Για το βιβλίο του Ραϋμόνδου Αλβανού «Σλαβόφωνοι και Πρόσφυγες – Κράτος και πολιτικές ταυτότητες στη Μακεδονία του Μεσοπολέμου» (εκδ. Επίκεντρο). Κεντρική εικόνα: Σλαβόφωνοι Έλληνες.
Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης
Ένα βιβλίο για τις δύσκολες σχέσεις των ντόπιων σλαβόφωνων στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας (Καστοριά και Φλώρινα) με τους πρόσφυγες που το ελληνικό κράτος έστειλε εκεί προς εγκατάσταση. Όχι όμως ένα συνηθισμένο για το θέμα βιβλίο. Δεν ανήκει, φυσικά, στα εθνικιστικής έμπνευσης βιβλία, τα οποία κατηγορούν τις κυβερνήσεις του Μεσοπολέμου, τις κυβερνήσεις των Φιλελεύθερων και των Λαϊκών ότι άφησαν ανεξέλεγκτη τη βουλγαρική προπαγάνδα στην περιοχή και δεν έκαναν τίποτα για να αφομοιώσουν τους σλαβόφωνους πληθυσμούς.
Δεν ανήκει όμως και στην κατηγορία εκείνων των βιβλίων σύμφωνα με τα οποία υπήρξε μόνο ένα καθεστώς απαγόρευσης της σλαβικής γλώσσας και καταπίεσης των σλαβόφωνων κατοίκων. Συνοπτικά, ο Ραϋμονδος Αλβανός, στηριγμένος σε μια πλουσιότατη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, σε δημοσιευμένο αρχειακό υλικό και συλλογές εγγράφων και στις εφημερίδες της περιοχής και της περιόδου, υποστηρίζει πως οι πολιτικές που ασκήθηκαν από το 1925 έως το 1936 ήταν πολιτικές ήπιας ενσωμάτωσης. Μόνο στη Μεταξική δικτατορία εφαρμόστηκαν πολιτικές βίαιης αφομοίωσης. Ας παρακολουθήσουμε που στηρίζει ο συγγραφέας αυτό το συμπέρασμά του.
Τοπίο στα Βαλκάνια πριν την ομίχλη
Αρχικά ο συγγραφέας και διδάκτωρ των Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ καταγράφει στο βιβλίο του Σλαβόφωνοι και Πρόσφυγες (εκδ. Επίκεντρο) το εθνοτικό τοπίο στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του 19ου αιώνα. Εκεί και τότε η θρησκεία και η τοπικότητα (το χωριό που ζούσαν οι κάτοικοι) ήταν τα βασικά κριτήρια για τον προσδιορισμό της ταυτότητας των κατοίκων. Η έλευση όμως του εθνικισμού στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα οδήγησε αρχικά στη διάσπαση των χριστιανών (Ρουμ Μιλλέτ) σε πατριαρχικούς και εξαρχικούς. Υπήρξε όμως και η διάκριση ανάμεσα σε ελληνόφωνους και σλαβόφωνους.
Σλαβόφωνοι θεωρούνταν εκείνοι οι κάτοικοι της περιοχής που μιλούσαν τη «ντόπια σλαβική διάλεκτο της Μακεδονίας», την οποία ο τύπος της εποχής χαρακτήριζε ως μακεδονική.
Σλαβόφωνοι θεωρούνταν εκείνοι οι κάτοικοι της περιοχής που μιλούσαν τη «ντόπια σλαβική διάλεκτο της Μακεδονίας», την οποία ο τύπος της εποχής χαρακτήριζε ως μακεδονική. Ο συγγραφέας καταθέτει τις στατιστικές απογραφές των σλαβόφωνων ανά γεωγραφική περιφέρεια. Ενώ καταγράφει και τα επαγγέλματα με τα οποία ήταν περισσότερο συνδεδεμένα τα κοινωνικά στρώματα αυτών των εθνοτικών κατηγοριών, αν και δεν αποκλείονταν κάποιοι εξ αυτών ν’ ασκούσαν κι επαγγέλματα που «ανήκαν» σ’ άλλες εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες.
