Ο ιχνηλάτης βιβλιοπωλείων και βιβλιοθηκών Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης έρχεται και πάλι με τον Σάκο Εκστρατείας του, μιλώντας μας για βιβλία σαν να αφηγείται ιστορίες. Σήμερα, το δεύτερο μέρος ενός ευρύτερου κειμένου για τον William Howard Gass και το μυθιστόρημα-ογκόλιθος «Το τούνελ» (μτφρ. Γιώργος Κυριαζής, εκδ. Καστανιώτη), καθώς και πονήματα τα οποία συμβάλλουν τόσο στη διαύγαση της στρατηγικής του συγγραφέα όσο και στη διάγνωση και ίαση της νόσου από την οποία πάσχει ο Γουίλιαμ Φρέντερικ Κόλερ, ο κεντρικός χαρακτήρας του έργου: τον «φασισμό της καρδιάς». Κεντρική εικόνα: Ο William H. Gass body painted από τον Philip Guston για τη διάλεξή του «Γιατί τα παράθυρα είναι σημαντικά για μένα» (1969).
Του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη
7/ Θανάσιμα Αμαρτήματα. Ο Κόλερ διαπράττει και τα εφτά θανάσιμα αμαρτήματα.
α) Είναι αλαζονικός, και μισαλλόδοξος, όπως ο πατέρας του, τη μισαλλοδοξία του οποίου αναλύει επί μακρόν ο Γκας στο υποτμήμα «Μισαλλοδοξία» του δέκατου τμήματος (Σουσού, σε πλησιάζω στα όνειρά μου).
β) Φθονεί τους πάντες και τα πάντα – θύματα της λεκτικής του ζηλοφθονίας είναι πρωτίστως οι τέσσερις συνάδελφοί του, καθηγητές ιστορίας, όπως και οι φοιτητές του, στους οποίους επιτίθεται με έναν ψευτοανηλεή στα όρια της γελοιότητας φιλιππικό, αλλά και (σχεδόν) όλοι οι ευδαίμονες εραστές και ερωμένες του πλανήτη.
γ) Η οκνηρία είναι το είδος του, απέχει σχεδόν από κάθε εργασία της προκοπής, ακόμα και στις αίθουσες διδασκαλίας μάλλον λουφάρει & λουφάζει παρά διδάσκει δημιουργικά, σύνολο το έργο του αποτελείται από δύο πονήματα, το ένα μάλλον ημιτελές και ενδεχομένως τσαπατσούλικο συμπίλημα από τα όσα πρέσβευε ο μέντοράς του, ο χαϊντεγκεριανής κοπής Μάγκους Τάμπορ.
δ) Είναι άπληστος, καίτοι ανήμπορος, απέναντι στις εφήμερες ερωμένες του (Λου, Ρου, Σουσού), οι οποίες τον παρατάνε, όπως είπαμε, καθώς αντιλαμβάνονται ότι ο ίδιος έχει παρατήσει τον εαυτό του, ότι δεν είναι παρά ένας ψοφοδεής κομπορρήμων της κακιάς ώρας, ένας άνθρωπος χωρίς ιδιότητες (πέρα από όσες προσδίδουν τα Εφτά Θανάσιμα Αμαρτήματα, φυσικά). Είναι άπληστος για δόξα και για δύναμη, καίτοι παραμένει και εδώ ανήμπορος να κορέσει στην απληστία του.
ε) Ξεσπάει οργισμένα κατά πάντων. Η οργή (άσφαιρη, πάντως, και αυτή – ευτυχώς) είναι ό,τι τον κινεί. Η σύζυγός του, η Μάρθα, είναι ιδιαίτερος στόχος των οργισμένων λογυδρίων του που, ενίοτε, θέλουν να πασπαλιστούν με χιούμορ. Οργίζεται όλη την ώρα και ξεσπάει την οργή του ακόμα και στο μικρό παιδάκι του – δες: «Κακοποίηση Ανηλίκου», σσ. 529-536, στο έβδομο τμήμα (Ο πρώτος χειμώνας του έγγαμου βίου μου).
