Χριστούγεννα, σκάκι και συμπάθεια: Τέσσερα βιβλία σε ασπρόμαυρο φόντο

Τα τελευταία δέκα χρόνια, επιτρέπω στον εαυτό μου την πολυτέλεια ενός μικρού λυτρωτικού δώρου. Δουλεύω κτηνωδώς, λες κι είμαι δέκα ανθρακωρύχοι, τα πρώτα είκοσι τρία εικοσιτετράωρα του τελευταίου μήνα του έτους, και από τις 24 Δεκεμβρίου έως τις 6 Ιανουαρίου, επιδίδομαι σε ό,τι έχω ονομάσει (για να μην τσιγκλάνε οι ενοχές την εργασιομανία μου) «εργασία υποδομής». Πάει να πει: παύω να μεταφράζω, κλείνω τον υπολογιστή, κατεβάζω τα τηλέφωνα, φορτώνω στον κόκορα το γράψιμο, οχυρώνομαι στο γραφειόσπιτό μου, και μοιράζω τις ώρες μου (μετά εκλεκτής μουσικής) στο να ξεντανιάζω βιβλία, να αναδιευθετώ βιβλιοθήκες, και να διαβάζω (ή και να ξαναδιαβάζω) περιπαθώς πονήματα και λογοτεχνήματα, ταξινομημένα σε χριστουγεννιάτικες/πρωτοχρονιάτικες κατηγορίες.

Παύω να μεταφράζω, κλείνω τον υπολογιστή, κατεβάζω τα τηλέφωνα, φορτώνω στον κόκορα το γράψιμο, οχυρώνομαι στο γραφειόσπιτό μου, και μοιράζω τις ώρες μου στο να ξεντανιάζω βιβλία, να αναδιευθετώ βιβλιοθήκες, και να διαβάζω περιπαθώς πονήματα και λογοτεχνήματα, ταξινομημένα σε χριστουγεννιάτικες/πρωτοχρονιάτικες κατηγορίες.

Ο Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη γεμίζει κι αδειάζει με ρυθμούς Νίκι Λάουντα, καίτοι η ανάγνωση, κατά τα προσωπικά μου ειωθότα και δεδομένα, παραμένει βασανιστικά –με την καλή έννοια!– αργή, πολύ αργή, συνοδευόμενη με σημειώσεις, υπογραμμίσεις, αναμηρυκασμούς, επαναλήψεις. Θα σας μιλήσω, λοιπόν, σε αυτό και στα επόμενα τεύχη της Bookpress, για βιβλία που ήδη έχω πιάσει να διαβάζω για δεύτερη φορά, ολόκληρα ή και μόνο ορισμένα κρίσιμα κεφάλαιά τους, για κάποια που διαβάστηκαν τις προηγούμενες ημέρες, καθώς και για κάποια που θα καταβροχθιστούν οσονούπω. Αρχίζουμε με βιβλία σχετικά με το σκάκι, άριστο παιχνίδι για τις χειμερινές γιορτινές ημέρες, θα συνεχίσουμε με αφηγήματα στα οποία πρωταγωνιστούν ζωγράφοι, θα περάσουμε σε βιβλία σχετικά με εγκλεισμούς, θα ξεναγηθούμε στον πύργο του Μοντένι, και βλέπουμε!

Το γκαμπί της βασίλισσας

Το θέλησε η συγκυρία, «αυτή η κυρία», όπως μας έλεγε η αμείμνηστη Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, να ξαναπιάσω το σκάκι ύστερα από πολλά χρόνια. Μπαίνοντας εκ νέου στον λαβύρινθο των εξήντα τεσσάρων τετραγωνιδίων, είδα, για ευνόητους λόγους, τη σειρά Το γκαμπί της βασίλισσας, με την εκπληκτικά διεισδυτικού βλέμματος Άνια Τέιλορ-Τζόι, και διάβασα πάλι κάποια κεφάλαια από το ομότιτλο μυθιστόρημα του Γουόλτερ Τέβις [Walter Tevis, 1928-1984] που είχε κυκλοφορήσει πριν από δεκαετίες στα Bell, ενώ κυκλοφορεί τώρα, άρτια μεταφρασμένο από την Αριάδνη Μοσχονά, και με πλούσιο επίμετρο του Θοδωρή Κουτσογιαννόπουλου, από της εκδόσεις Ψυχογιός. Η ηρωίδα του μυθιστορήματος, η Μπεθ Χάρμον, ένα είδος θηλυκού Ρόμπερτ Φίσερ, με γοήτευσε για μιαν ακόμα φορά με την ιδιοφυΐα, την ακατάβλητη επιμονή της, τη δύναμη αλλά και την ευθραυστότητά της. Διαβάζουμε στη σελίδα 189:

