«Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» του Φίλιπ Ροθ και «Δεν γίνονται αυτά εδώ» του Σίνκλερ Λίουις: Δύο σπουδαία αμερικανικά μυθιστορήματα που προείδαν, σε ανύποπτο χρόνο, πτυχές της σημερινής μας πραγματικότητας.
Γράφει ο Κώστας Αρκουδέας
Υπάρχει ένα είδος στο λογοτεχνικό σύμπαν που ονομάζεται «εναλλακτική ιστορία» ή «Τι θα γινόταν αν...». Το εν λόγω είδος μάς έχει δώσει κατά καιρούς αριστουργήματα όπως Η συνωμοσία κατά της Αμερικής του Φίλιπ Ροθ και Δεν γίνονται αυτά εδώ του Σίνκλερ Λιούις. Ας σταθούμε για λίγο σε αυτά.
Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής
Στο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής (μτφρ. Ηλίας Μαγκλίνης, εκδ. Πόλις), ο κεντρικός ήρωας είναι οχτώ ετών και αφηγείται τη ζωή του σε μια ανέμελη γειτονιά του Νιούαρκ, της μεγαλύτερης πόλης του Νιού Τζέρσι. Διαβιεί ανεκτά, σ’ ένα περιβάλλον ασφαλές για τον ίδιο και την οικογένειά του. Είναι όλοι τους Εβραίοι. Τόσο η ασφάλεια όσο και η ανεμελιά παύουν όταν ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικάνων και παγκοσμίου φήμης αεροπόρος Τσαρλς Λίντμπεργκ κερδίζει στις εκλογές του 1940 τον υποψήφιο των Δημοκρατικών Φράνκλιν Ρούσβελτ και ανακηρύσσεται Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών.
Μετά από ένα διήμερο εγκάρδιων συνομιλιών με τον Χίτλερ στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας, ο Λίντμπεργκ υπογράφει σύμφωνο ειρήνης με τη Γερμανία κρατώντας την Αμερική έξω από τον πόλεμο. Η ουδετερότητά της ανοίγει την όρεξη στον Φύρερ, που καταλαμβάνει τη μια χώρα μετά την άλλη. Στο εσωτερικό της Αμερικής, ο νέος Πρόεδρος θεωρεί νούμερο ένα κίνδυνο για το έθνος τους Εβραίους. Με την αιτιολογία ότι ασκούν επιρροή στον Τύπο και στον κινηματογράφο, ξεκινά διώξεις εναντίον τους. Η οικογένεια Ροθ προπηλακίζεται και ταπεινώνεται κατά τη διάρκεια μιας συνηθισμένης εκδρομής στην Ουάσιγκτον.
«Πρέπει να προφυλαχτούμε από την επιμειξία με ξένες φυλές και από τη μόλυνση με κατώτερα αίματα», ανακοινώνει ο Λίντμπεργκ. «Η αεροπορία είναι το πολυτιμότερο αγαθό μας. Είναι αυτή που επιτρέπει στη λευκή φυλή να ζει τριγυρισμένη από μια θάλασσα κίτρινων, μαύρων και μελαμψών».
Οι οπαδοί του τον επευφημούν. Είναι ο σωτήρας που θα τους απαλλάξει από τα μιάσματα.
«Ο φόβος ήταν παντού, ο τρόμος ήταν παντού, ιδίως στα μάτια των μεγάλων∙ ο ίδιος τρόμος όταν κλείνεις πίσω σου την πόρτα και συνειδητοποιείς ότι δεν έχεις το κλειδί μαζί σου. Δεν είχαμε ξαναδεί ποτέ τους μεγάλους να κάνουν όλοι απελπισμένοι τις ίδιες σκέψεις. Οι πιο δυνατοί απ’ αυτούς έκαναν ό,τι μπορούσαν για να παραμείνουν ήρεμοι και θαρραλέοι, και ν’ ακούγονται ρεαλιστές όταν μας έλεγαν ότι τα προβλήματά μας θα τελείωναν σύντομα και η ζωή μας θα γινόταν και πάλι όπως πριν. Αλλά όταν άνοιγαν το ραδιόφωνο και άκουγαν τα νέα, τους έπιανε απελπισία με όλες τις θηριωδίες που συνέβαιναν» (σελ. 476).
Μέσα από το βιβλίο του, ο Ροθ ρίχνει μια προφητική ματιά στο μέλλον. Ο Λίντμπεργκ, κάθε φορά που τα βρίσκει σκούρα, ανεβαίνει στο αεροπλάνο και οργώνει την Αμερική, όπως ακριβώς έκανε ο Ντόναλντ Τραμπ με τους διχαστικούς λόγους του σε όλη την επικράτεια. Η επιτυχία του Λίντμπεργκ έρχεται σε αντίθεση με τα προγνωστικά, ενώ το σύνθημά του «Πρώτα η Αμερική» φέρνει σε όλους μνήμες Τραμπ. Ακούγοντας τον Τραμπ να εκφωνεί την παρθενική του ομιλία στον Λευκό Οίκο, το 2017, ο Κουβανός συγγραφέας Λεονάρντο Παδούρα ανέτρεξε στο βιβλίο του Ροθ.