στ) Η λαιμαργία του εκτίθεται σε ένα από τα πιο σπαρταριστά τμήματα του βιβλίου, σε ένα ιλαρότατο εγκώμιο των γλυκισμάτων, στο πολυσέλιδο (σσ. 796-823) υποτμήμα «Γλυκά» του ενδέκατου τμήματος (Βόλτα στο ποτάμι).
ζ) Τέλος, εμφορείται από λαγνεία, μόνο που πρόκειται για μια λαγνεία άνευ αντικρίσματος, για μια κακομοιριασμένη πιστόλα χωρίς πυροκροτητή, και μάλιστα πρόκειται για λαγνεία ιδιαζόντως απεχθή, μιας και ο χερ προφέσορ ντόκτορ επωφελείται από την ελεεινή ακαδημαϊκή του εξουσία προκειμένου να θωπεύει φοιτήτριες, παρωδίες της Μπέτι Μπουπ, μπας και τσιμπήσουν κάνα καλό βαθμό.
8/ Προπομποί & Τίτλος. Όπως έχει υπολογιστεί από μια μελετήτρια του Γκας (δες: Aristie Trendel: The Quest for Truth in William Gass's “The Tunnel”, 1995), στο έργο μνημονεύονται εκατό συγγραφείς, ποιητές, φιλόσοφοι, και στοχαστές. Δεσπόζει ο Ρίλκε, τον οποίο μάλιστα ο άθλιος Κόλερ διασκευάζει/επισκευάζει προκειμένου να πασπαλίσει με μια ποιητική χροιά τα βλακώδη ανομήματά του.
Όπως έχει υπολογιστεί από μια μελετήτρια του Γκας στο έργο μνημονεύονται εκατό συγγραφείς, ποιητές, φιλόσοφοι, και στοχαστές.
Ο Γκας αντλεί από ένα υπερπλούσιο οπλοστάσιο γνώσεων για να συνθέσει το Τούνελ (1995) και για να αποδομήσει, εκθέτοντάς τον εξαντλητικά, τον «φασισμό της καρδιάς». Ήδη ο τίτλος παραπέμπει στο λησμονημένο (δικαίως) μυθιστόρημα “Der Tunnel” (1913) κάποιου Μπέρνχαρντ Κέλερμαν [Bernhard Kellerman, 1879-1951], η κινηματογραφική εκδοχή του οποίου, το 1933, ήταν από τις αγαπημένες του Αδόλφου Χίτλερ. Ο Ερνέστο Σάμπατο έχει γράψει το αριστουργηματικό “El túnel” (1948), όπου η καλλιτεχνική αναζήτηση συνδεύεται από υπαρξιακές εντάσεις περί του αληθούς, για το οποίο εκφράστηκε εγκωμιαστικά ο Γκας [διαβάστε παρουσίαση του Τούνελ του Σάμπατο στην Book Press].
Ο Τζόις, με το συνειδησιακό ρεύμα, με τον εσωτερικό μονόλογο και με τις εκσκαφές στο υποσυνείδητο, ρητά αποτελεί προπομπό του Τούνελ, ενώ είναι εμφανείς οι επιδράσεις από τις λεκτικές φαντασμαγορίες του Ναμπόκοφ, και από τη λεπταίσθητη ακρίβεια του Χένρι Τζέιμς. Βεβαίως, πανταχού παρούσες στις σελίδες του Γκας είναι οι πανίσχυρες πυγολαμπίδες του Γουίλιαμ Γκάντις [William Gaddis, 1922-1998], φίλου και brother in arms του Γκας που δεν έπαψε ποτέ να υποβάλλει τα σέβη του στον συγγραφέα του ογκόλιθου “The Recognitions” (1955).