«Άλλος ένας γλόμπος άστραψε για να τραβήξει κάποιος μια φωτογραφία, κι εκείνη άκουσε τον διευθυντή του τουρνουά να ψιθυρίζει θυμωμένος να μην ενοχλούν τους παίκτες. Η Μπεθ έφερε το πιόνι της στην τρίτη γραμμή στη στήλη του πύργου, κάνοντας επίθεση στον αξιωματικό. Ο Μποργκόφ τον τράβηξε πίσω στην τέταρτη γραμμή στη στήλη του πύργου. Εκείνη πιέστηκε για να αυτοσυγκεντρωθεί, έφερε έξω τον άλλο ίππο της, και ο Μποργκόφ έκανε ροκέ. Όλα τούτα της ήταν οικεία, αλλά αυτό δεν την ανακούφιζε διόλου. Τώρα έπρεπε να αποφασίσει αν θα έπαιζε την ανοιχτή ή την κλειστή εναλλακτική».

Η διαγώνιος Αλιέχιν

Από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα Η διαγώνιος Αλιέχιν (μτφρ. Κάλλια Ταβουλάρη) του Αρτίρ Λαρύ [Arthur Larrue, Παρίσι, 1984], μια συναρπαστική καταβύθιση στον ψυχισμό ενός από τους μεγαλύτερους σκακιστές που πέρασαν ποτέ από τον πλανήτη, του Αλεξάντρ Αλιέχιν [Alexander Aleksandrovich Alekhine,1892-1946]. Η πολυτάραχη ζωή του, η εμπλοκή του με τη ναζιστική προπαγάνδα, οι μάχες του με το αλκοόλ, τα οδυνηρά φαντάσματα συμπαικτών του που τον καταδιώκουν και, βέβαια, η σκακιστική διάνοιά του αποτελούν την πρώτη ύλη του μυθιστορήματος από τις σελίδες του οποίου παρελαύνουν μέγιστοι διάκονοι της Κάισσας, της Θεάς του Σκακιού, όπως ο Χοσέ Ραούλ Καπαμπλάνκα, ο Σαβιέλι Ταρτακόβερ, ο Ακίμπα Ρουμπινστάιν, ο Ρούντολφ Σπίλμαν.

Συνδυάζοντας το ντοκιμαντέρ με τη μυθοπλασία, ο Λαρύ μυεί τον αναγνώστη στις δίνες και τους συνδυασμού του σκακιού, στα θέλγητρα του παιχνιδιού, αλλά και στα βαριά τιμήματα που υποχρεώθηκαν να καταβάλουν ορισμένοι από τους σπουδαιότερους παίκτες. «Καθώς διαβάζουμε τις παρτίδες του Αλιέχιν», γράφει, στη σελίδα 44, ο Λαρύ, «προσπαθώντας να χαρακτηρίσουμε το στιλ του, κυριαρχεί η ιδέα ενός μισθοφόρου οπλισμένου με ένα τεράστιο αμφίστομο ξίφος που θα αγωνιζόταν με ξιφομάχους οπλισμένους με λεπτά ξίφη. Οι αντίπαλοί του προσπαθούν να του καταφέρουν χειρουργικές τομές, τον τσιμπούν σαν σφήκες ή σαν κουνούπια, όταν ο Αλιέχιβν τους ακρωτηριάζει, τους χτυπά, τους πετσοκόβει, τους καταστρέφει, τους ξεκοιλιάζει και τους διατρυπά».

