
Για το έργο του Φρίντριχ Νίτσε Λυκόφως των ειδώλων (μτφρ. Βαγγέλης Δουλαβέρης, εκδ. Gutenberg)
Του Γιώργου Λαμπράκου
Μεταξύ των πάμπολλων πραγμάτων που ο Φρίντριχ Νίτσε ήξερε να κάνει καλά ήταν να επινοεί και να επιλέγει τίτλους για τα εμβληματικά βιβλία του. Έτσι, αρκετοί τίτλοι έργων του έγιναν εκφράσεις που χρησιμοποιούνται πια ευρέως («ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο», «πέρα από το καλό και το κακό», «θέληση για δύναμη» κ.ά.) ακριβώς διότι συνέλαβαν και σηματοδότησαν μια σημαντική στιγμή στην ιστορία της Δυτικής σκέψης και ιστορίας, συμπυκνώνοντάς τη σε λίγες λέξεις. Το Λυκόφως των ειδώλων, τίτλος που παραλλάσσει την όπερα Λυκόφως των θεών του Βάγκνερ και επιλέχτηκε ύστερα από σύσταση του φίλου του Πέτερ Γκαστ, είναι μία ακόμα τέτοια στιγμή. Το βιβλίο γράφτηκε μέσα σε λίγες μόλις ημέρες το 1888 και εκδόθηκε τον επόμενο χρόνο, μετά την κατάρρευση του φιλοσόφου.
Η νέα μετάφραση στις εκδόσεις Gutenberg (του Βαγγέλη Δουβαλέρη, με πρόλογο, σχόλια και παραρτήματα του ιδίου, καθώς επίσης εισαγωγή, επιμέλεια και σχόλια του Ήρκου Ρ. Αποστολίδη) ακολουθεί με εμβρίθεια, συνέπεια και υψηλή ποιότητα, την ίδια εκδοτική πρακτική που είδαμε και στα τέσσερα προηγούμενα νιτσεϊκά έργα (αν και οι 610 υποσημειώσεις ίσως είναι υπερβολικά πολλές για την απρόσκοπτη ανάγνωση του κυρίως κειμένου, όπως και για να αφομοιωθούν).
Mέσα σε λίγες δεκάδες σελίδες ο Νίτσε αναλαμβάνει, φιλοσοφώντας «με το σφυρί», να διαλύσει τα κυρίαρχα Δυτικά είδωλα, να τα οδηγήσει στο λυκόφως τους ώστε να έρθουν στον κόσμο νέες χαραυγές.
Κάθε καλός τίτλος πρέπει λοιπόν να δίνει δυνατό στίγμα και να προδιαθέτει καθαρά για τη συνέχεια. Και τι συνέχεια: μέσα σε λίγες δεκάδες σελίδες ο Νίτσε αναλαμβάνει, φιλοσοφώντας «με το σφυρί» όπως γράφει στον εξίσου δυνατό υπότιτλο, να διαλύσει τα κυρίαρχα Δυτικά είδωλα, να τα οδηγήσει στο λυκόφως τους ώστε να έρθουν στον κόσμο νέες χαραυγές. Τα μεγάλα είδωλα που ο Νίτσε «ακροάζεται», όπως η Θρησκεία, η Μεταφυσική, η Επιστήμη, ο Πολιτισμός συνολικά, δέχονται ανηλεείς επιθέσεις, ως επί το πλείστον καίριες, ενίοτε και άδικες. Κι από πού να πιαστεί κανείς για να μιλήσει για όλα αυτά; Αν για τον Νίτσε υπάρχει ένα νήμα που να τα συνδέει όλα, αυτό είναι μάλλον η Ηθική, οι αξίες.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δώδεκα ενότητες και ο Νίτσε, ήδη από τον «Πρόλογο», ορίζει ως στρατηγική του το αναποδογύρισμα των αξιών και την επαναθεμελίωσή τους. Στη συνέχεια, άλλοτε με ολιγόλεκτους αφορισμούς («Πώς είπατε; λάθος του θεού ο άνθρωπος; Ή ο θεός λάθος του ανθρώπου; –»), άλλοτε με εκτενή (πάντα στο νιτσεϊκό πλαίσιο και ύφος) κομμάτια, προβαίνει στο αποκαθηλωτικό έργο του. Στην ενότητα «Το πρόβλημα του Σωκράτη» τα βάζει, όχι τυχαία, με τον μεγάλο του αντίπαλο και την εντελώς παράδοξη, για τα «ένστικτα των προγενέστερων Ελλήνων», «σωκρατική εξίσωση: λογική = αρετή = ευτυχία». Σωκράτης και σωκρατικοί οδηγούν τη «λογική μέχρι παραλογισμού», ενώ αργότερα ο Χριστός, και ακόμα περισσότερο οι χριστιανοί, ολοκληρώνουν την «παρανόηση» για τη «βελτίωση» της ανθρωπότητας: αυτή συνίσταται κυρίως στο ότι καταπολεμούν τα υγιή ένστικτα και οδηγούν στην ψυχοσωματική κατάπτωση, στον πεσιμισμό και τον μηδενισμό, δύο ιστορικές και διανοητικές τάσεις που συνήθως επιρρίπτονται στον ίδιο τον Νίτσε, ενώ αυτός πάσχιζε, μέσω της ενδελεχούς ανάλυσής τους, για την υπέρβασή τους.
