Από τον Κόλουμ ΜακΚαν έως τον Νταβίντ Γκρόσμαν και από τον Άμος Οζ και τον Αντόν Σαμάς έως τον Γιοράμ Κανιούκ και τον Υμπέρ Χαντάντ, η σύγχρονη λογοτεχνία μάς έχει προσφέρει μυθιστορήματα που μας εισάγουν δίχως στεγανά στην ουσία της πολυετούς διαμάχης ανάμεσα τους Ισραηλινούς και τον αραβικό κόσμο με φόντο την Παλαιστίνη.
Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος
Μια περιοχή που έχει μετατραπεί σε αγρό αίματος. Μια τεταμένη συνθήκη που ελάχιστη σχέση έχει με ήρεμη διαβίωση, καθώς μέσα στα χρόνια, ακόμη και σε στιγμές που τα όπλα είχαν σιγήσει, η αίσθηση ήταν πως μια μικρή σπίθα έφτανε να προκαλέσει μια καταστροφική πυρκαγιά. Η Λωρίδα της Γάζας, ένα στενό κομμάτι γης που περιβάλλεται από φράχτη και διαχωρίζει τα εδάφη του Ισραήλ από εκείνα της Παλαιστίνης, τα τελευταία 50 χρόνια έχει γίνει μια διαφιλονικούμενη περιοχή και στόχος ακραίων στοιχείων και από τις δύο πλευρές.
Η τελευταία φονική επίθεση από τα μέλη της Χαμάς, η οποία, φευ, βρίσκεται σε εξέλιξη, μας θυμίζει τη βαριά ριζωμένη έχθρα που κυκλοφορεί στα αίμα των φανατικών. Η λογοτεχνία δεν έχει μείνει απαθής σ’ αυτόν τον πόλεμο που όχι μόνο δεν σκοπεύει να αποσυρθεί στα κατάστιχα της Ιστορίας, αλλά προσφέρει συνεχώς νέα αιματοβαμμένα κεφάλαια. Οι λογοτεχνικές καταγραφές που βρίσκουμε μέσα στα χρόνια αποτυπώνουν το δράμα που προκαλεί ο απηνής πόλεμος, ενώ έχει μέγιστη σημασία ότι τόσο οι Ισραηλινοί συγγραφείς όσο και οι Παλαιστίνιοι δεν αποδίδονται σε έναν αγώνα εκ του συστάδην, στη λογική της ανακίνησης των παθών διά των λέξεων, αλλά επιδιώκουν να καταδείξουν τον πόνο που προκαλούν οι συγκρούσεις στους απλούς ανθρώπους, αυτούς που στα δημοσιογραφικά δελτία καταγράφονται ως «άμαχος πληθυσμός».
Οι άπειρες γωνίες της σύγκρουσης
Το τελευταίο μυθιστόρημα του Κόλουμ ΜακΚαν Απειρόγωνο (μτφρ. Τόνια Κοβαλένκο, εκδ. Καστανιώτη) είναι μια πολυπρισματική αφήγηση που προσπαθεί να κατανοήσει το πρόβλημα της σύγκρουσης ανάμεσα στους δύο λαούς μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ακόμη κι από εκείνες που εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται να έχουν σχέση με τον εν εξελίξει πόλεμο. Άλλωστε και η έννοια του απειρόγωνου που επιλέγει ο Ιρλανδός συγγραφέας να χρησιμοποιήσει ως τίτλο του βιβλίου του είναι καθοριστική, καθώς πρόκειται για μαθηματικό όρο που δηλοί ότι ένα αντικείμενο έχει άπειρο αριθμό πλευρών. Οσες και η Ιστορία των ανθρώπων.
Πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος είναι ο Παλαιστίνιος Μπασάμ και ο Ισραηλινός Ράμι. Τους ενώνει η επικράτεια της θλίψης και του χαμού. Αμφότεροι έχασαν τα δύο κορίτσια τους, δύο παράπλευρες απώλειες από τις πολλές αυτού του πολέμου. Η Σμαντάρ, κόρη του Μπασάμ, έπεσε θύμα ενός βομβιστή αυτοκτονίας. Ηταν μόλις 13 ετών. Η Αμπίρ δέχθηκε μια σφαίρα στον αυχένα από έναν στρατιώτη του ισραηλινού στρατού. Ηταν μόλις 10 ετών. Ο θάνατος συνδέει τους ανθρώπους, τη στιγμή που η ζωή τους χωρίζει. Εντάσσονται στον Κύκλο των Γονέων, μια ομάδα ανθρώπων που έχασαν τα παιδιά τους στον πόλεμο. Μετατρέπονται σε μαχητές της ειρήνης κι αποκτούν έναν σκοπό: να μιλήσουν σε όλους, δίχως εξαιρέσεις, για την ανάγκη της συνύπαρξης και της επίλυσης της σύγκρουσης με ειρηνικά μέσα. Ποιος θα τους άκουγε, άραγε, στις μέρες μας αν ύψωναν τη φωνή του και δήλωναν με πάθος πως η λύση δεν είναι τα όπλα, αλλά η συνύπαρξη;
Το magnum opus του Ισραηλινού συγγραφέα Νταβίντ Γκρόσμαν Στο τέλος της γης (μτφρ. Λουίζα Μιζάν, εκδ. Ψυχογιός) κουβαλάει τον πόνο που βίωσε ο ίδιος ο συγγραφέας, καθώς έχασε το 2006 τον 20χρονο γιο του, Ούρι.
