10 χρόνια από το «Sapiens» του Γιουβάλ-Νόα Χαράρι: Το βιβλίο που άλλαξε τον τρόπο που σκεφτόμαστε τον άνθρωπο

Πριν από μια δεκαετία, τότε που ένας άσημος καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ ονόματι Γιουβάλ-Νόα Χαράρι εξέδιδε το βιβλίο του Sapiens (μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, εκδ. Αλεξάνδρεια) πολλά πράγματα στον κόσμο μας ήταν διαφορετικά σε σχέση με σήμερα.

Η παγκόσμια κοινότητα έψαχνε τα πατήματά της από τη σφοδρή οικονομική κρίση που είχε «προσβάλλει» κυρίως στην Ευρώπη. Η πανδημία δεν μας είχε επισκεφθεί και ο εκτεταμένος πόλεμος στην Ουκρανία δεν ήταν καν στο πίσω μέρος του μυαλού του Πούτιν.

Η μοίρα ενός βιβλίου είναι άδηλη. Ποτέ δεν θα μάθουμε πώς ένα βιβλίο έγινε διεθνές μπεστ σέλερ και πώς κάποιο άλλο έμεινε στην αφάνεια. Στην περίπτωση του Χαράρι τα πράγματα δεν πήγαν απλώς κατ’ ευχήν, πήγαν ιδανικά.

«Έκρηξη» στην παγκόσμια αγορά

Το συγκεκριμένο βιβλίο προκάλεσε «έκρηξη» στην παγκόσμια αγορά. Αυτή τη στιγμή διατίθεται σε 65 γλώσσες, ενώ πέρασε 96 συνεχόμενες εβδομάδες στη λίστα Best seller των New York Times. Έγινε ένα από τα 10 αγαπημένα βιβλία του Μπιλ Γκέιτς και του Μπαράκ Ομπάμα και έχει πουλήσει 45 εκατομμύρια αντίτυπα μέχρι σήμερα.

Όσο για τον Χαράρι, θεωρείται, πλέον, ένας από τους επιφανέστερους διανοούμενους στον κόσμο και έχει τη δυνατότητα να συνομιλεί ως ίσος προς ίσον με ηγέτες κρατών και εξέχοντες επιχειρηματίες.

Δεν χωράει αμφιβολία πως το Sapiens υπήρξε ένα σπάνιο εκδοτικό φαινόμενο και τώρα, με τη συμπλήρωση των 10 ετών από την έκδοσή του, κυκλοφορεί η επετειακή του έκδοση, στην οποία έχει προστεθεί ένας νέος επίλογος από τον συγγραφέα.

Δεν χωράει αμφιβολία πως το Sapiens υπήρξε ένα σπάνιο εκδοτικό φαινόμενο και τώρα, με τη συμπλήρωση των 10 ετών από την έκδοσή του, κυκλοφορεί η επετειακή του έκδοση, στην οποία έχει προστεθεί ένας νέος επίλογος από τον συγγραφέα. Το βασικό corpus του βιβλίου παραμένει το ίδιο: έχουμε να κάνουμε με ένα άκρως δημοφιλές επιστημονικό βιβλίο που ασχολείται με την ανθρώπινη εξέλιξη θέτοντας ως κυρίαρχα ζητήματα την ανθρώπινη γλώσσα και τις γνωστικές μας ικανότητες.

Το εκπληκτικό με το βιβλίο του Χαράρι είναι ότι δέχθηκε τόσους πολλούς διθυράμβους από κριτικές στον παγκόσμιο Τύπο όσο και βολές από επιστήμονες από όλο τον κόσμο. Υπήρξαν ανθρωπολόγοι που ούτε λίγο ούτε πολύ διατύπωσαν δημόσια την άποψη ότι δεν προσέφερε κάτι καινούργιο στα ήδη υπάρχοντα επιστημονικά δεδομένα. Άλλοι αναλυτές έχουν επισημάνει ότι το βιβλίο βασίζεται σε συμπεράσματα που στερούνται εμπειρικών στοιχείων, ενώ αφθονούν αυθαίρετες θεωρίες και συγκλονιστικές υπερβολές.

Υπάρχει, άραγε, εξήγηση γι’ αυτή την αβυσσαλέα διάσταση απόψεων;

Η κεντρική ιδέα

Η κεντρική θέση του Sapiens είναι ότι το είδος μας -Homo sapiens- ήρθε για να κυριαρχήσει στον κόσμο χάρη στην ικανότητά του να συνεργάζεται. Η εξήγηση που δίνει ο Χαράρι είναι ότι μια από τις βασικές ιδιότητες–ικανότητες του ανθρώπου είναι να πιστεύει σε μη απτά δεδομένα όπως είναι η ύπαρξη του θεού, η αξία του χρήματος ή τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Από αυτό απορρέει και η δύναμή του επί όλων των άλλων πλασμάτων επί της γης. Κυρίως, στο ταλέντο του να παράγει μυθοπλασία. Δηλαδή να κατασκευάζει ιστορίες με τη φαντασία του για πράγματα που δεν υπάρχουν ή που, τέλος πάντων, δεν είναι εύκολο να αποδειχθούν ότι υπάρχουν.

