tautisi anagnosti

Σκέψεις για το σύνηθες φαινόμενο της ταύτισης του αναγνώστη με τον εκάστοτε ήρωα και προτάσεις ευρύτερης αναγνωστικής προσέγγισης με πολλαπλά ευεργετήματα. 

Του Φώτη Καραμπεσίνη

Ένα από τα ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπίσει ο αναγνώστης κατά τη διάρκεια της αναγνωστικής του πορείας είναι εκείνο του απογαλακτισμού του από την άμεση και απροβλημάτιστη ταύτιση με τον πρωταγωνιστή/ες και τις απόψεις τους (υπάρχει και η ταύτιση με την πλοκή, αλλά είναι δευτερεύον και δεν θα το αναλύσω εδώ). Μιας και θέμα αυτό έχει προφανώς αναλυθεί εκτενώς από μεγίστης τάξεως διανοητές, δεν πρόκειται να πρωτοτυπήσω παραθέτοντας μια νέα παντελώς άγνωστη πτυχή – απλώς θα επιχειρήσω να εκλαϊκεύσω όσο μπορώ.

Παρατηρώ συχνά σε σχόλια, αναρτήσεις και κρίσεις αναγνωστών απαξίωση απέναντι σε χαρακτήρες βιβλίων, η οποία συχνά συνοδεύεται από απόρριψη συνολικά του βιβλίου και υποτιμητικά σχόλια. Η αντίδραση αυτή συγγνωστή μεν, αποτελεί δε δείγμα προσκόλλησης σε ένα πρωτόλειο αναγνωστικό στάδιο όπου το υποκείμενο συλλαμβάνει την αφήγηση επιδερμικά αποκλειστικά μέσω του θυμικού – όπως τα παιδιά που ακούν το παραμύθι ταυτιζόμενα ολοκληρωτικά με τα πάθη και παθήματα του ήρωα, αναμένοντας την παρηγοριά του happy end. Βεβαίως, ο λόγος ύπαρξης του παραμυθιού είναι άλλος και λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο από εκείνον των έργων τέχνης. Ανταποκρίνεται, σε γενικές γραμμές, σ’ ένα συγκεκριμένο στάδιο ηλικιακής ανάπτυξης και ωριμότητας, βασίζεται σε ξεκάθαρους και απόλυτους ηθικούς διαχωρισμούς, εκπαιδεύοντας, ενώ ψυχαγωγεί.

Το πρόβλημα υφίσταται όταν αυτή η διδακτική / μανιχαϊστική διάσταση μεταφέρεται σε μεγαλύτερες ηλικίες, με την προσκόλληση να δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στην κατανόηση, την απόλαυση του κειμένου και, τελικά, στο σημαντικότερο βήμα που είναι η ταύτιση με τον συγγραφέα και το έργο του (προσοχή: όχι τον άνθρωπο και τις ιδέες του). Θα αναρωτηθεί εδώ ο καχύποπτος αναγνώστης, ο οποίος έχει ήδη πιθανώς θιγεί με το γεγονός ότι η ταύτισή του με τα πάθη του ήρωα καταγράφεται ως ανωριμότητα: «Γιατί πειράζει να ταυτιστώ με τον πρωταγωνιστή ή τους ήρωες του βιβλίου;»

Θα αναρωτηθεί εδώ ο καχύποπτος αναγνώστης, ο οποίος έχει ήδη πιθανώς θιγεί με το γεγονός ότι η ταύτισή του με τα πάθη του ήρωα καταγράφεται ως ανωριμότητα: «Γιατί πειράζει να ταυτιστώ με τον πρωταγωνιστή ή τους ήρωες του βιβλίου;»

Μια πρώτη απάντηση είναι απλή: Δεν πειράζει τίποτα και κανέναν, κι όλοι είναι ελεύθεροι να απολαύσουν το βιβλίο τους με τον τρόπο που επιθυμούν, δίχως δασκάλους να τους κουνάνε το χέρι περί του σωστού ή λάθους τρόπου. Θα ήμουν αφελής αν έθετα το θέμα σε τέτοια βάση. Η απάντηση που προτείνω είναι διαφορετική και έχει ως βάση της αυτή καθ’ εαυτήν την απόλαυση. Τι εννοώ: ότι η ταύτιση με τον οραματισμό του συγγραφέα, με τον αφηγηματική του ταυτότητα, με τη μοναδικότητά του, το ιδιαίτερο χρώμα του και τον τρόπο που κατασκευάζει τα μυθιστορήματά του είναι απόλαυση στο δεκαπλό. Είναι απόλαυση που δεν επιμερίζεται αλλά τυλίγει συνολικά το έργο, δεν εξαντλείται σ’ ένα απλό αίσθημα χαρμολύπης σε σχέση με το πάσχον υποκείμενο αλλά εκτείνεται στα πέρατα της μυθοπλαστικής ηπείρου, με μόνο όριο τη φαντασία του αναγνώστη και τις προσλαμβάνουσές του.