Ο Λίντμπεργκ, κάθε φορά που τα βρίσκει σκούρα, ανεβαίνει στο αεροπλάνο και οργώνει την Αμερική, όπως ακριβώς έκανε ο Ντόναλντ Τραμπ με τους διχαστικούς λόγους του σε όλη την επικράτεια.
«Μας έδειξε με υποδειγματικό τρόπο τι συμβαίνει στα υψηλά κλιμάκια της πολιτικής, όταν πυροδοτούνται ο εθνικισμός, ο απομονωτισμός και το πολιτικό, κοινωνικό ή φυλετικό μίσος», σχολίασε ο Παδούρα.
Αφορμή για τον Ροθ προκειμένου να γράψει το βιβλίο του στάθηκε το ότι κύκλοι των Ρεπουμπλικάνων πρότειναν όντως τον Λίντμπεργκ ως αντίπαλο δέος για τον Ρούσβελτ το 1940. Αμέσως στο μυαλό του σχηματίστηκε η φράση «τι θα γινόταν αν…». Τελικά ο Λίντμπεργκ απέρριψε την πρόταση και τίποτε από όλα αυτά δεν συνέβη. Το αντίθετο ενδεχόμενο, ωστόσο, βασισμένο φυσικά στο μυθιστόρημα του Ροθ, έγινε τηλεοπτική σειρά έξι επεισοδίων σε σκηνοθεσία Ντέιβιντ Σάιμον και έκανε όσους την είδαν να χλομιάσουν.
Δεν γίνονται αυτά εδώ
Περνάμε στο επόμενο βιβλίο. Στα μέσα περίπου του προηγούμενου αιώνα, το 1936, ένα μυθιστόρημα μίλησε εύγλωττα για τον εκφασισμό της Αμερικής και θεωρήθηκε προάγγελος της εποχής Τραμπ. Δεν γίνονται αυτά εδώ (μτφρ. Νίκος Α. Μάντης, εκδ. Καστανιώτη), του Σίνκλερ Λίουις.
Αντίθετα από το μυθιστόρημα του Ροθ, που περιορίζεται στην οικογένειά του και στον περίγυρό της, το βιβλίο του Λιούις εκτείνεται σε όλο τον πολιτικοκοινωνικό ιστό αναδεικνύοντας τα αίτια που προκάλεσαν τη ρήξη με τις παραδοσιακές αξίες της Αμερικής. Κάνει λόγο για τον φανατισμό στη δεξιά και αριστερή πτέρυγα του πολιτικού φάσματος, για τους ανυποχώρητους που οδηγούν την όποια κατάσταση στα άκρα, για τους ιερωμένους και τους κάθε λογής εθνοσωτήρες που παρασύρουν τον μέσο πολίτη στα βράχια της πόλωσης.
Η ιστορία του Λιούις έχει δύο πλευρές. Στη μία πλευρά κυριαρχεί ο Μπερζέλιους (Μπαζ) Γουίντριπ, ένας χυδαίος δημαγωγός που χτυπάει τα χέρια του στο τραπέζι όταν μιλάει, εκτοξεύει σάλια και κοιτάζει με μάτι τρελό το ακροατήριό του. Κατεβαίνει στις εκλογές ως αντίπαλος του Ρούσβελτ, τον οποίο θεωρεί υπεύθυνο για την παρατεταμένη οικονομική κρίση. Τάζει σε κάθε Αμερικανό πολίτη πέντε χιλιάδες δολάρια με το που θα εκλεγεί και φυσικά το ξεχνάει την επομένη των εκλογών.
«Τον επισκέπτονταν χρηματιστές, εργατοπατέρες, παραγωγοί ουίσκι, υπερασπιστές των δικαιωμάτων των ζώων, χορτοφάγοι, δικηγόροι που τους αφαιρέθηκε η άδεια, ιεραπόστολοι στην Κίνα, λομπίστες για εταιρείες πετρελαίου και ηλεκτρισμού, υποστηρικτές του πολέμου και πολέμιοι του πολέμου. «Πω! Κάθε κατακαημένος στη χώρα έρχεται να με δει!» γρύλισε στον Σάρασον. […] Μοίρασε χαμόγελα και χτυπήματα στην πλάτη και χαϊδέματα στο γόνατο και ήταν ελάχιστοι οι επισκέπτες, οι οποίοι όταν τελείωσαν τη συζήτηση μαζί του, αρνήθηκαν να ταχθούν στο πλευρό του, να μην τον δουν σαν τον Πατερούλη τους» (σελ. 107).