Αυτή η εξήγηση, πάντως, βρήκε αρκετούς πολέμιους στην ακαδημαϊκή κοινότητα, μέλη της οποίας χαρακτήρισαν τον Χαράρι «λαϊκιστή της επιστήμης» θεωρώντας πως σκόπιμα χρησιμοποιεί μια συναισθηματική αφήγηση για να πείσει τους αναγνώστες γύρω από επιστημονικά γεγονότα.

Η επιστημονική επανάσταση

Κατά τον Χαράρι αυτό που ονομάζουμε «επιστημονική επανάσταση» δεν θα πρέπει να μας χαροποιεί τόσο πολύ. Ο ίδιος δηλώνει στο βιβλίο του περισσότερο απαισιόδοξος. Συγκεκριμένα, βλέπει την επιστήμη ως φορέα του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού και της πολιτισμικής ομογενοποίησης του σύγχρονου κόσμου: φαίνεται πεπεισμένος ότι η τεχνολογία θα τελειώσει το είδος μας μέσω της γενετικής μηχανικής και της συνθετικής ζωής.

Πιστεύει, επίσης, ότι είναι πιθανό το ανθρώπινο είδος να εξαφανιστεί μέσα σε 100 χρόνια και ότι ο πλανήτης θα κατακτηθεί από την τεχνητή νοημοσύνη και τα cyborg, τα υβρίδια ανθρώπων και μηχανών.

Στην επετειακή έκδοση του βιβλίου, ο Χαράρι αφιερώνει μεγάλο μέρος του επιλογικού σημειώματός του σε μια ευθεία επίθεση κατά το ChatGPT.

Στην επετειακή έκδοση του βιβλίου, ο Χαράρι αφιερώνει μεγάλο μέρος του επιλογικού σημειώματός του σε μια ευθεία επίθεση κατά το ChatGPT. Μάλιστα, ζήτησε από το ChatGPT να γράψει έναν πρόλογο για τη νέα έκδοση του βιβλίου του. Το αποτέλεσμα ήταν το εξής: η μηχανή έγραψε ένα κομμάτι που στην πραγματικότητα ακούγεται αόριστα σαν τον... Χαράρι.

Πάντως, σημειώνει, πως επί του παρόντος αισθάνεται σίγουρος ότι το ChatGPT δεν πρόκειται να του κλέψει τη δουλειά, αν και παραδέχεται πως του πήρε ένα–δύο λεπτά προσεκτικής μελέτης για να διαπιστώσει πως το κείμενο της μηχανής δεν ήταν δικό του.

Ο καθηγητής Γιουβάλ Νόα Χαράρι είναι ιστορικός, φιλόσοφος και συγγραφέας των μπεστ σέλερ Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα και Sapiens: Μια εικονογραφημένη ιστορία. Τα βιβλία του έχουν πουλήσει πάνω από 35 εκατομμύρια αντίτυπα σε 65 γλώσσες και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους δημόσιους διανοούμενους της εποχής μας. Γεννήθηκε στο Ισραήλ το 1976, πήρε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 2002 και σήμερα είναι καθηγητής στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Το 2019, μετά τη διεθνή επιτυχία των βιβλίων του, ίδρυσε μαζί με τον σύζυγό του και αρχικό του ατζέντη Itzik Yahav τη Sapienship. Η Sapienship είναι μια εταιρεία κοινωνικού αντικτύπου με προγράμματα στα πεδία της ψυχαγωγίας και της εκπαίδευσης, με κύριο στόχο να στρέφει τον δημόσιο διάλογο στα πιο σημαντικά παγκόσμια προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα.

Το τέλος της ανθρωπότητας

Εξακολουθεί, ωστόσο, να διατηρεί επιφυλάξεις γι’ αυτή την τεχνολογική εξέλιξη θεωρώντας πως έρχεται κατά πάνω μας το τέλος της ιστορίας μας όπως την ξέρουμε. «Η τεχνητή νοημοσύνη και η γενετική μηχανική θα μπορούσαν εύκολα να τεθούν στην υπηρεσία των στόχων των τυράννων», μας προειδοποιεί ο συγγραφέας.

Οι ιδέες του Χαράρι για την τεχνητή νοημοσύνη και το τέλος του πολιτισμού όπως τον ξέρουμε είναι σύμφωνες με αυτές των μεγάλων μεγιστάνων της τεχνολογίας όπως ο Elon Musk, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι ανησυχούν για την πιθανότητα οι μηχανές να επιτύχουν μια μορφή συνείδησης και να πάρουν τον έλεγχο από τους ανθρώπους.

Σε κάθε περίπτωση, ο Χαράρι επιμένει στο κεντρικό του μήνυμα: ότι ο Homo sapiens μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα ως ένα ζώο που λέει ιστορίες.

