Της Χίλντας Παπαδημητρίου
Έχει ειπωθεί πως το μεγαλύτερο αμάρτημα ενός μυθιστορήματος είναι να προξενεί πλήξη στον αναγνώστη του.
Σε αυτό το αμάρτημα επιδίωξα να μην πέσει το μυθιστόρημα που ο αναγνώστης κρατάει στα χέρια του.
Γιάννης Μαρής
Ο Γιάννης Μαρής έχει περάσει στο συλλογικό ασυνείδητο ως «πατέρας της αστυνομικής μυθοπλασίας», παρότι δεν ήταν μόνο αυτό. Υπήρξε δημοσιογράφος, συγγραφέας, σεναριογράφος, κριτικός κινηματογράφου, αλλά και ρεπόρτερ υπό την αρχική έννοια του όρου – η απορία είναι πότε τα προλάβαινε όλα αυτά. Οι δικοί του άνθρωποι τον θυμούνται να γράφει ασταμάτητα, νυχθημερόν, καπνίζοντας και πίνοντας καφέ. Ο όγκος του έργου του ανακαλεί τον Ζωρζ Σιμενόν περισσότερο ίσως κι από τη θεματολογία του.
Το πρώτο αστυνομικό μυθιστόρημα του Μαρή είναι το περίφημο «Έγκλημα στο Κολωνάκι», το οποίο δημοσιεύθηκε σε συνέχειες το 1953, στο περιοδικό «Οικογένεια».
Το αληθινό του όνομα ήταν Γιάννης Τσιριμώκος και γεννήθηκε στη Σκόπελο το 1916. Ήταν δεύτερος ξάδερφος του πολιτικού Ηλία Τσιριμώκου και από μικρή ηλικία εντάχθηκε στο σοσιαλιστικό χώρο, όντας από τους ιδρυτές του κόμματος της «Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας». Αμέσως μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη μάχιμη δημοσιογραφία. Μετά από ενδελεχή έρευνα, συγκέντρωσε ατράνταχτα στοιχεία για τη φρίκη της Μακρονήσου, η δημοσίευση των οποίων στην εφημερίδα «Μάχη» είχε ως αποτέλεσμα να βρεθεί κι ο ίδιος στη Γυάρο.
Το εύρος των δυνατοτήτων του φάνηκε όταν ξεκίνησε να γράφει κάθε είδους αναγνώσματα για τις εφημερίδες με τις οποίες συνεργαζόταν: αστυνομικά, αισθηματικά, ιστορικά, κοινωνικά. Τα αναγνώσματα αυτά δημοσιεύονταν σε συνέχειες κατά το πρότυπο των roman-feuilleton που εμφανίστηκαν στις γαλλικές και αγγλικές εφημερίδες ήδη από την αρχή του 19ου αιώνα (και ανάμεσα στους συγγραφείς του συγκαταλέγονταν ο Μπαλζάκ και ο Ντίκενς). Το πρώτο αστυνομικό μυθιστόρημα του Μαρή είναι το περίφημο «Έγκλημα στο Κολωνάκι», το οποίο δημοσιεύθηκε σε συνέχειες το 1953, στο περιοδικό «Οικογένεια». Ακολούθησε ένας ανεξακρίβωτος ακόμα αριθμός αστυνομικών βιβλίων, αφού ο Μαρής δεν άφησε αρχείο με τα χειρόγραφά του και οι μελετητές του διασταυρώνουν πλοκές και τίτλους, βιβλία τσέπης και φύλλα εφημερίδων, πριν καταλήξουν οριστικά στο corpus των βιβλίων του.
Αυτό που διαχωρίζει τον Μαρή από προγενέστερους Έλληνες συγγραφείς αστυνομικής λογοτεχνίας είναι η δημιουργία ενός συγκεκριμένου ήρωα, με σαφή ελληνικά χαρακτηριστικά, ο οποίος ζει, δρα και εξιχνιάζει σε καθαρά αστικό περιβάλλον. Πρόκειται για τον αστυνόμο Γεώργιο Μπέκα, ο οποίος αν κι επηρεασμένος από τον Μαιγκρέ, δεν αποτελεί αντιγραφή του Γάλλου επιθεωρητή.