Στη λογική αυτή, το έργο τέχνης παραμένει ανεξάντλητο, αναζητώντας κάθε φορά τον ιδανικό του αναγνώστη που καρδιοχτυπά από την μια πλευρά για τη mot juste, ταυτόχρονα με τη διαμόρφωση των χαρακτήρων, πάντα όμως σε σχέση με το σύνολο του έργου στο οποία συναρμόζονται τα επιμέρους. Η αναγνωστική ενηλικίωση είναι τελικά μιας ανώτερης ποιότητας απόλαυση, αφού περικλείει το σύνολο και τα επιμέρους (προφανώς και των χαρακτήρων): την πλοκή σε σχέση με το ύφος στην αλληλοπεριχώρησή τους. Η φόρμα και το περιεχόμενο σε αγαστή συνεργασία εγγυώνται μια οργασμική αλληλουχία, η οποία μπορεί να έρχεται πιο αργά, συχνά με την ολοκλήρωση του βιβλίου, αλλά έχει ένταση και διάρκεια τέτοια που καθιστά οτιδήποτε άλλο αποσπασματικό κι ανολοκλήρωτο.

Η αναγνωστική ενηλικίωση είναι τελικά μιας ανώτερης ποιότητας απόλαυση, αφού περικλείει το σύνολο και τα επιμέρους (προφανώς και των χαρακτήρων): την πλοκή σε σχέση με το ύφος στην αλληλοπεριχώρησή τους.

Να το θέσω πιο απλά: Υπάρχουν αξέχαστοι χαρακτήρες, υπάρχουν αξέχαστες πλοκές, αλλά –το σημαντικότερο– υπάρχουν αξέχαστα βιβλία, τα οποία σίγουρα εμπεριέχουν τα δύο πρώτα στοιχεία. Ο Ahab και η φάλαινα έχουν κατακτήσει την αιωνιότητα ως αναπόσπαστο τμήμα ενός πολυσέλιδου βιβλίου στο οποίο οι παρεκβάσεις είναι η ουσία και τίποτα εξ αυτών δεν θα μπορούσε να αφαιρεθεί δίχως να προκαλέσει ρήγμα στην ενότητα του έργου.

***

Ένα εξασκημένο αναγνωστικό μάτι (χρειάζεται εκπαίδευση, πνευματική εγρήγορση, πειθαρχία και σύστημα) αναγνωρίζει τον συγγραφέα πλέον από το ύφος του, συχνά αδιαφορεί εξαρχής για την πλοκή, και αναζητά στο βιβλίο τα στοιχεία εκείνα που θα τον συνδέσουν με το κείμενο, οπότε στη συνέχεια θα απολαύσει τις υπάρχουσες θεματικές, τον προβληματισμό, τη φιλοσοφία του συγγραφέα. Πρόκειται, για να το θέσω με σύγχρονους όρους, για ένα μπουκέτο εμπειριών και όχι αποκλειστικά για ένα μόνο λουλούδι από τον προσφερόμενο κήπο. Η έκταση της εμπειρίας, η εμβέλειά της είναι ανωτέρας τάξης, καθότι εις βάθος και όχι επιφανειακή.

Ένας επιπρόσθετος λόγος για τον οποίο θεωρώ ότι ο απογαλακτισμός αυτός έχει τη βάση του σ’ αυτό που ο Harold Bloom αποκαλεί «καλλιέργεια της προσωπικής συνείδησης». Πρόκειται για ένα ευκταίο παρεπόμενο της ανάγνωσης, το οποίο βέβαια είναι αρκετά αφηρημένη έννοια μη επιδεχόμενη ακριβούς μέτρησης (πώς καλλιεργείται άραγε ο εαυτός, υπό ποιες προϋποθέσεις;), αλλά σε έναν βαθμό σχετίζεται με την κατανόηση του εαυτού μας και όσων τον ενδιαφέρουν πραγματικά. Εντούτοις, θεωρώ ότι αυτού του είδους η διαδικασία δεν μπορεί παρά να προέλθει από τη συνολική πρόσληψη του έργου τέχνης – κάτι που απαιτεί, για να επανέλθω στα προηγούμενα, από τον αναγνώστη να αποκτήσει ουσιαστική σύνδεση με το αφηγηματικό ύφος του συγγραφέα, τον φακό με τον οποίο φωτίζει την πλοκή, τους χαρακτήρες και τις θεματικές του.

O αναγνώστης αποκτά κάτι παραπάνω από το πρόσκαιρο κέρδος των εγκυκλοπαιδικών γνώσεων που πιθανώς ο συγγραφέας έχει ενσωματώσει στο βιβλίο του και οι οποίες συχνά συγκαλύπτουν τις όποιες υφολογικές ελλείψεις με γερές δόσεις ιστορίας, πολιτικής, εθνογραφίας κ.ο.κ.

Κατ’ αυτή την έννοια, για να το δούμε και ελαφρώς χρησιμοθηρικά, ο αναγνώστης αποκτά κάτι παραπάνω από το πρόσκαιρο κέρδος των εγκυκλοπαιδικών γνώσεων που πιθανώς ο συγγραφέας έχει ενσωματώσει στο βιβλίο του και οι οποίες συχνά συγκαλύπτουν τις όποιες υφολογικές ελλείψεις με γερές δόσεις ιστορίας, πολιτικής, εθνογραφίας κ.ο.κ. Συγκεκριμένα, στέκεται μπροστά στον καθρέφτη που έχει στήσει ο συγγραφέας και παρατηρεί τον εαυτό του μέσα από ένα εντελώς νέο πρίσμα. Το είδωλο που κοιτά είναι, και ταυτόχρονα, δεν είναι ο ίδιος. Η ανθρώπινη ουσία όμως βρίσκεται πάντα εκεί και του γυρίζει θαρρετά και ενίοτε αδιάντροπα το βλέμμα μέσω των χαρακτήρων και της πλοκής. Αλλά για να υπάρξει αυτή η σύνδεση οφείλει να προϋπάρξει ο καθρέφτης του ειδώλου, τουτέστιν το ύφος, ο αφηγηματικός τρόπος του λογοτέχνη. Αλλιώς όσα καθρεφτίζονται εντός θα είναι ξόανα, αναπαραστάσεις ημιζωής, λειψά μετεικάσματα.

Δεν τρέφω την ψευδαίσθηση ότι θα καλύψω το ζήτημα αυτό μέσα σε λίγες παραγράφους και σίγουρα υπάρχουν κενά και ενστάσεις. Μία που θα μπορούσα να διακρίνω άμεσα είναι και η πλέον προφανής: ετούτος ο «ιδεατός αναγνώστης» που περιγράφω δεν μπορεί να αναδειχθεί εν μέσω αναντίστοιχων συγγραφέων και βιβλίων. Συγκεκριμένα, ας το παραδεχτούμε, δεν είναι όλα –ούτε καν τα περισσότερα– λογοτεχνικά έργα τέτοια που να προϋποθέτουν αυτού του είδους την αναγνωστική προσέγγιση. Τουναντίον, η πλειονότητα απαιτεί χοντρικά την άμεση και απρόσκοπτη ταύτιση του αναγνώστη με τον χαρακτήρα/ες του βιβλίου, προκειμένου να συνεχίσει ανεμπόδιστα την ανάγνωση και την ολοκλήρωση του έργου. Σε τελική ανάλυση, για κάθε αντιπαθή χαρακτήρα οφείλει να υπάρχει ένας τουλάχιστον ταυτίσιμος, καθότι αυτού του είδους η λογοτεχνία απεχθάνεται τις γκρίζες ζώνες, τους λοξίες και τις ιδιαιτερότητές τους.

Ο συγγραφέας εκπαιδεύει τον αναγνώστη κι ο αναγνώστης τον συγγραφέα, ανταποδίδοντας βεβαίως και με τις ανάλογες πωλήσεις, σε έναν σφιχτό εναγκαλισμό.

Έτσι καταλήγει να τους αντιπαθεί κι ο αναγνώστης που δεν καταφεύγει στην ανάγνωση παρά μόνο ως αντίδοτο της πεζής καθημερινότητάς του, αποφεύγοντας τις κακοτοπιές και τα δύσβατα μονοπάτια. Ο συγγραφέας εκπαιδεύει τον αναγνώστη κι ο αναγνώστης τον συγγραφέα, ανταποδίδοντας βεβαίως και με τις ανάλογες πωλήσεις, σε έναν σφιχτό εναγκαλισμό. Και για να είμαι δίκαιος, ετούτος ο εναγκαλισμός δεν είναι απαραίτητα κακός, αρκεί να μη γίνεται ανεπίγνωστα αλλά πάντα κοινή συναινέσει.

Ολοκληρώνοντας, να καταθέσω το προφανές: δεν υπάρχει ούτε θα υπάρξει ποτέ ένας ενδεδειγμένος τρόπος ανάγνωσης. Όσο η ανθρωπότητα διαβάζει θα συνεχίσουν να κατατίθενται προτάσεις (όχι νουθεσίες), οι οποίες τελικά αντιπροσωπεύουν τους καταθέτες τους, δίχως να αποτελούν πανάκεια, με μόνη τους ελπίδα και προοπτική να αποτελέσουν έναυσμα σκέψης και διαλόγου.


