ερώτημα που είχε θέσει συγγραφέας, αν η ιδέα ενός αυτόνομου Μικρασιατικού Κράτους προϋπήρχε της ίδρυσης της ΕΕΑ, η Ηλιάδου συμπεραίνει προσεκτικά: « Φρονούμε ότι μπορούμε να διαμορφώσουμε την υπόθεση πως η ίδρυση ενός αυτονομιστικού Μικρασιατικού Κράτους προϋπήρχε στις αποσκευές της Επιτροπής Εθνικής Αμύνης, ήδη από την περίοδο της επίσκεψης της Υποεπιτροπής Εξωτερικών και Αμύνης στον Λόυντ Τζωρτζ, στην οποία αναφέρεται ο L. M. Smith…».

6. Στον ρόλο των Κονδύλη -Αργυρόπουλου. Η συγγραφές οδηγείται από τη μελέτη των τεκμηρίων της στο ακόλουθο συμπέρασμα:

«Η παρουσία των Κονδύλη –Αργυρόπουλου και η ανάληψη πρωταγωνιστικών ρόλων στον σχεδιασμό της πολιτικής της ΕΕΑ και καθυστερημένος ήταν και λιγότερο ουσιαστικός, από ό,τι είχε εκτιμηθεί μέχρι τώρα». απέτυχε η Εθνική Άμυνα εκεί που πέτυχε ο Κεμάλ». 

Δίνει την παρακάτω απάντηση, μετά από τη μελέτη των τεκμηρίων της:

7. Tέλος, στο βασανιστικό ερώτημα της συγγραφέως, «γιατί απέτυχε η Εθνική Aμυνα εκεί που πέτυχε ο Κεμάλ»; Η ερμηνεία της Ηλιάδου:

«Ο Κεμάλ έκανε μια επανάσταση μαζική με εθνικιστικά μηνύματα , καλλιεργώντας τις φοβίες του τούρκικου στοιχείου για απώλειες εδαφών και αγαθών , σε περίπτωση διείσδυσης, αποικιοκρατικού χαρακτήρα, των Μ. Δυνάμεων. Είχε με το μέρος του τον λαό που πολεμούσε για τα κεκτημένα. Αντίθετα, η Εθνική Άμυνα ενεργοποιούσε εκείνα τα στρώματα της κοινωνίας της Κωνσταντινούπολης που δεν είχαν εμπλοκή στον πόλεμο και ήταν εθισμένα στη σκέψη, στην οικονομία και στον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής. Η εξίσωση ήταν εξ ορισμού άνιση».

Kλείνουμε την παραπάνω σύντομη παρουσίαση του νέου πονήματος της Ηλιάδου-Τάχου με την πεποίθηση ότι η εξαντλητική έρευνα της συγγραφέως την οδήγησε σε σημαντικά ευρήματα-συμπεράσματα, απαντά σε ερωτήματα που δεν είχαν διατυπωθεί μέχρι τώρα, αναθεωρεί ή και ανατρέπει ευρήματα παλαιών ερευνών, παράγει νέα έγκυρη γνώση και αποδεικνύει ότι η έρευνα δεν τελειώνει ποτέ. Με το πόνημά της, η Ηλιαδου-Τάχου προσθέτει μια ακόμη σημαντική και έγκυρη εργασία στο μεγάλο πλήθος σχετικών με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Και με την εργασία αυτή, «μεγαλώνει» το ανάστημα του Κρήτα πολιτικού.

^＊ Ο ΣΗΦΗΣ ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ είναι Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών.