Ανάμεσα στο έργο και στις πολιτικές αντιλήψεις συχνά... «η σκιά πέφτει». Η Ανί Ερνό και ο Μισέλ Ουελμπέκ, το έργο τους, οι αντιφάσεις τους και οι πρόσφατες γαλλικές εκλογές.
Γράφει ο Παναγιώτης Γούτας
«Η άλλη κόρη»
Έπρεπε να περάσουν έξι ολόκληρες δεκαετίες, μόλις το 2011, για να αποφασίσει η Ερνό ν’ απαλλαγεί από ένα παιδικό και νεανικό της τραύμα και να μεταλλαχτεί, κατά κάποιον τρόπο, διά της γραφής, από «μοναχοπαίδι», όπως φανταζόταν πως ήταν στην παιδική της ηλικία, στην «άλλη κόρη». Κι όλα αυτά εξ αιτίας μιας συζήτησης που άκουσε κρυφά, την περίοδο των καλοκαιρινών διακοπών του ’50, στον κήπο του σπιτιού τους στο Ιβτό της Γαλλίας. Η δεκάχρονη, τότε, Ερνό άκουγε έκπληκτη από τα χείλη της μητέρας της πως η οικογένεια είχε χάσει ένα κοριτσάκι από διφθερίτιδα, δύο χρόνια προτού η ίδια έρθει στη ζωή. Ο εμβολιασμός κατά της διφθερίτιδας έγινε υποχρεωτικός επτά μήνες μετά τον θάνατο της αδελφής της Ερνό.
Η συγγραφέας με το γνώριμο πυκνό, αντιλυρικό και αποστασιοποιημένο από γλυκερές νοσταλγίες και συναισθηματολογία αυτοβιογραφικό της λόγο, αφενός οδηγείται διά της αναπόλησης του γεγονότος της χαμένης της αδελφής σ’ ένα είδος κάθαρσης και συνειδητοποίησης της τωρινής της κατάστασης, αφετέρου καταδεικνύει μιαν ολόκληρη νοοτροπία της επαρχιακής γαλλικής οικογένειας, αρχές δεκαετίας του ’60, που αποσιωπούσε και δαιμονοποιούσε τέτοια τραγικά γεγονότα, κληροδοτώντας τύψεις κι ενοχές στα νεώτερα μέλη της.
Η Ερνό οδηγείται στο λυτρωτικό συμπέρασμα πως ό,τι έγινε, έγινε για να γεννηθεί εκείνη και να εξελιχθεί σε συγγραφέα.
Ακίδα, κατά την Ερνό, της απώλειας της αδελφής φαίνεται να αποτελεί η γέννηση της ίδιας, που ήρθε στον κόσμο για να υποκαταστήσει την πεθαμένη. Η Ερνό οδηγείται στο λυτρωτικό συμπέρασμα πως ό,τι έγινε, έγινε για να γεννηθεί εκείνη και να εξελιχθεί σε συγγραφέα. Ο πυρήνας της τραγικότητας, ωστόσο, είναι πως οι δύο αδελφές (που δεν συναντήθηκαν ποτέ σε κανέναν χωροχρόνο της ύπαρξης) ποτέ δεν υπήρξαν μοναχοπαίδια. Η πεθαμένη κόρη δεν πρόλαβε να ζήσει τη γέννηση της αδελφής, ενώ η Ερνό δεν πρόλαβε εν ζωή τη μεγάλη της αδελφή. Κι αυτό ακριβώς, με όλα τα ηθικά, συναισθηματικά και υπαρξιακά συμφραζόμενα και επακόλουθα, ήταν κάτι που, εκ των υστέρων, στοίχισε στη Γαλλίδα συγγραφέα.