 Ο ΦΩΤΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΣΙΝΗΣ είναι πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας. Διαχειρίζεται το βιβλιοφιλικό blog Αναγνώσεις.

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Μυθιστόρημα και κινηματογράφος – πορείες αντίδρομες

Μυθιστόρημα και κινηματογράφος – πορείες αντίδρομες

Σκέψεις για τις αντίδρομες πορείες του μυθιστορήματος και του κινηματογράφου. Πώς το πολύτομο μυθιστόρημα παρήκμασε και έδωσε τη θέση του στο επίτομο και πώς, αντίθετα, οι πολύωρες τηλεοπτικές σειρές παίρνουν τη θέση των ταινιών. Στην κεντρική εικόνα, η φωτογραφία από το εξώφυλλο του βιβλίου του Γκυ Ντεμπόρ «Η κοινω...

Η αγωνία της απουσίας κριτικής – σκέψεις με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο του «Αναγνώστη»

Η αγωνία της απουσίας κριτικής – σκέψεις με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο του «Αναγνώστη»

Όλο και πιο συχνά συγγραφείς, αντί για κριτικούς, υπογράφουν παρουσιάσεις βιβλίων που μόλις κυκλοφόρησαν. Γιατί συμβαίνει αυτό και πώς επηρεάζει τη λογοτεχνία; Στην κεντρική εικόνα, στιγμιότυπο από το συνέδριο του περιοδικού «Ο Αναγνώστης» που έλαβε χώρα το Σάββατο στο Πνευματικό Κέντρο Αθήνας.

...
Βιβλιοκριτικοί, αναγνώστες και πάθος

Βιβλιοκριτικοί, αναγνώστες και πάθος

Σκέψεις για την επιχειρηματολογία, το ύφος και την ειλικρίνεια στη λογοτεχνική κριτική. Στην κεντρική εικόνα, ένας από τους «πάπες» της κριτικής, ο Harold Bloom.

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Δεν υπάρχει μία, ομοούσιος και αδ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Οι εκδόσεις Βακχικόν γιορτάζουν την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης 2023

Οι εκδόσεις Βακχικόν γιορτάζουν την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης 2023

Οι εκδόσεις Βακχικόν γιορτάζουν την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης 2023 συμμετέχοντας σε ενδιαφέρουσες και άκρως ποιητικές δράσεις. 

Επιμέλεια: Book Press

Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης 2023 στον Κήπο του Αρχαιολογικού Μουσε...

«Ο αδελφός μου ο Αμαντέους» του Μηνά Βιντιάδη, σε σκηνοθεσία Βάνας Πεφάνη, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (κριτική)

«Ο αδελφός μου ο Αμαντέους» του Μηνά Βιντιάδη, σε σκηνοθεσία Βάνας Πεφάνη, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (κριτική)

Για την παράσταση «Ο αδελφός μου ο Αμαντέους» του Μηνά Βιντιάδη, σε σκηνοθεσία Βάνας Πεφάνη, που παρουσιάζεται στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. Φωτογραφίες: Γιώτα Εφραιμίδου.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

...
«Συλλέκτης μανιταριών» του Κώστα Αρκουδέα (προδημοσίευση)

«Συλλέκτης μανιταριών» του Κώστα Αρκουδέα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Κώστα Αρκουδέα «Συλλέκτης μανιταριών», που θα κυκλοφορήσει στις 27 Μαρτίου από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Ο πολιτικάντης ήταν μιμητικό ον. Δανειζόταν συμπεριφορές από τους ανθρώπου...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Συλλέκτης μανιταριών» του Κώστα Αρκουδέα (προδημοσίευση)

«Συλλέκτης μανιταριών» του Κώστα Αρκουδέα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Κώστα Αρκουδέα «Συλλέκτης μανιταριών», που θα κυκλοφορήσει στις 27 Μαρτίου από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Ο πολιτικάντης ήταν μιμητικό ον. Δανειζόταν συμπεριφορές από τους ανθρώπου...

«Τα θαύματα του κόσμου» του Μιχάλη Μοδινού (προδημοσίευση)

«Τα θαύματα του κόσμου» του Μιχάλη Μοδινού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση ενός διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Μιχάλη Μοδινού «Τα θαύματα του κόσμου», που θα κυκλοφορήσει στις 27 Μαρτίου από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

XVI
Η Κοκκινοσκουφίτσα στον Βασιλικό Κήπο ...

«Ο άλλος αδερφός» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Ο άλλος αδερφός» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Ο άλλος αδερφός», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 22 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τύµµα τύµµατι τεῖσαι»
...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