Το προσωπικό τραύμα
Το magnum opus του Ισραηλινού συγγραφέα Νταβίντ Γκρόσμαν Στο τέλος της γης (μτφρ. Λουίζα Μιζάν, εκδ. Ψυχογιός) κουβαλάει τον πόνο που βίωσε ο ίδιος ο συγγραφέας, καθώς έχασε το 2006 τον 20χρονο γιο του, Ούρι (ήταν επιλοχίας στα τεθωρακισμένα), καθώς σκοτώθηκε από αντιαρματικό πύραυλο στη διάρκεια επιχείρησης του ισραηλινού σρατού στον νότιο Λίβανο.
Το βιβλίο του είναι ένας ύμνος της μητρικής αγάπης, αλλά και σειρά πικρών αλλά ουσιαστικών ερωτημάτων για το πώς μπορείς να μιλήσεις για μια ολόκληρη χώρα που έχει ποτιστεί από τη βία και το φόβο, μετατρέποντας βαθμηδόν τους κατοίκους της σε φορείς αυτού του καθημερινού τρόμου, αλλοιώνοντας τη ζωή τους. Ο Γκρόσμαν μάς προσφέρει μια αλησμόνητη ηρωίδα, την Όρα, που φτάνει ως το τέλος της γης, έτσι ώστε να αποφύγει το αναπόδραστο: να μην είναι στο σπίτι της όταν οι φαντάροι θα της φέρουν το θλιβερό μαντάτο του θανάτου του γιου της.
Ο Όρα, ως άλλη μάντισσα των κακών ή, απλώς, ως μάνα που η διαίσθησή της δεν λαθεύει (αν και θα το ήθελε) προσαισθάνεται τον θάνατο του δευτερότοκου γιου της, του Όφερ, ο οποίος, εθελοντικά, πηγαίνει να συναντήσει το πεπρωμένο του, όταν σε μια κρίση στις σχέσεις Ισραήλ και Λιβάνου θα βρεθεί στην πρώτη γραμμή να πολεμάει για την πατρίδα του. Η Όρα, συντροφιά με τον Αβραάμ, έναν ανεκπλήρωτο έρωτα του παρελθόντος της, αποφασίζει να περπατήσει στα βόρεια της χώρας για να ξεφύγει από τη σκληρή ειμαρμένη της. Καίτοι, γνωρίζει πως κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να συμβεί.
Ο Γκρόσμαν, με τη χρήση συγγραφικών ελιγμών (από την προφορικότητα περνάει στον εσωτερικό μονόλογο κι από τις συνεχείς χρονικές μετατοπίσεις σε διαλόγους που δεν γνωρίζεις ποιοι μετέχουν), μας διηγείται την ιστορία μιας οικογένειας, αλλά και μιας χώρας. Παράλληλα με το «κυνηγητό» της πρωταγωνίστριας βλέπουμε και τα ίχνη που έχει αφήσει ο βαρύς βηματισμός της Ιστορίας στους ανθρώπους. Ο πόλεμος των Έξι Ημερών του 1967, η κρίση στις σχέσεις Ισραήλ-Λιβάνου, αλλά και η γενικότερη κατάσταση πολεμικού αναβρασμού που υπάρχει εντός και πέριξ του Ισραήλ. Εντέλει, έχουμε να κάνουμε με ένα μυθιστόρημα που προσφέρει αναγνωστική εμπειρία, από την οποία δεν γίνεται να ξεφύγεις εύκολα.
Ο σπουδαίος Άμος Οζ υπήρξε από τους πρώτους Ισραηλινούς που δημόσια υποστήριξε τη δημιουργία δύο διακριτών κρατών στην Παλαιστίνη. Θεωρούσε πως αυτή ήταν η μόνη λύση για την ατελεύτητη ισραηλινο-παλαιστινιακή διαμάχη.