9/ Γλώσσα. Ο Γκας δείχνει, μέσω του Κόλερ, τι μπορεί να συμβεί όταν κυριαρχεί η ημιμάθεια και όταν η γλώσσα χρησιμοποιείται για τον εκπεσμό του ανθρώπου σε άθυρμα ιδεολογημάτων. Αναλαμβάνει εκ νέου το καθήκον που είχε πέσει στους ώμους του Τόμας Μαν όταν καταπιάστηκε με τη συγγραφή των δύο εμβληματικών του έργων Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού (μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, εκδ. Gutenberg) και Δόκτωρ Φάουστους (μτφρ. Θόδωρος Παρασκευόπουλος, εκδ. Πόλις): να εμπλουτίσει κρίσιμα και μεθοδικά τη γλώσσα, να προχωρήσει σε μια καίρια σύνθεση λογοτεχνίας και φιλοσοφίας, να εμπλέξει την ποίηση με τον στοχασμό, να αποδιοργανώσει τη συνθηματολογία, να αποτρέψει την αρτηριοσκλήρωση της γλώσσας και της σκέψης.
Αναλαμβάνει εκ νέου το καθήκον που είχε πέσει στους ώμους του Τόμας Μαν: να εμπλουτίσει κρίσιμα και μεθοδικά τη γλώσσα, να προχωρήσει σε μια καίρια σύνθεση λογοτεχνίας και φιλοσοφίας, να εμπλέξει την ποίηση με τον στοχασμό, να αποδιοργανώσει τη συνθηματολογία, να αποτρέψει την αρτηριοσκλήρωση της γλώσσας και της σκέψης.
Ο Γκας πάει μπρος-πίσω όχι μόνο στον μυθιστορηματικό χρόνο αλλά και στην ιστορία της φιλοσοφίας, της ποίησης, του στοχασμού. Προκρίνει –πάντα με ένα χιούμορ που ενισχύει τη σοβαρότητα του εγχειρήματός του–, εκείνη τη λογοτεχνία που «έχει την ικανότητα να αφουγκράζεται τον χρόνο πριν από τον χρόνο, να φέρνει στο φως ξεχασμένα μνημεία, ακόμα κι αν αυτά είναι φανταστικά, δείχνοντας ό,τι θα τους εξασφαλίσει διάρκεια, ό,τι θα τα συντηρήσει για καιρό, ό,τι θα τα οχυρώσει. Αντλεί μέρος της ορμής της από μακρινά πράγματα, τα διατηρεί κατακερματίζοντάς τα, τα αναλύει ενεργοποιώντας εκ νέου τη μια ή την άλλη αλληλουχία τους» (Jean-Michel Rey, Η αυτοκτονία της Γερμανίας, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Στερέωμα). Ο Αντόρνο, ασφαλώς, θα έσφιγγε θερμότατα το χέρι του Γκας. Για να μην πούμε τι θα έκανε και ο Μπένγιαμιν!
10/ Μεταμοντέρνο, Μοντέρνο ή Προμεταμοντέρνο. Ο Γκας ανήκει στον αστερισμό των δημιουργών που υπερβαίνουν τα όρια, που μπορούν να κινηθούν με άνεση στις μεθορίους, που μετατρέπουν σε καλλιτέχνημα το δοκίμιο και σε στοχαστικό κείμενο το πεζογράφημα. Η μυθοπλασία τους είναι λουσμένη στα νάματα της φιλοσοφίας. Η πρωτοτυπία τους αντιστέκεται σθεναρά (και παιγνιωδώς) στην όποια επιπόλαιη κατάταξη, στην όποια επιφανειακή ταξινόμηση.
Το Τούνελ, σύμφωνα με τον ίδιο τον συγγραφέα του είναι ρεαλιστικός ρεαλισμός. Σύμφωνα με εμβριθείς μελετητές του είναι ένα εξόχως παρατεταμένο ποίημα, μια μεγαλειώδης (σε όγκο, σε έμπνευση, σε εργασία) απάντηση στη θέση του Πόου ότι δεν μπορεί να υπάρχει μακροσκελές ποίημα. Είναι, παράλληλα, μια μελέτη ζωής, ένας ψαλμός υπέρ της Lady Life και μια τρομερή ομοβροντία κατά του Doctor Death.