Η Ερνο και η Αριστερά
Όλα τα βιβλία της Ερνό –με εξαίρεση Τα χρόνια– είναι ολιγοσέλιδα και αμιγώς αυτοβιογραφικά. Το εκάστοτε, βέβαια, θέμα τους αφορά και προβάλλεται στους αναγνώστες της που σκέπτονται ή έχουν παρόμοια βιώματα με τη συγγραφέα (λ.χ. Το γεγονός, με την εξιστόρηση μιας παλιάς έκτρωσης), όμως στον πυρήνα τους δεν παύουν να είναι προσωποκεντρικά. Επιπλέον, το συγγραφικό ύφος και η τεχνοτροπία τους αντιβαίνουν και ξενίζουν αναφορικά με τις πολιτικές αντιλήψεις της συγγραφέως –η Ερνό, ενταγμένη από χρόνια στη γαλλική αριστερά, είναι προσωπική φίλη και υποστηρήκτρια του Μελανσόν, και, κατά δήλωσή της, μισεί τον Μακρόν περισσότερο κι από τον Σαρκοζί–, αφού στη διαχρονική μυθολογία της Αριστεράς προέχει η συλλογική αποτύπωση της ανθρώπινης περιπέτειας και όχι η προσωποκεντρική και ατομοκεντρική προσέγγιση πραγμάτων και καταστάσεων.
Στην περίπτωση της Ερνό αποκτούν ξεχωριστό ενδιαφέρον, αφού το σύνολο των έργων της και της προσωπικότητάς της της χάρισαν το 2022 κι ένα Νομπέλ, από έναν θεσμό που, αν μη τι άλλο, εναρμονισμένος με την πολιτική ορθότητα, προσέχει τέτοιου είδους αντιφάσεις κι αντικρούσεις.
Αυτά τα πράγματα, βέβαια –αφηγηματικό ύφος, πολιτικές αντιλήψεις– δεν είναι παγιωμένα και απόλυτα, όμως στην περίπτωση της Ερνό αποκτούν ξεχωριστό ενδιαφέρον, αφού το σύνολο των έργων της και της προσωπικότητάς της της χάρισαν το 2022 κι ένα Νομπέλ, από έναν θεσμό που, αν μη τι άλλο, εναρμονισμένος με την πολιτική ορθότητα, προσέχει τέτοιου είδους αντιφάσεις κι αντικρούσεις. Ας μην ξεχνούμε, άλλωστε, πως υπήρξαν ουκ ολίγες φωνές που δυσφόρησαν στο άκουσμα του ονόματός της για την απονομή του βραβείου: «Πώς είναι δυνατόν, εν έτει 2022, να βραβεύεται με Νομπέλ η αυτοβιογραφία;» Για την ιστορία, αξίζει ν’ αναφερθεί πως αρκετές απ’ αυτές τις γκρινιάρικες φωνές ήταν αριστερής πολιτικής κατεύθυνσης.
Ο Ουελμπέκ και οι γαλλικές εκλογές
Ο Μισέλ Ουελμπέκ, ευρισκόμενος στον ιδεολογικό και συγγραφικό (θεματολογικά, υφολογικά) αντίποδα της Ερνό, και όντας εν γένει συγγραφέας μη πολιτικά ορθός, με τα έως τώρα βιβλία του που εκδίδονται από την Εστία, έχει σημαντικό εκτόπισμα στη γαλλική κοινωνία – και όχι μόνο. Τον απασχολεί πρωτίστως το παρόν της χώρας του κι όχι το παρελθόν, γράφει, κατά κανόνα, μυθοπλασία κι όχι αυτοβιογραφία. Παρότι στο τελευταίο εξομολογητικό του βιβλίο Κάποιοι μήνες της ζωής μου (Εστία, 2023), όπου προσπαθεί να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα αναφορικά με τη συμμετοχή του σε μία πορνοταινία και τη μετέπειτα γελοιοποίησή του, το πρεστίζ του ως διανοητής ελαφρώς διερράγη, τα περισσότερα βιβλία του, εντοπισμένα στην, κατά τη γνώμη του, κάμψη της σημερινής γαλλικής κοινωνίας, έχουν βαρύτητα και αμεσότητα. Ο φόβος μιας πιθανής γενικευμένης ισλαμοποίησης της χώρας στο εγγύς μέλλον (Υποταγή), η κόπωση του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου (Σεροτονίνη), η έλλειψη εργατικών χεριών για τον πρωτογενή τομέα παραγωγής προϊόντων στη Γαλλία (Ο χάρτης και η επικράτεια, Σεροτονίνη), η ανεπάρκεια και ανικανότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να υπερασπιστεί τον ρόλο της και τους πραγματικούς σκοπούς της, το υπαρξιακό εν γένει αδιέξοδο του σύγχρονου ανθρώπου και η φυσική και ψηφιακή τρομοκρατία (Εκμηδένιση) είναι κάποια μόνο από τα θέματα των βιβλίων του.