Στην άλλη πλευρά υπάρχει ο Ντορέμους Τζέσαπ, αρχισυντάκτης μιας τοπικής εφημερίδας σε κωμόπολη του Βερμόντ. Ο Τζέσαπ εκπροσωπεί τη δύναμη και τη διαχρονική αξία του Τύπου. Πιστεύει ότι κανένας δεν έχει την ιδανική λύση για όλα τα προβλήματα, ότι κανένας δεν κατέχει την απόλυτη αλήθεια. Καμιά κοινωνία δεν πλησιάζει την τελειότητα∙ οι άνθρωποι είναι όντα ατελή. Το βιβλίο που τον συντροφεύει είναι Η παρακμή της Δύσης του Όσβαντ Σπένγκλερ. Ο Σπένγκλερ λέει ότι κάθε πολιτισμός ακολουθεί τον δικό του κύκλο και ο κύκλος αυτός μοιάζει με τις ηλικίες της ζωής του ανθρώπου: Νεότητα, ωριμότητα και γήρας. Ακμή και παρακμή. Αυτό που ζούμε τώρα είναι η παρακμή του δυτικού πολιτισμού.
Ο Γουίντριπ κερδίζει τις εκλογές και την επόμενη μέρα θέτει εκτός νόμου τους πολιτικούς του αντιπάλους, τους οποίους κλείνει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κατόπιν συγκροτεί μια ομάδα παραστρατιωτικών, τους Minute Men, μια φρικτή απομίμηση των πολιτοφυλάκων της Αμερικανικής Επανάστασης, που μπορούν να βρίσκονται παντού μέσα σ’ ένα λεπτό. Τα τσιράκια του νέου Προέδρου βασανίζουν, τρομοκρατούν και φιμώνουν κάθε αντίθετη άποψη. Όλοι σκέφτονται: Δεν γίνονται αυτά εδώ. Η Αμερική δεν είναι τριτοκοσμική χώρα. Είναι η χώρα της ελευθερίας και της δημοκρατίας, η χώρα των ίσων ευκαιριών. Στο τέλος, όμως, αναγκάζονται να παραδεχτούν: Γίνονται και παραγίνονται αυτά εδώ.
Ένα σατιρικο-ιστορικό μυθιστόρημα που υπενθυμίζει την εύθραυστη φύση της δημοκρατίας και περιγράφει με τρόπο εύληπτο τον δαιδαλώδη μηχανισμό της πολιτικής εξουσίας.
Ο Τζέσαπ δημοσιεύει στην εφημερίδα του ένα άρθρο που αποκαλύπτει τις θηριωδίες του καθεστώτος Γουίντριπ, με συνέπεια να συλληφθεί και να οδηγηθεί στη φυλακή. Βασανίζεται άγρια, αλλά κατορθώνει να δραπετεύσει και να οργανώσει θύλακες αντίστασης στον Καναδά μαζί με άλλους πολιτικούς εξόριστους. Επιστρέφει για να εκδώσει παράνομο υλικό, συλλαμβάνεται εκ νέου και τελικά δραπετεύει. Το καθεστώς του Γουίντριπ καταρρέει υπό το βάρος των ανομημάτων του για να τον διαδεχτεί ο καταχθόνιος σύμβουλός του Σάρασον, ο οποίος με τη σειρά του ανατρέπεται από τον στρατηγό Χάικ. Δεν αργεί να ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος.
«Κάθε άνθρωπος είναι βασιλιάς όσο υπάρχει έστω κι ένας που βρίσκεται από κάτω», αποφαίνεται ο συγγραφέας.
Το Δεν γίνονται αυτά εδώ είναι το κορυφαίο έργο του Σίνκλερ Λίουις – του πρώτου Αμερικανού που κατέκτησε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ένα σατιρικο-ιστορικό μυθιστόρημα που υπενθυμίζει την εύθραυστη φύση της δημοκρατίας και περιγράφει με τρόπο εύληπτο τον δαιδαλώδη μηχανισμό της πολιτικής εξουσίας. Κυκλοφόρησε την εποχή που η οικονομική κρίση μάστιζε την Αμερική και η Ευρώπη δεινοπαθούσε από την τριάδα Χίτλερ, Μουσολίνι, Φράνκο. Ο Λιούις υπήρξε χαρισματική προσωπικότητα. Υπέρμαχος των πολιτικών διεκδικήσεων, προσπάθησε μέσα από το έργο του να θωρακίσει τις αξίες που προσδιόρισαν τη ζωή του: τη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη για όλους και την ανεξαρτησία της ελεύθερης έκφρασης.
＊Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ είναι συγγραφέας. Το νέο του μυθιστόρημα «Μυστική Ιθάκη» αναμένεται να κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