«Η εξημέρωση ενός ζώου… “βελτίωση”; Αυτό ηχεί σαν αστείο στ’ αφτιά μας. Όποιος γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει στα θηριοτροφεία, καταλαβαίνει ότι δεν πρόκειται διόλου περί “βελτίωσης”, αλλά περί εξασθένησης».
Το σφυροκόπημα θα συνεχιστεί με επίκεντρο την καταδίκη της Εκκλησίας για τη δική της καταδίκη του σώματος η οποία «εχθρεύεται τη ζωή» καθώς εχθρεύεται τις αισθήσεις για χάρη του ιδεαλιστικού πνεύματος, κατ’ επέκταση για χάρη μιας δήθεν καλύτερης ζωής σε έναν άλλο, υπερβατικό κόσμο, αντί για μια πλήρη, φυσική ζωή σε αυτόν εδώ. Χριστιανισμός και σωκρατισμός/πλατωνισμός δέχονται τις περισσότερες σφυριές για τις «πλάνες» που ταλανίζουν τον Δυτικό άνθρωπο. Η πλάνη σχετικά με τον αληθή και τον φαινόμενο κόσμο, όπως και οι «Τέσσερις μεγάλες πλάνες», είναι από τα σημαντικότερα κείμενα του Νίτσε, όπου επαναλαμβάνει, μα σε εντελώς συμπυκνωμένη μορφή, προβληματισμούς εκφρασμένους σε προηγούμενα βιβλία του. Έτσι, η κυρίαρχη Ηθική, για τον Νίτσε, σημαίνει (και ερμηνεύτηκε ως) βελτίωση του ανθρώπου, αλλά αν ο ιερέας είναι ο «βελτιωτής της Ανθρωπότητας», ζήτω που καήκαμε. Γράφει: «Η εξημέρωση ενός ζώου… “βελτίωση”; Αυτό ηχεί σαν αστείο στ’ αφτιά μας. Όποιος γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει στα θηριοτροφεία, καταλαβαίνει ότι δεν πρόκειται διόλου περί “βελτίωσης”, αλλά περί εξασθένησης». Και η ενότητα ολοκληρώνεται ως εξής: «κ ά θ ε μέσον “ηθικοποίησης” της Ανθρωπότητας ήταν κατά βάσιν α ν ή θ ι κ ο. –»
Ο Νίτσε έχει πάρει φόρα και δύσκολα σταματάει. Στο στόχαστρο βάζει τους συμπατριώτες του («Τι λείπει απ’ τους Γερμανούς») και στη συνέχεια («Ακροβολισμοί ενός άκαιρου») την Τέχνη, την Πολιτική (δεν γλιτώνει ούτε ο συντηρητισμός, ούτε ο φιλελευθερισμός, ούτε ο σοσιαλισμός), τον Γάμο, καθώς και ορισμένες από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες της νεωτερικότητας, αν και μερικές τις ερμηνεύει με τρόπο που δυστυχώς αδικεί και αυτές και εκείνον, όπως στο ατυχές υποκεφάλαιο «Αντι-Δαρβίνος» (εξού και ο μεταφραστής ευτυχώς τον διασώζει στο Παράρτημά του για τον Δαρβίνο), αλλά και στην ενότητα «Τι οφείλω στους Αρχαίους» όπου ρίχνει βόλι στους Κυνικούς, μα ξαστοχεί.