Η Ιερουσαλήμ ως σκηνικό πολέμου
Ο σπουδαίος Άμος Οζ υπήρξε από τους πρώτους Ισραηλινούς που δημόσια υποστήριξε τη δημιουργία δύο διακριτών κρατών στην Παλαιστίνη. Θεωρούσε πως αυτή ήταν η μόνη λύση για την ατελεύτητη ισραηλινο-παλαιστινιακή διαμάχη. Μάλιστα, το 1978 συμμετείχε στην ίδρυση της οργάνωσης «Ειρήνη τώρα». Ολο το έργο του είναι ταυτισμένο με την ιστορία του Ισραήλ, καθώς και με τις πολιτικές, κοινωνικές και συναισθηματικές παραμέτρους που το συνθέτουν.
Στο μυθιστόρημά του Ο Μιχαέλ μου (μτφρ. Βιβή Φωτόπουλου, εκδ. Καστανιώτη) ο έρωτας της Χάνα και του Μιχαέλ, φουντώνει λίγο πριν από την κρίση του Σουέζ. Σε τούτο το βιβλίο που καθιέρωσε τον Οζ ως σημαίνοντα συγγραφέα και ουσιαστικό καταγραφέα της μύχιας ιστορίας του Ισραήλ, η Ιερουσαλήμ σκιαγραφείται μέσα σε ένα σκηνικό πολέμου. Είναι η εποχή που το κράτος του Ισραήλ δεν έχει ακόμη δημιουργηθεί, αν και έχει αρχίσει να διαμορφώνεται μια ενιαία εθνική ταυτότητα.
Στο Αραμπέσκ (μτφρ. Χρυσούλα Παπαδοπούλου, εκδ. Καστανιώτη) του Αντόν Σαμάς παρουσιάζεται η ζωή της οικογένειας του συγγραφέα στη Φασούτα. Πρόκειται για ανθρώπους που ζούσαν στη μειονότητα της μεινότητας εντός των Παλαιστινίων και έζησαν εκπατρισμούς, εκτοπισμούς και λογής ταλαιπωρίες. Αυτές οι συνθήκες διαμόρφωσαν μέσα τους το βάρος της προσωρινότητας (όπου γης και πατρίς) και την αίσθηση πως το μόνο που είχαν ως ιδιοκτησία ήταν η ιστορική τους μνήμη.
Το βιβλίο διαπερνάει τρεις σημαντικές και καθοριστικές ιστορικές στιγμές: την Αραβική Εξέγερση του 1936-7, τον πόλεμο της κατάτμησης των εδαφών του 1947-8 και το επισφαλές σήμερα όπου ο πόλεμος είναι μια σκληρή συνθήκη. Μια από τις βασικές διαπιστώσεις του Σαμάς είναι ότι το παρόν μπορεί να χτιστεί μόνο πάνω στο επικοδόμημα του παρελθόντος. Κάπως έτσι, το τραύμα που προκάλεσαν οι πολιτικές συγκυρίες το 1948 διαποτίζουν τη συλλογική μνήμη και επιτρέπουν στη διατήρηση αποικιακών καταλοίπων.
1948, η αρχή των πάντων
Στο 1948 (μτφρ. Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδ. Πόλις) του Γιοράμ Κανιούκ, ουσιαστικά, βλέπουμε την αρχή των πάντων. Είμαστε στην εποχή του πολέμου της Ανεξαρτησίας του Ισραήλ με σκοπό την ίδρυση του κράτους. Από εκείνο το σημείο και ως τις μέρες μας διαρκεί ένας πόλεμος με πολλά κεφάλαια. Ήρωας του βιβλίου είναι ο 17χρονος Κανιούκ που αποφασίζει να εγκαταλείψει το σχολείο με σκοπό να πάρει μέρος στον πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Εξήντα χρόνια μετά, ώριμος πλέον, αναστοχάζεται εκείνα τα γεγονότα, αλλά και τον νεαρό εαυτό του, προσπαθώντας να ανασυνθέσει τις μνήμες του.
Το άλλοτε «μαμόφθεφτο», όπως τον φώναζαν περιγελαστικά, υπήρξε μάρτυρας γεγονότων που τον ξεπερνούσαν και που έζησε από κοντά μια σύγκρουση στην οποία, μέχρι και σήμερα, τίποτα δεν έχει επιλυθεί, παρά το φόρο αίματος που πληρώθηκε. Η προσωπική ματιά του Κανιούκ μάς προσφέρει μια ουσιαστική εικόνα για τι ακριβώς συνέβη το 1948, έτσι ώστε να κατανοήσουμε πώς ξεκίνησε το πρόβλημα ανάμεσα στο Ισραήλ και τα αραβικά κράτη. Ο Κανιούκ με τη σκληρή αφήγησή του μας μιλά για την αγριότητα, τη φρίκη, την καταστροφή, και για τον παραλογισμό αυτού, αλλά και κάθε πολέμου. Στην ουσία, τούτο το βιβλίο είναι μια συγκλονιστική μαρτυρία υπέρ της ειρήνης.