Η θρησκευτική ένταξη πρωτίστως, και δευτερευόντως η γλωσσική, χρησιμοποιήθηκαν από τα νεοσύστατα βαλκανικά κράτη σε εθνογραφικούς χάρτες και στατιστικές, προκειμένου να πείσουν για το βάσιμο των διεκδικήσεων τους εδαφών από τα γειτονικά κράτη. Η εμφάνιση της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης(ΕΜΕΟ) με διπλό προσανατολισμό, ένα τμήμα της τασσόταν υπέρ της ένταξης όλης της Μακεδονίας στη Βουλγαρία και ένα άλλο υπέρ της Ανεξάρτητης Μακεδονίας, έκανε ακόμη πιο πολύπλοκα τα πράγματα.
Οι εθνικισμοί στη Σερβία και τη Βουλγαρία επιχείρησαν να παρουσιάσουν την ΕΜΕΟ ως φίλα προσκείμενη σ’ αυτούς. Πάντως οι χωρικοί στα ελληνικά εδάφη της περιοχής δεν επέλεγαν ταυτότητες στη βάση της γλώσσας ή και της θρησκείας, αλλά ανάλογα με τα συμφέροντά τους και τις συνθήκες της συγκυρίας. «Οι σλαβόφωνοι κατατάχτηκαν σε εθνικά κόμματα τα οποία ήταν πιο κοντά στα πολιτικά κόμματα παρά σε εθνότητες» (σ. 29).
Αυτή η παρατήρησή του είναι το νήμα που καλούνται να ακολουθήσουν οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες αλλά και ο ιστορικός επιστήμονας για να κατανοήσουν τα γεγονότα όπως τα ερμηνεύει ο συγγραφέας. Ένας ακόμη παράγοντας που καλείται ο ιστορικός παρατηρητής να παρακολουθήσει για να ερμηνεύσει τις εξελίξεις, είναι η διαμάχη για την αναδιανομή της μουσουλμανικής γης, μετά την αποχώρηση των μουσουλμάνων μπέηδων-ιδιοκτητών. Διαμάχη που στα ελληνικά εδάφη οξύνθηκε με την έλευση σ’ αυτά των προσφύγων.
Ποιοι και πόσοι ήταν οι σλαβόφωνοι;
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήρθε η κατάρρευση των Αυτοκρατοριών και η επικράτηση των εθνικών κρατών. Αυτό σήμανε την εμφάνιση εθνοτικών μειονοτήτων εντός των βαλκανικών κρατών. Με τη Συνθήκη του Νεϊγύ (1919) υπήρξε συμφωνία για ανταλλαγή μειονοτικών πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας.
Έτσι κλήθηκαν πολλοί «βουλγαρίζοντες» στα ελληνικά εδάφη να αναχωρήσουν για τη Βουλγαρία και πολλοί λιγότεροι «ελληνίζοντες» ήρθαν στην Ελλάδα από τη Βουλγαρία. Η νέο-ιδρυθείσα Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) αποτέλεσε το κουτί παραπόνων γι’ αυτές τις μειονοτήτες. Η εξασθένιση της ΚτΕ, μετά το 1930, στέρησε απ’ αυτές ένα πολύτιμο συνεργάτη και έδωσε τη δυνατότητα στα κράτη ν’ ασκούν πιο καταπιεστικές πολιτικές.
Οι σλαβόφωνοι μια κατηγοριοποιούνταν ως Βούλγαροι και την άλλη ως Σέρβοι. Αυτό ήταν πάντα και σ’ εξάρτηση των συμμαχιών της Ελλάδας.
Πάντως στην Ελλάδα οι σλαβόφωνοι μια κατηγοριοποιούνταν ως Βούλγαροι και την άλλη ως Σέρβοι. Αυτό ήταν πάντα και σ’ εξάρτηση των συμμαχιών της Ελλάδας. Πάντως οι χωρικοί εξακολουθούσαν έως το τέλος να στηρίζουν, όποιον έβλεπαν να εκπληρώνει καλύτερα τα συμφέροντά τους.
Οι επιλογές τους ήταν πολιτικές και όχι θρησκευτικές ή εθνοτικές. Αλλά ακόμη και από πλευράς επίσημου κράτους μια αυτοί χαρακτηρίζονταν ως Βούλγαροι, την άλλη ως Μακεδονοσλάβοι, την άλλη ως Σέρβοι, την άλλη ως Μακεδόνες. Σ’ αυτό τον επαμφοτερισμό βασικό ρόλο έπαιξε και η υπό την πίεση της Διεθνούς αποδοχή εκ μέρους του ΚΚΕ της θέσης για μια ανεξάρτητη Μακεδονία, αν και στο πλαίσιο μια Βαλκανικής Συνομοσπονδίας.
Οι πρόσφυγες αλλάζουν το τοπίο
Η ανταλλαγή πληθυσμών με την Τουρκία άλλαξε τα πάντα στην περιοχή της ευρύτερης Μακεδονίας. «Εκτός από την απόλυτη φτώχεια, οι πρόσφυγες αντιμετώπιζαν ένα σαφώς εχθρικό περιβάλλον» (σ. 47), όσον αφορά την αντιμετώπισή τους από τους ντόπιους, σλαβόφωνους και γηγενείς. Η συσταθείσα Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) παρά το σημαντικό έργο της στον διαμοιρασμό των μουσουλμανικών περιουσίων και στην παροχή στέγης στους νέους κατοίκους της περιοχής, δεν απέφυγε τα παράπονα των σλαβόφωνων και των ελληνόφωνων γηγενών.
Παραπονούμενοι όμως έμειναν και οι πρόσφυγες, αφού η γη που έλαβαν δεν αντιστοιχούσε στις περιουσίες που αυτοί κατείχαν στην Τουρκία. Ο συγγραφέας περιγράφει με απίστευτες λεπτομέρειες την προέλευση των προσφύγων, τις πολιτικές της ΕΑΠ, τα προβλήματα της εγκατάστασης των προσφύγων, τις αντιδράσεις των ντόπιων. Όλα αυτά μάς οδηγούν αναπόφευκτα στο κοινωνικό υπόβαθρο της αγροτικής Επανάστασης του Μεσοπολέμου. Αυτή ήταν μια ειρηνική επανάσταση «από τα πάνω» που ικανοποιούσε τα λαϊκά αιτήματα των ντόπιων και των προσφύγων.
Ο μικρός κλήρος, λόγω της πληθώρας των χωρικών, επηρέασε τις δομές της οικογένειας, καθώς η τσιφλικική γεωργία αντικαταστάθηκε από την οικογενειακή – επιχειρησιακή γεωργία. Αυτή η εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα την προώθηση της εντατικής καλλιέργειας της γης. Το ελληνικό κράτος, αντίθετα με τις πολιτικές άλλων ευρωπαϊκών κρατών, επέλεξε να πριμοδοτήσει την αγροτική οικονομία.
Ήταν όμως εμφανές πως ένα τέτοιο κράτος δεν μπορούσε να βασίζεται μόνο στην αγροτική εργασία των προσφύγων, αλλά χρειαζόταν δομικά τους σλαβόφωνους, οι οποίοι ήταν κατεξοχήν αγρότες. Σε γενικές γραμμές αυτό το βιβλίο λάμπει όχι μόνο για την αποτύπωση των γεγονότων αλλά και για την ταξική ανάλυση της περιόδου, η οποία γενικώς ήταν λιγότερο μελετημένη.
 |
|
Ο Ραϋμόνδος Αλβανός γεννήθηκε στην Αθήνα και είναι απόφοιτος του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο τμήμα Συγκριτικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Έσσεξ και είναι διδάκτωρ του τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. Δίδαξε για πολλά χρόνια στο τμήμα Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας στην Καστοριά. Από το 2012 μέχρι το 2020 ήταν επιστημονικός υπεύθυνος του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης στον Γράμμο. Τα τελευταία χρόνια διδάσκει στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Δημόσια Ιστορία» του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου. Είναι συγγραφέας των βιβλίων «Σλαβόφωνοι και πρόσφυγες», «Ο ελληνικός εμφύλιος» και «Δημόσιες Σχέσεις». |
Αν και σλαβόφωνοι και πρόσφυγες συγκρούονταν για το ποιος είναι περισσότερο Έλληνας, η μεγάλη αντιπαράθεση έγινε για τη διανομή των πρώην μουσουλμανικών γαιών. Βάση της μεταξύ των ρήξης ήταν η διεκδίκηση της πρώην οθωμανικής γης. Σημαντική παράμετρος αυτής της ρήξης ήταν η αμφισβήτηση των λεγόμενων «άτακτων αγοραπωλησιών».
Αγορές γης δηλαδή που είχαν γίνει από τους γηγενείς απευθείας από τους αναχωρήσαντες μουσουλμάνους, οι οποίες όμως δεν ήταν νομιμοποιημένες από το ελληνικό κράτος. Αυτή η εκκρεμότητα κράτησε όλο τον Μεσοπόλεμο και ήταν η βάση των αμοιβαίων αλληλοεξαρτήσεων μεταξύ πολιτευτών και κατοίκων. Πάντως οι ντόπιοι, σλαβόφωνοι και γηγενείς, είχαν κοινό μέτωπο εναντίον των προσφύγων.
Το σύστημα ένταξης στο κράτος
Το κράτος ήταν ο μηχανισμός ένταξης όλων στην κοινωνική ζωή. Και αυτό το κράτος, παρά τις παρασπονδίες ορισμένων λειτουργών του, κυρίως αστυνομικών και χωροφυλάκων αλλά και διοικητικών υπαλλήλων, δεν ασκούσε πολιτικές καταπίεσης των σλαβόφωνων, όπως ήδη αναφέρθηκε εδώ. Η ενίσχυση των υποδομών, αλλά και η ενίσχυση των χωρικών με τη βοήθεια γεωπόνων και με λιπάσματα αποτέλεσαν δομικά στοιχεία αυτού του μηχανισμού. Τον κυριότερο ρόλο όμως έπαιξε η ένταξη σλαβόφωνων και προσφύγων σε πολιτικά δίκτυα.
Η σύνδεση δηλαδή του ως επί το πλείστον «μη εξοικειωμένου και αγράμματου χωρικού» με τους πολιτευτές του δικομματισμού, αλλά και των μικρότερων κομμάτων, έγινε μέσω πολιτικών δικτύων και όχι μέσω πελατειακών σχέσεων, όπως η πλειοψηφία των μελετητών υποστηρίζει.
Οι κομματάρχες ήταν οι άνθρωποι των βουλευτών και έπαιζαν τον κύριο ρόλο στη πρόσδεση των χωρικών με τους πολιτικούς και το κομματικό σύστημα γενικότερα. Τα αιτήματα των ψηφοφόρων περνούσαν μέσα απ’ αυτούς και εδώ δεν γινόταν διάκριση της γλώσσας και της θρησκείας, αρκεί να ψήφιζαν τον πολιτικό τους. Αυτό όμως σήμαινε μια διπλή εξάρτηση: των χωρικών από τους πολιτικούς αλλά και των πολιτικών από τους ψηφοφόρους τους πολιτικούς.
 |
|
Σλαβόφωνοι στην οθωμανική Μακεδονία (Βικιπαίδεια) |
Οι εκλογικές συμπεριφορές
Ευρέως διαδεδομένη είναι η άποψη πως οι πρόσφυγες ψήφιζαν «μονοκούκι» τους Φιλελεύθερους του Βενιζέλου και οι σλαβόφωνοι τους Λαϊκούς για να τιμωρήσουν τον Βενιζέλο που «έφερε» τους πρόσφυγες. Ο συγγραφέας μελετά τα αποτελέσματα των εκλογών από το 1926 έως το 1935 στην περιοχή των σλαβόφωνων και ελληνόφωνων χωριών στην Καστοριά και στη Φλώρινα και δείχνει πως τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά ούτε τόσο μονοσήμαντα. Καταρχάς τα δυο κόμματα έπαιρναν περίπου τα ποσοστά που έπαιρνε ο δικομματισμός στην παλιά Ελλάδα.
Εδώ όμως υπήρχε και η παράμετρος της εμφάνισης πολιτευτών με έντονο το στοιχείο της εντοπιότητας, όπως ήταν ο Φίλιππος Δραγούμης που ως ανεξάρτητος συνεργαζόταν με το Λαϊκό Κόμμα αλλά το 1935 κατέβηκε ως εντελώς ανεξάρτητος, ο επί χρόνια βουλευτής του Νομού Φλώρινας Γ.Χ Μόδης, ο οποίος πολιτευόταν με το κόμμα Ελευθερόφρονες του Μεταξά, αλλά και η παρουσία του ΚΚΕ που σε κάποιες φορές ψηφιζόταν από τους βουλγαρίζοντες σλαβόφωνους (Φλώρινα 1926).