Tο σε ποιους ακριβώς απευθύνεται, ποιοι μπορούν να εισακούσουν και να κάνουν πράξη τις ιδέες του, αποτελεί τεράστιο ερμηνευτικό αλλά και ιστορικό ζήτημα. Ο ίδιος αναζητούσε ρητά τα λίγα «κατάλληλα αφτιά».
Γενικότερα, το σε ποιους ακριβώς απευθύνεται, ποιοι μπορούν να εισακούσουν και να κάνουν πράξη τις ιδέες του, αποτελεί τεράστιο ερμηνευτικό αλλά και ιστορικό ζήτημα. Ο ίδιος αναζητούσε ρητά τα λίγα «κατάλληλα αφτιά», αλλά βαθιά μέσα του ήλπιζε και ήξερε ότι η επιρροή του θα ήταν πολύ μεγαλύτερη – και επιβεβαιώθηκε. Ενάμιση αιώνα μετά, πάντως, τα αρειμάνια οράματά του, που επαναλαμβάνονται και στο Λυκόφως των ειδώλων, δεν τα έχουμε ανάγκη: το αίτημα για την αποχαλίνωση των πιο βίαιων κι άπληστων ενστίκτων με ταυτόχρονη αδιαφορία για τη φρόνηση ή την ειρήνη δεν πρόκειται να λειτουργήσει ιδιαίτερα «υπέρ της ζωής». Ιδίως ύστερα από τους παγκοσμίους πολέμους και τις τόσες γενοκτονίες του 20ού αιώνα, αλλά και με τους αναβρασμούς της εποχής μας, φράσεις όπως «το να λες Ναι στη ζωή, σ’ όποια σκληρή ή παράδοξη μορφή της αγαλλιώντας μαζί της, καθώς θ υ σ ι ά ζ ε ι τα πιο εκλεκτά βλαστάρια της» ηχούν χαιρέκακες, ακόμα και γκροτέσκες.
Κι όμως ο Νίτσε δεν είναι, δεν ήταν ποτέ, μόνο καταστροφικός, αλλά και εποικοδομητικός: αναποδογύρισμα χωρίς επαναθεμελίωση δεν έχει νόημα, αφού θα αποτελούσε έναν ακόμα ισοπεδωτικό μηδενισμό, μια ακόμα πεσιμιστική κοσμοεικόνα. Θεωρώ ότι τα πιο γόνιμα, ελπιδοφόρα «Ναι» του, όπως εκφράζονται στο Λυκόφως των ειδώλων, είναι η «ανώτερη Καλλιέργεια» με έμφαση στους κλασικούς, ο «Πολιτισμός των ρεαλιστών» (με εκθειασμό προπάντων του Θουκυδίδη), η «ελευθερία του πνεύματος», η «φυσιοκρατική» αντίληψη, ο προοπτικισμός, η «θέληση για ζωή» μαζί με την ανάληψη της ευθύνης της και τη συνακόλουθη αποφυγή της κουλτούρας της θυματοποίησης, καθώς και το «τραγικό αίσθημα» που, όσο γιορτάζει τη χαρά και την ηδονή, άλλο τόσο δεν ξεχνά την οδύνη. Πώς συνδυάζονται όλα αυτά; Είναι το στοίχημα και ο δρόμος του καθενός που θα έχει το θάρρος και την ικανότητα να επιλέξει τον Νίτσε ως έναν από τους οδηγούς του – κι είναι από τους πιο αξιόπιστους.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Το ν’ αποδίδει κανείς την κακή του διάθεση σ’ άλλους, ή στον ε α υ τ ό του –το πρώτο το κάνουν οι σοσιαλιστές, το δεύτερο, λογουχάρη, οι χριστιανοί–, δεν έχει εντέλει καμμιά σημασία. Αμφότεροι πιστεύουν –κι αυτό δείχνει, ακριβώς, α ν α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α– πως κάποιος ά λ λ ο ς πρέπει να φ τα ί ε ι για την κατάστασή τους· κοντολογής, ο άρρωστος, σα φάρμακο κατά της αρρώστιας του, “συνταγογραφεί” στον εαυτό του τη γλυκιά παρηγοριά της εκδίκησης. Οι στόχοι τούτου του μένους, που είναι η δ ο ν ή ς εκζήτηση, συνιστούν αίτια περιστασιακά· ο πάσχων βρίσκει παντού αφορμές για να ξεθυμάνει».
Λυκόφως των ειδώλων
Φρίντριχ Νίτσε
Μτφρ. Βαγγέλης Δουλαβέρης
Εκδ. Gutenberg 2016
Σελ. 320, τιμή εκδότη €15,00