Σκάκι – Ο κόσμος σε 64 τετράγωνα

Ο καθηγητής αρχαίας ιστορίας και Διεθνής Μετρ στο σκάκι Κρίστιαν Μαν [Christian Mann, Χάιλμπρον, 1971], υπογράφει το λίαν κατατοπιστικό εγχειρίδιο Σκάκι — Ο κόσμος σε 64 τετράγωνα (μτφρ. Νίκος Θεοδωρόπουλος, εκδ. Αντίποδες). Έξυπνα, και με ακρίβεια, γραμμένο, το βιβλίο είναι μια άριστη εισαγωγή στο σκακιστικό σύμπαν για τον αρχάριο και μια ευπρόσδεκτη υπενθύμιση για όσους ήδη έχουν δώσει μάχες στη σκακιέρα. Καταρρίπτονται κάποιοι δημοφιλείς, αλλά δίχως ιδιαίτερη υπόσταση, μύθοι, όπως το ότι οι σκακιστές ρέπουν προς την τρέλα, ενώ οι πληροφορίες σχετικά με τις έμφυλες σχέσεις και το σκάκι, ή την παρουσία αυτού του παιχνιδιού/αθλήματος στη λογοτεχνία, τα εικαστικά, και τον κινηματογράφο, είναι πολύτιμες.

Οι σκληροί παίζουν σκάκι

Το ολιγοσέλιδο βιβλίο Οι σκληροί παίζουν σκάκι (μετάφραση & επίμετρο: Ηλίας Διάμεσης, εκδ. Ουαπίτι) στεγάζει ένα κείμενο των Franz Blaha και Marge Cathcart που εκφωνήθηκε ως ανακοίνωση στο συμπόσιο Σκάκι και Ανθρωπιστικές Επιστήμες, τον Μάιο του 1978, στη Νεμπράσκα. Παρελαύνουν εδώ σκακιστικά στιγμιότυπα αλιευμένα από αστυνομικά και νουάρ αφηγήματα πασίγνωστων συγγραφέων όπως οι: Έλερι Κουίν, Ίαν Φλέμινγκ, Τζον Ντίξον Καρ, Ζορζ Σιμενόν, Ρεξ Στάουτ, Λεν Ντέιτον, Ουίλιαμ Φώκνερ, Άγκαθα Κρίστι. 

Τρία βιβλία ακόμη

Ας θυμίσω ότι από τις εκδόσεις Άγρα κυκλοφορεί η περιλάλητη Σκακιστική Νουβέλα του Στέφαν Τσβάιχ (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου), το Μυθιστόρημα του Δον Σανδάλιο, σκακιστή του Ουναμούνο (μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης), και το σημαντικό μελέτημα Η γέννηση της βασίλισσας του σκακιού της Μέριλιν Γιάλομ (μτφρ. Εύη Κλαδούχου). «Η βασίλισσα του σκακιού και η λατρεία του έρωτα αναπτύχθηκαν ταυτόχρονα και δημιούργησαν μια σχέση συμβιωτική, όπου η μία έτρεφε την άλλη», παρατηρεί η Γιάλομ.

«Με το που εμφανίστηκε η βασίλισσα, νομιμοποιήθηκε η παρουσία των γυναικών σ᾽ ένα πεδίο δράσης που πριν το κατείχαν μόνο οι άντρες και ενθάρρυνε περισσότερο τη γυναικεία συμμετοχή στο παιχνίδι. Τα κορίτσια καλών οικογενειών μπορούσαν να πάρουν μέρος σε παρτίδες με τη συμμετοχή και των δύο φύλων, με όλες τις ρομαντικές δυνατότητες που μπορούσαν να προσφέρουν αυτές οι συναντήσεις. Το σκάκι προσέφερε τη δικαιολογία στους εραστές να συναντηθούν στη φιλική ατμόσφαιρα των κήπων και των μπουντουάρ, όπου μπορούσαν να παίζουν με τα συναισθήματά τους όπως με τους πεσσούς τους».

Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης - Κυψέλη, 23.12. 2022