Οι πρόσφυγες, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ταυτίζονταν μαζικά με τον βενιζελικό χώρο. Από την άλλη μεριά η πολιτική συμπεριφορά των σλαβόφωνων δεν διαφοροποιούταν κατά πολύ της εκλογικής συμπεριφοράς των ντόπιων ελληνόφωνων.
Από την ανάλυση των δεδομένων που κάνει ο συγγραφέας προκύπτει πως οι πρόσφυγες, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ταυτίζονταν μαζικά με τον βενιζελικό χώρο. Από την άλλη μεριά η πολιτική συμπεριφορά των σλαβόφωνων δεν διαφοροποιούταν κατά πολύ της εκλογικής συμπεριφοράς των ντόπιων ελληνόφωνων. Η ψήφος, τελικά, των σλαβόφωνων εξαρτιόταν από τη σχέση τους με τοπικά δίκτυα και την αντιπαλότητά των συμφερόντων τους ως προς αυτά των προσφύγων και όχι από τη γλώσσα τους ή την αίσθηση κάποιας εθνοτικής μειονότητας.
Ο Κοινοβουλευτισμός λειτουργούσε ως μηχανισμός ενσωμάτωσής τους στο κράτος και το μέσο του ήταν τα τοπικά δίκτυα. Πολύ σημαντικές, κατ’ εμέ, παρατηρήσεις που αλλάζουν και κάποιες στερεότυπες ιδέες που με επιστημονικοφανή μανδύα κρύβουν την πραγματικότητα των τρόπων ένταξης των σλαβόφωνων στο ελληνικό κράτος. Αυτό από το 1925 και ύστερα εγκατέλειψε τις λογικές δίωξης των σλαβόφωνων και άρχισε να προτιμά την εκδοχή της ήπιας ενσωμάτωσης. Μέχρι και πολιτικές θετικών διακρίσεων εφάρμοζε.
Οι σλαβόφωνοι, με τη σειρά τους, δεν έδειχναν βούληση εθνοτικής αντίστασης. Το γεγονός επιβεβαιώνεται και από την χαμηλή ψήφο που έδιναν στο ΚΚΕ, το οποίο τότε υποστήριζε την ύπαρξη μιας ανεξάρτητης Μακεδονίας. Σημαντική είναι και η παρατήρηση του Αλβανού πως οι σλαβόφωνοι ψήφιζαν τους παλαιούς Μακεδονομάχους, γιατί ήθελαν να δείξουν πόσο ενσωματωμένοι ήταν στη νέα κρατική οντότητα, αφού η ελληνική ταυτότητα έδειχνε να εξυπηρετεί περισσότερο τα υλικά τους συμφέροντα, απ’ ό,τι η μειονοτική ταυτότητα.
Οι ντόπιοι πολιτευτές δεν μπορούσαν ν’ αγνοήσουν τα αιτήματα των σλαβόφωνων, αλλά ήταν υποχρεωμένοι να λαμβάνουν υπόψη τους και τις ενστάσεις των προσφύγων σ’ αυτές τις πολιτικές. Δύσκολες ισορροπίες.
Οι ντόπιοι πολιτευτές δεν μπορούσαν ν’ αγνοήσουν τα αιτήματα των σλαβόφωνων, αλλά ήταν υποχρεωμένοι να λαμβάνουν υπόψη τους και τις ενστάσεις των προσφύγων σ’ αυτές τις πολιτικές. Δύσκολες ισορροπίες. Πάντως η κυριαρχία της ομιλούμενης στις καθημερινές συνομιλίες και συναλλαγές σλαβικής γλώσσας, όποιο όνομα και να δινόταν σ’ αυτήν, δεν αμφισβητούνταν από το ελληνικό κράτος.
Η σλαβική γλώσσα άλλωστε ενίοτε βαπτιζόταν ως «μακεδονική», γιατί το κράτος ήθελε ν’ αποφύγει αυτή ν’ ονομάζεται «βουλγαρική» και οι σλαβόφωνοι ονομάζονταν «Μακεδόνες» για να μη χαρακτηριστούν ως Βούλγαροι. Τόσο πολύ διαφορετικά ήταν τα πράγματα από τις σημερινές αντιλήψεις και φοβίες για το θέμα. Πάντως σε τελική ανάλυση οι σλαβόφωνοι ψήφιζαν με βάση τα συμφέροντα της αγροτικής ταυτότητάς τους.