O Τυνήσιος Υμπέρ Χαντάντ στο μυθιστόρημά του Παλαιστίνη (μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Utopia) μάς μεταφέρει κάπου στην Υπεριορδανία, ανάμεσα στην Πράσινη Γραμμή και τη «Ζώνη Ασφαλείας». Το δράμα ξεκινάει όταν σε μια ενέδρα ένοπλων ανταρτών, ο νεοσύλλεκτος του ισραηλινού στρατού, Τσαμ, τραυματίζεται και συλλαμβάνεται αιχμάλωτος. Τα γεγονότα που ακολουθούν καταιγιστικά τον οδηγούν στο σπίτι μιας τυφλής Παλαιστίνιας χήρας και της κόρης της, της Φαλαστίν. Από τη μια η απροσδόκητη ομοιότητά του με τον αγνοούμενο αδελφό της, τον Νεσίμ, και από την άλλη η ανθρωπιά, και ο έρωτας, που βρίσκει στη φροντίδα της ο Τσαμ, στήνουν τον περιπετειώδη καμβά αυτού του πολυβραβευμένου μυθιστορήματος.
Το μυθιστόρημα του Χαντάντ είναι ωδή στη συμφιλίωση και στην ειρήνη. Ας το φανταστούμε: δύο παλαιστίνιες γυναίκες θα περιθάλψουν τον ήρωα, που για ένα διάστημα μεταβατικό θα ζήσει στη Χεβρώνα, ανάμεσα στην Πράσινη Γραμμή και στη «ζώνη ασφαλείας». Το θέμα των «ταυτοτήτων» που θίγει το βιβλίο είναι μείζον ζήτημα στη Δύση, αλλά και στην περιοχή μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης.
Το μυθιστόρημα του Ελιάς Χούρι θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα βιβλία για την κατανόηση του προβλήματος, από τη μεριά των Παλαιστηνίων. Μετά τον διαμελισμό της χώρας τους το 1948, δύο άντρες, ο Γιούνις και ο Χαλίλ, παραμένουν σε ένα εγκαταλειμμένο αυτοσχέδιο νοσοκομείο στον προσφυγικό καταυλισμό της Σατίλα, στα περίχωρα της Βηρυτού, στον Λίβανο. Μαζί τους μπαίνουμε σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί ο βίαιος εκτοπισμός, η απώλεια, ο φόβος και η σαθρή ελπίδα. Ο νεότερος αγρυπνά στο προσκέφαλο του γηραιότερου, ο οποίος είναι πνευματικός του πατέρας και εμβληματικός ηγέτης της παλαιστινιακής αντίστασης. Ο Γιούνις έχει πέσει σε κώμα και καθώς ο Χαλίλ πασχίζει να τον επαναφέρει, αρνούμενος να δεχτεί ότι ο ήρωάς του έχει απολέσει τη συνείδησή του, αρχίζει να ξεδιπλώνει, σαν άλλη Σεχραζάντ, μια αφήγηση η οποία διακλαδίζεται σε πολλές άλλες, για ανθρώπους που εκδιώχθηκαν από τα χωριά τους στη Γαλιλαία, για ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους και ανθρώπους που επέζησαν, καθώς επίσης για έναν έρωτα που μέστωσε κρυφά στην Μπαμπ αλ Σαμς, στην Πύλη του Ήλιου (μτφρ. Ελένη Καπετανάκη, εκδ. Καστανιώτη). Με τούτο το βιβλίο, ο Ελιάς Χούρι συνυφαίνει με επική πνοή ιστορίες καθηλωτικές και συγκινητικές, ζωντανεύει την πορεία και αναδεικνύει τον αγώνα ενός ολόκληρου λαού.
«Ένα θαυμάσιο μυθιστόρημα [...]. Ο Ελιάς Χούρι είναι ένας καλλιτέχνης του λόγου, ο οποίος χαρίζει φωνή στη ριζωμένη εξορία και στην παγιδευμένη προσφυγιά, στα σύνορα που διαλύονται και στις ταυτότητες που αλλάζουν, στα ριζοσπαστικά αιτήματα και στις νέες γλώσσες έκφρασης». Έντουαρντ Σαΐντ
＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο)