Έχει επηρεάσει σημαντικά στις πρόσφατες γαλλικές εκλογές μερίδα αναγνωστών του με τη διαρκή ευρωσκεπτικιστική του στάση και την εμφανή, αν και μειούμενη συν τω χρόνω, ισλαμοφοβία του, οδηγώντας τους στην αγκαλιά της Λεπέν...
Ο Ουελμπέκ, σε τηλεοπτική του συνέντευξη στην εκπομπή “L’ emission politique» του France2, στις 4 Μαΐου 2017, δήλωσε πως δεν ψηφίζει από ιδεολογία αλλά λόγω κοινωνικής θέσης. «Είμαι πολύ πλούσιος για να ψηφίζω Λε Πεν ή Μελανσόν. Ψηφίζω Μακρόν», δήλωσε κατά λέξη. Έχω πάντως την υπόνοια πως, αν και υποστηρικτής, κατά τα λεγόμενά του, του Μακρόν, έχει επηρεάσει σημαντικά στις πρόσφατες γαλλικές εκλογές μερίδα αναγνωστών του με τη διαρκή ευρωσκεπτικιστική του στάση και την εμφανή, αν και μειούμενη συν τω χρόνω, ισλαμοφοβία του [1], οδηγώντας τους στην αγκαλιά της Λε Πεν. Ωστόσο ο κυνικός, ο πραγματιστής, ο (κατά πολλούς) ρατσιστής Ουελμπέκ, που προφανώς, όπως και ο Φίλιπ Ροθ, δεν θ’ αξιωθεί εν ζωή κανένα Νομπέλ, έθιξε σε πολλά του βιβλία τα προβλήματα και τα αδιέξοδα του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, αποτύπωσε εύγλωττα και κρυστάλλινα την κόπωσή του –πνευματική, ιδεολογική, ηθική, σεξουαλική–, χωρίς πάντως να έχει να προτείνει ως τώρα πειστικές λύσεις αυτών των προβλημάτων.
Εν κατακλείδι
Τα αποτελέσματα των πρόσφατων εκλογών στη Γαλλία και το πολιτικό αδιέξοδο στο οποίο πιθανόν να περιέλθει αυτή η χώρα, θα πρέπει ως Ευρωπαίους πολίτες να μας καθιστούν ιδιαίτερα ανήσυχους, όχι όμως και να μας ξενίζουν. Όλα έχουν τις αιτίες και τις εξηγήσεις τους. Δύο σημαντικοί εκπρόσωποι της γαλλικής λογοτεχνίας, ανήκοντας σε διαφορετικά πολιτικά στρατόπεδα, πρόλαβαν ν αποτυπώσουν τόσο την μετεξέλιξη της γαλλικής οικογένειας και κοινωνίας τα τελευταία περίπου εξήντα χρόνια (Ερνό) όσα και τα σύγχρονα αδιέξοδα του δυτικού ανθρώπου (Ουελμπέκ). Και οι δύο έδρασαν και δρουν καταλυτικά, προφητικά και μάλλον συμπληρωματικά στις επερχόμενες εξελίξεις. Πάνω απ’ όλα, με τα βιβλία τους, μας εξήγησαν (και μας προετοίμασαν) γι’ αυτά τα κατ’ επίφαση παράδοξα που συμβαίνουν στη γαλλική πολιτική σκηνή. Η χώρα μας θα πρέπει ασφαλώς να είναι προσεχτική, μια μελλοντική γιγάντωση του «αβγού του φιδιού» πάντα ελλοχεύει.
[1] Γαλλικό δικαστήριο που δίκασε τον Ουελμπέκ για ισλαμοφοβικές αντιλήψεις, τον αθώωσε, λέγοντας πως έχει το δικαίωμα να ασκεί κριτική σε θρησκεία. Ο συγγραφέας, κατά δήλωσή του, αποδέχεται και σέβεται τους ισλαμιστές, όχι όμως και τη θρησκεία τους.
* Ο Παναγιώτης Γούτας είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο η συλλογή δοκιμίων Κήπος βιβλίων–Διαβάζοντας Θεσσαλονικείς και Αμερικανούς πεζογράφους, Νησίδες, 2023