«Στη μάχη ενάντια σε καταστροφές όπως το AIDS ή ο Έμπολα, η ισορροπία κλίνει ολοένα και περισσότερο υπέρ της ανθρωπότητας», έγραψε ο Χαράρι το 2017. «Είναι, επομένως, πιθανό ότι μεγάλες επιδημίες θα συνεχίσουν να αποτελούν απειλή για την ανθρωπότητα μόνο εάν στο μέλλον η ίδια η ανθρωπότητα τα παράγει, σε υπηρεσία κάποιας αδίστακτης ιδεολογίας».

Αυτό γράφτηκε δύο χρόνια πριν ξεσπάσει η πανδημία, σκοτώνοντας πάνω από 15 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Οι ιολόγοι είχαν προειδοποιήσει εδώ και δεκαετίες ότι θα υπήρχε άλλη μια πανδημία – τα ερωτήματα αφορούσαν μόνο πότε θα εμφανιζόταν και ποιος συγκεκριμένος ιός θα την προκαλούσε.

Ο Χαράρι επέλεξε, είπαν τότε, να εγγραφεί σε ένα είδος φτηνής θεωρίας συνωμοσίας. Παρόλα αυτά, μόλις ξέσπασε ο Covid, όλα τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης -από το BBC έως το India Today- κάλεσαν τον Χαράρι και τον συμβουλεύτηκαν σχετικά με τον καλύτερο τρόπο αντιμετώπισης της πανδημίας και των μελλοντικών συνεπειών της.

Ξέρει να λέει ιστορίες

Ακόμη και οι επιστήμονες που επικρίνουν τον Χαράρι αναγνωρίζουν τη μεγάλη του ικανότητα να λέει ιστορίες. «Ο Χάραρι μάς έχει σαγηνεύσει με την αφήγηση του», αναγνωρίζει ο νευροεπιστήμονας Κ.R. Narayanan, «αλλά μια προσεκτική ματιά σ’ αυτά που γράφει δείχνει ότι θυσιάζει την επιστήμη στον αισθησιασμό, συχνά κάνει σοβαρά λάθη και απεικονίζει αυτό που θα έπρεπε να είναι πιθανολογούμενο ως βέβαιο».

Το βιβλίο παραμένει σαγηνευτικό για πολλούς, ενδιαφέρον για άλλους και όχι αδιάφορο για όλους. Αυτό από μόνο του είναι μέγιστη επιτυχία. Δέκα χρόνια μετά, το γεγονός ότι εξακολουθούμε να μιλάμε για το Sapiens κάτι δείχνει.

Ακόμη κι έτσι, όμως, το βιβλίο παραμένει σαγηνευτικό για πολλούς, ενδιαφέρον για άλλους και όχι αδιάφορο για όλους. Αυτό από μόνο του είναι μέγιστη επιτυχία. Δέκα χρόνια μετά, το γεγονός ότι εξακολουθούμε να μιλάμε για το Sapiens κάτι δείχνει.

Κατά πολλούς επιστήμονες, το Sapiens έχει το κύρος ενός επιστημονικού έργου, αλλά δεν είναι επιστημονικό έργο. Κι όμως, από την πλευρά του ιστορικού έχει αρκετές επισημάνσεις που δεν γίνεται να τις προσπεράσει κανείς. Έστω και αν πρέπει να τις αντικρούσει.

Ο Χαράρι πιστεύει ότι η ανθρωπότητα  –αυτό που μας κάνει αληθινούς ανθρώπους– είναι το προϊόν μιας «γνωστικής επανάστασης» που συνέβη πριν από 70.000 χρόνια στη Μέση Ανατολή. Επ' αυτού ο Ισπανός επιστήμονας Javier Sampredo γράφει στην εφημερίδα El Pais: «Αυτή η υπόθεση είναι παλιά και αδέξια. Ο Χαράρι αγνοεί τις βαθιές εξελικτικές ρίζες του εγκεφάλου μας (και του υπόλοιπου σώματος μας). Η εξέλιξη του ανθρώπινου μυαλού δεν ξεκίνησε πριν από 70.000 χρόνια, αλλά πριν από 500 εκατομμύρια χρόνια, στις ακτές των ηπείρων της Κάμβριας. Το να μιλάμε για την εξέλιξη χωρίς να έχουμε κάποια έννοια της βιολογίας είναι ολισθηρό, και συνήθως οδηγεί σε σύγχυση».

Εντέλει, άλλαξε τον τρόπο που σκεφτόμαστε ο Χαράρι με το βιβλίο του; Σίγουρα έφερε στη δημόσια συζήτηση θέματα που ως εκείνη τη στιγμή αναπτύσσονταν μόνο εντός των περίκλειστων επιστημονικών τειχών. Αυτό από μόνο του δεν είναι κακό. Αρκεί να μην φτάνουμε στην πλήρη εκλαϊκευση που δεν έχει έρεισμα στις επιστημονικές πηγές.

Αν πρέπει να το διαβάσει κάποιος που δεν το έχει κάνει ακόμη; Η απάντηση είναι: αναμφίβολα ναι. Η επετειακή έκδοση είναι μια θαυμάσια ευκαιρία.

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.