Όπως κάθε σπουδαίο έργο τέχνης είναι μια αδυσώπητη κριτική του υπάρχοντος, μια ψυχωφελής εκμετάλλευση των κοιτασμάτων του παρελθόντος, μια αυστηρή (κι ας είναι –ή μάλλον: επειδή είναι– σπαρταριστή σε πάμπολλα σημεία) προειδοποίηση για τις ζοφερές όψεις του μέλλοντος. Οι σχεδόν χίλιες σελίδες του Τούνελ άλλο δε λένε, ξανά και ξανά, παρά: δείτε το πρόσωπο του τέρατος εκεί όπου δεν περιμένατε να το δείτε, μη γίνετε Κόλερ, βγείτε από το σκότος του τούνελ εκθειάζοντας της ζωής το φως. Αφουγκρατείτε τους μελωδικούς ψιθύρους, αφεθείτε στις μαρμαρυγές, το στραφτάλισμα σας ανήκει.
Ό,τι κι αν έχει ειπωθεί, και έχουν ειπωθεί πολλά, το Τούνελ δεν είναι ούτε μεταμοντέρνο, ούτε μοντέρνο, ούτε προμεταμοντέρνο. Το Τούνελ είναι απλούστατα κλασικό!
Ό,τι κι αν έχει ειπωθεί, και έχουν ειπωθεί πολλά, το Τούνελ δεν είναι ούτε μεταμοντέρνο, ούτε μοντέρνο, ούτε προμεταμοντέρνο. Το Τούνελ είναι απλούστατα κλασικό!
11/ Εύκολο. Οι συνήθεις μη-αναγνώστες, αυτοί που καμώνονται ότι διαβάζουν, ενώ απλώς καταναλώνουν τυπωμένο χαρτί με το βλέμμα, έσπευσαν να μιλήσουν για πανδύσκολο μυθιστόρημα. Απεναντίας, πρόκειται για πανεύκολο έργο. Η πλοκή είναι στοιχειώδης, οι χαρακτήρες αριθμούν μόλις τους δεκαοχτώ, η διάταξη του υλικού το καθιστά ρέον, το χιούμορ διευκολύνει την αδρεναλίνη να κάνει τη δουλειά της.
Όπως επισημαίνει ο Joel Blechinger στη μελέτη του “William H. Gass’ The Tunnel: Three New Critical Avenues”, το Τούνελ είναι η ομορφιά, η φρικαλεότητα και όλες οι ενδιάμεσες αποχρώσεις. Ξέρουμε πόσο και πώς οίκτιρε ο Ρολάν Μπαρτ τους συγγραφείς που κολάκευαν τον αναγνώστη με τρικ και μαλαγανιές, και ξέρουμε ότι οι σπουδαίοι δημιουργοί δεν στέργουν να κολακέψουν τις αδυναμίες ενός κοινού που αύριο θα έχει ήδη λησμονήσει τι διάβασε χθες, αφού, άλλωστε, διαβάζει διαρκώς το ίδιο βιβλίο σε ποικίλες εκδοχές του, φοβούμενο να διαβάσει κάτι άλλο, κάτι διαφορετικό, κάτι που θα τινάξει στον αέρα όχι μόνο τις βεβαιότητές του αλλά και τα εικοσιτετράωρα της ρουτίνας του.
Όχι, το Τούνελ δεν είναι δύσκολο βιβλίο, δύσκολη είναι η ζωή όσων δεν μπορούν να συγκεντρωθούν σε ένα τόσο εύκολο, τόσο συναρπαστικό, τόσο μελωδικό, τόσο πλούσιο ανάγνωσμα. Απλώς ζητεί δύο και τρεις αναγνώσεις, όπως ζητεί πολλαπλές ακροάσεις ο Φρανσουά Κουπρέν ή ο Μισέλ Κορέτ, όπως βλέπεις και ξαναβλέπεις τον Πολίτη Κέιν ή το Στάλκερ, όπως πίνεις και ξαναπίνεις ένα μεθυστικό κρασί που, ωστόσο, όπως διδάσκει η διαλεκτική, οξύνει την ήδη κρυστάλλινη διαύγειά σου.