Αυτό που διαχωρίζει τον Μαρή από προγενέστερους Έλληνες συγγραφείς αστυνομικής λογοτεχνίας (Π. Νιρβάνας, Ε. Βλάχου, Χρ. Χαιρόπουλος, κ.λ.π.) είναι η δημιουργία ενός συγκεκριμένου ήρωα, με σαφή ελληνικά χαρακτηριστικά, ο οποίος ζει, δρα και εξιχνιάζει σε καθαρά αστικό περιβάλλον. Πρόκειται για τον αστυνόμο Γεώργιο Μπέκα, ο οποίος αν κι επηρεασμένος από τον Μαιγκρέ, δεν αποτελεί αντιγραφή του Γάλλου επιθεωρητή. Όπως γράφει ο Φίλιππος Φιλίππου σε σχετικό άρθρο του στο μπλογκ της ΕΛΣΑΛ, ο Μπέκας δεν λύνει απλώς γρίφους σαν τους Αγγλοσάξονες ομολόγους του, αλλά διεισδύει στην ψυχοσύνθεση των ηρώων του. Επίσης, όπως συμβαίνει στον Μαιγκρέ, ο Μπέκας γερνάει με το πέρασμα του χρόνου, και κάποια στιγμή συνταξιοδοτείται. Ενδιαφέρον στοιχείο της πλοκής πολλών βιβλίων του είναι η παρουσία του δημοσιογράφου Μακρή (ενός alter-ego του Μαρή), ο οποίος βοηθάει με τις σκέψεις και τη δράση του τον Μπέκα. Ο Μαρής δεν πέφτει στην παγίδα να προσδώσει στον Μακρή τα κωμικά στοιχεία που συναντάμε στον λοχαγό Άρθουρ Χάστινγκς, φίλο του Πουαρό, ή τον δόκτορα Ουότσον, τον αφελή συνεργάτη του Σέρλοκ Χολμς. Αποφεύγοντας για ευνόητους λόγους να σχολιάσει την τρέχουσα πολιτική κατάσταση (των δεκαετιών '50, '60 και '70), ο Μαρής ανέτρεχε συχνότατα στα κατοχικά χρόνια και με τις ιστορίες του καυτηρίαζε τη ανερχόμενη αστική τάξη των πρώην δωσίλογων και μαυραγοριτών, αλλά και των αρχαιοκαπήλων.
Φέτος, με την αφορμή της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τη γέννησή του, οι εκδόσεις Πατάκη κυκλοφόρησαν ένα συλλογικό τόμο υπό την επιμέλεια του συγγραφέα και δημοσιογράφου Κώστα Καλφόπουλου. Το βιβλίο με τίτλο «18 Κείμενα για τον Γιάννη Μαρή» περιέχει κείμενα συγγραφέων, δημοσιογράφων, μελετητών της αστυνομικής λογοτεχνίας κι ενός εκδότη, με πρόλογο του γιου του Μαρή, Άγγελου Τσιριμώκου. Το βιβλίο εξαντλεί σχεδόν το Φαινόμενο Γιάννη Μαρή, αφού σ' αυτό θα βρει ο αναγνώστης την τοπιογραφία των έργων του (Νίκος Βατόπουλος), τις αναφορές του στη γαλλική κουλτούρα (Loïc Marcou), τη θέση των γυναικών στα βιβλία του (Νανά Κουλετάκη) αλλά και μια ανάλυση των ονομάτων των ηρώων του (Στράτος Μυρογιάννης) όπως και των κοινωνικών ομάδων από τις οποίες προέρχονται αυτοί (Τεύκρος Μιχαηλίδης). Ο εκδότης Σταύρος Πετσόπουλος αφηγείται τις λαβυρινθώδεις προσπάθειες εντοπισμού πολλών χαμένων κειμένων του Μαρή, ο Φίλιππος Φιλίππου αναλύει τη συνεισφορά του στα λαϊκά περιοδικά της εποχής, ο Γιάννης Ράγκος παραθέτει στοιχεία για τη σινεφίλ πλευρά του, όπως επίσης για τα σενάριά του που έγιναν ταινίες και τηλεοπτικά σήριαλ. Ο Ριχάρδος Σωμερίτης και ο Γιώργος Λεονταρίτης μοιράζονται τις αναμνήσεις τους από τον δημοσιογράφο Μαρή, η Αθηνά Κακούρη, ο Βασίλης Βασιλικός, ο Νίκος Μπακουνάκης, ο Πέτρος Μάρκαρης και ο Ανδρέας Αποστολίδης αναφέρονται κυρίως στη θέση του στο χώρο της λογοτεχνίας, ενώ ο επιμελητής Κώστας Καλφόπουλος τοποθετεί το Φαινόμενο Μαρή στους κοινωνικούς και ιδεολογικούς άξονες που μπορούν να το εξηγήσουν. Ενδιαφέρον έχει το κείμενο του συγγραφέα Αναστάση Σιχλιμίρη, με τίτλο «Εσάς ποιο αστυνομικό σας αρέσει;» το οποίο εκφράζει μία τελείως διαφορετική άποψη για τον Μαρή.