Το τέλος της ανοχής
Η μοναδική περίοδος στην οποία ασκήθηκαν πολιτικές δίωξης κατά των σλαβόφωνων ήταν η μεταξική. Το καθεστώς Μεταξά θεώρησε τους σλαβόφωνους απειλή και δούρειο ίππο του βουλγαρικού επεκτατισμού. Καταρχάς και μόνο που καταργήθηκε ο κοινοβουλευτισμός και έληξε ο ρόλος των πολιτευτών και κομματαρχών, αυτό ήταν πλήγμα κατά των σλαβόφωνων που έχασαν τα δίκτυα συνεννόησης τους με το κράτος. Τώρα πλέον αν κάποιος ήθελε κάτι από το κράτος, έπρεπε ν’ απευθυνθεί στην αποτελούμενη από στρατιωτικούς και χωροφύλακες νομαρχιακή Επιτροπή Εθνικής Ασφάλειας.
Αυτοί όμως καθόλου δεν έβλεπαν με καλό μάτι τους σλαβόφωνους και αφού δεν είχαν να περιμένουν κανένα όφελος απ’ αυτούς, όπως οι πολιτευτές, τους έκλειναν κάθε πόρτα συνεννόησης. «Οι σλαβόφωνοι έχασαν τη σύνδεσή τους με τους βουλευτές και κυρίως την πρόσβαση (ή έστω την προσδοκία πρόσβασής τους) στον έλεγχο της κρατικής εξουσίας (σ. 228). Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Το καθεστώς τους απαγόρευε να μιλούν στη γλώσσα που ήξεραν και τους επέβαλλε πρόστιμα αν την μιλούσαν.
Υπήρχαν και οικονομικές συνέπειες, αφού το καθεστώς δυσκόλευε τις οικονομικές τους συναλλαγές με το κράτος. Ειδικά δεν τους δίνονταν άδειες για την καλλιέργεια καπνού, προσοδοφόρα τότε επαγγελματική δραστηριότητα, όπως αυτές παραχωρούνταν στους πρόσφυγες. Επίσης απαγορεύονταν γι’ αυτούς η πρόσβαση στις λεγόμενες «απαγορευμένες ζώνες» σε 11 παραμεθόριους νομούς. Εκτόπισε δε πολλούς σλαβόφωνους από την περιοχή τους. Αυτή η πολιτική επιδείνωσε τις σχέσεις των σλαβόφωνων με τους πρόσφυγες. Οι δεύτεροι ευνοήθηκαν απ’ αυτές τις πολιτικές καταστολής των πρώτων.
Δεν θα γράψω εδώ, τη συνήθη σε τέτοιες περιπτώσεις κοινοτοπία, πως αυτό το βιβλίο καταρρίπτει τους μύθους σχετικά με τη βίαια αντιμετώπιση που είχαν οι σλαβόφωνοι από το ελληνικό κράτος. Είναι κάτι περισσότερο. Είναι ένα πολύ σημαντικό έργο όσον αφορά τη γνώση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν με μια από τις τότε αναγνωρισμένες εθνοτικές μειονότητες και ένας οδηγός για το ποια μπορεί να είναι μια ανοικτόμυαλη προσέγγιση των μειονοτικών ζητημάτων από ένα φιλελεύθερο κράτος.
＊Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ. Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Η ταύτιση επομένως των σλαβόφωνων με τους Μακεδονομάχους σχετιζόταν με την έντονη επιθυμία τους να δείξουν και ν’ αποδείξουν ότι όχι μόνο δεν ήθελαν να δώσουν δείγματα «εθνοτικής αντίστασης» αλλά ότι ήταν διατεθειμένοι να υπερβούν το χάσμα του αίματος (από την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα) προκειμένου να ενταχτούν στο ελληνικό κράτος και στο ελληνικό έθνος. Από τη στιγμή που ήταν ταυτισμένοι με τους Μακεδονομάχους, με αυτούς που «έχυσαν το αίμα τους» για την ελληνικότητα της Μακεδονίας, κανείς δεν θα μπορούσε να τους αμφισβητήσει το δικαίωμα να ζουν στη γη τους και την πατρίδα τους» (σ.216).