12/ Οδηγίες Χρήσης. Το Τούνελ, αλλά και κάθε έργο του Γκας, των προπομπών του (Τζέιμς Τζόις, Χέρμαν Μπροχ, Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Τόμας Μαν, και πάει λέγοντας), των συγκαιρινών του (Γουίλιαμ Γκάντις, Ντέιβιντ Μάρκσον, Ντον ΝτεΛίλλο, Τόμας Πίντσον) και των μεταγενέστερων (Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας, Πάουλ Βεράχεν, Λούσι Έλμαν, Όλγκα Τοκάρτσουκ), απαιτεί συγκέντρωση και προσήλωση προκειμένου να απολαύσουμε τα θαύματά του, να θαυμάσουμε τον πλούτο του, και να πλουτίσουμε το αναγνωστικό μας θησαυροφυλάκιο. Και, βεβαίως, προκειμένου να στοχαστούμε σχετικά με το ποια είναι η εποχή μας και ποια στάση θα κρατήσουμε μέσα της και απέναντί της.
Μελετώντας, το 1944, ένα άλλο κορυφαίο έργο, κάποιος από τους προπομπούς του Γκας, έγραψε: «Αυτό το μνημείο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τόσο παράξενο και συνάμα τόσο δυνατό, αυτό το βουνό με μορφή βιβλίου, το οποίο απαρτίζεται από διαφορετικά γεωλογικά στρώματα που συνυφαίνονται, αυτός ο θεόρατος όγκος γραπτού κειμένου που λες και έχει προέλθει από συγκόλληση θραυσμάτων […]».
Διαβάζοντας κάποια πρόχειρα κείμενα που έγραψαν ορισμένοι που δεν διάβασαν το Τούνελ, αλλά θεώρησαν υποχρεωμένοι (μες στο ευπρόσδεκτο κατά τα άλλα trend βιβλιοφιλίας των ημερών μας) να αποφανθούν εσπευσμένα και δημοσίως για το μυθιστόρημα του Γκας, δεν συγκρατήθηκα και μειδίασα σκεφτόμενος την πασίγνωστη κινεζική ρήση: «Όταν το δάχτυλο έδειχνε το φεγγάρι, ο ηλίθιος κοίταζε το δάχτυλο».
«Προσοχή χρώματα!» διαβάζαμε κάποτε στα φρεσκοβαμμένα παγκάκια. «Προσοχή μυθιστόρημα!» θα πρέπει να προειδοποιούνται οι αναγνώστες όταν πρόκειται τωόντι για μυθιστόρημα ουσίας, για κείμενο που ζητάει ένα είδος ατέρμονης ανάγνωσης, πρόσφορο για αέναο σχολιασμό, όπως σημείωνε ένας σημαντικός μελετητής του Τόμας Μαν. Αν είσαι διατεθειμένος να σου κλέψει λυτρωτικά την καρδιά ένας δημιουργός, οφείλεις να έχεις ήδη καρδιά. Και η καρδιά του αναγνώστη είναι ο νους του με τον οποίο επιλέγει τι θα διαβάσει και τι θα αφήσει να το πάρει ο άνεμος!
* Διαβάστε ΕΔΩ το 1ο μέρος για το Τούνελ του William H. Gass από τον Γ.-Ι. Μπαμπασάκη.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Τελευταίο του βιβλίο, το αφήγημα «Η Κοκό στην Κοπεγχάγη – Το μυθιστόρημα της μεταπολίευσης» (εκδ. Νήσος).
Πονήματα που εμπλουτίζουν την ανάγνωση του Τούνελ
1. https://dalkeyarchive.store/products/the-tunnel-by-william-gass-a-casebook
2. H.L. Hix, “Understanding William H. Gass”, εκδ. University of California Press, 2002.
3. The William H. Gass Reader, εκδ. Alfred A. Knopf, 2018,
4. https://www.youtube.com/watch?v=JZfh1ufzlAg
5. https://www.youtube.com/watch?v=RLlYVszUMpM&t=976s