Τα περισσότερα βιβλία του Γιάννη Μαρή κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ατλαντίδα, αν και η Άγρα έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια ανεύρεσης και αποκατάστασης πολλών μυθιστορημάτων του, τα οποία δεν είχαν τυπωθεί ποτέ σε μορφή βιβλίου. Ως τώρα έχουν κυκλοφορήσει επτά τίτλοι, κι έπεται συνέχεια. Στις εκδόσεις Άγρα βρίσκουμε επίσης τη μελέτη του Ανδρέα Αποστολίδη Ο κόσμος του Γιάννη Μαρή, και το Ο Γιάννης Μαρής και η εποχή του, του Γιώργου Λεονταρίτη.
Πέντε μυθιστορήματα για την εξερεύνηση του σύμπαντος του Γιάννη Μαρή:
1/ Έγκλημα στο Κολωνάκι. Ο κοντόχοντρος αστυνόμος Μπέκας, με το παχύ μουστάκι και τη λαϊκή καταγωγή, καλείται να εξιχνιάσει τη δολοφονία ενός ζωγράφου στο κομψό αλλά αμαρτωλό Κολωνάκι της δεκαετίας του '50. (εκδ. Ατλαντίς)
2/ Έγκλημα στα παρασκήνια. Η δεύτερη μεγαλύτερη επιτυχία του Μαρή συνδυάζει τον λαμπρό κόσμο του θεάτρου με τις λαϊκές αθηναϊκές γειτονιές. Μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1960, σε σκηνοθεσία Ντίνου Κατσουρίδη και με τον Τίτο Βανδή στο ρόλο του Μπέκα. (εκδ. Ατλαντίς)
3/ Ίλιγγος. Μια σπείρα λαθρεμπόρων κλέβει και αντικαθιστά με αντίγραφα τα μυκηναϊκά εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας. «Η αναζήτηση της χαμένης μνήμης γύρω από ένα έγκλημα στο χώρο του υπόκοσμου», κατά τον Ανδρέα Αποστολίδη. (εκδ. Άγρα)
4/ Ο θάνατος του Τιμόθεου Κώνστα. Στον απόηχο του χιτσκοκικού Vertigo αλλά με θέμα τα ένοχα μυστικά από τα χρόνια της Κατοχής, το βιβλίο μεταφέρθηκε στην τηλεόραση με τον Σταύρο Ξενίδη στο ρόλο του Μπέκα. (εκδ. Ατλαντίς)
5/ Η εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη. Στο τελευταίο μυθιστόρημα του Μαρή δεν πρωταγωνιστεί ο αστυνόμος Μπέκας, αλλά ο δημοσιογράφος Κώστας Ανέστης, ο οποίος προσπαθεί να διαλευκάνει την εξαφάνιση του μεγαλοεπιχειρηματία Τζων Αυλακιώτη, το 1938, μεσούσης της δικτατορίας Μεταξά. Και αυτό έγινε σήριαλ στην ελληνική τηλεόραση.
+ 18 Κείμενα για τον Γιάννη Μαρή, Ανδρέας Αποστολίδης, Βασίλης Βασιλικός, Νίκος Βατόπουλος, Αθηνά Κακούρη, Κώστας Θ. Καλφόπουλος, Νίνα Κουλετάκη, Γιώργος Α. Λεονταρίτης, Πέτρος Μάρκαρης, LoïcMarcou, Τεύκρος Μιχαηλίδης, Νίκος Μπακουνάκης, Στράτος Μυρογιάννης, Σταύρος Πετσόπουλος, Γιάννης Ράγκος, Αναστάσης Σιχλιμίρης, Ριχάρδος Σ. Σωμερίτης, Άγγελος Τσιριμώκος και Φίλιππος Φιλίππου (εκδ. Πατάκη).
* Η ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ είναι μεταφράστρια και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο της, το αστυνομικό μυθιστόρημα «Η συχνότητα του θανάτου» (εκδ. Μεταίχμιο).
