«Αντιγόνη απ' το Πουσκάρ» της Μαρίας Σκιαδαρέση (κριτική) – το πιο ώριμο και καλοδουλεμένο μυθιστόρημά της

Η Μαρία Σκιαδαρέση [Αθήνα, 1956], ακολουθώντας το αρχαίο ρητό «ουκ εν τω πολλώ το εύ», δεν ανήκει στους συγγραφείς μας με συχνή δημοσίευση καινούργιων μυθιστορημάτων της, όταν όμως το κάνει έχει σαφώς κάτι διαφορετικό να πει κάθε φορά – όσον αφορά το περιεχόμενο αλλά και τη φόρμα που επιλέγει να χρησιμοποιήσει. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει δημιουργήσει το δικό της μυθιστορηματικό σύμπαν με κοινές παραμέτρους και δεν έχει αφήσει το διακριτό της στίγμα στη σύγχρονη λογοτεχνία μας.

Αντίθετα, αρχής γενομένης με το πρώτο της μυθιστόρημα Άτροπος Ή η ζωή και ο θάνατος της Βενετίας Δαπόντε [εκδ. Πατάκη, 1996] και στη συνέχεια Με το φεγγάρι στην πλάτη [εκδ. Καστανιώτη, 2003] το Χάλκινο γένος το 2013 και σήμερα την Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ, η Μαρία Σκιαδαρέση έχει να επιδείξει την πολυφωνία, την πολυπρισματικότητα και την πολυεπίπεδη οπτική όσον αφορά τους χαρακτήρες των ηρώων της. Επίσης σε κάθε μυθιστόρημά της υπάρχει ένα αφηγηματικό εύρημα γύρω από το οποίο περιπλέκεται, διαπλέκεται η μυθοπλασία. Ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των μυθιστορημάτων της είναι η τολμηρή έως και προκλητική, κάποτε, επιλογή των θεμάτων της, όπως λόγου χάριν, η ερωτική σχέση ενός Έλληνα με έναν Τούρκο στο μυθιστόρημα Με το φεγγάρι στην πλάτη, το οποίο θυμίζω είχε κυκλοφορήσει το 2003.

Και στο καινούργιο της μυθιστόρημα; Ποια είναι η Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ και τι σχέση έχει με την σοφόκλεια συνονόματή της; Εδώ, η συγγραφέας ανοίγει με έναν προσεκτικό, σταδιακά, τρόπο, τα χαρτιά της, αποκρύπτοντας αρχικά τις προθέσεις της, αξιοποιώντας την τέχνη της παραπλάνησης, για να μας αποκαλυφθεί πολύ αργότερα τραβώντας ένα ένα τα μυθιστορηματικά της νήματα. Πραγματικά το μυθιστόρημα «ακουμπάει» στην Αρχαία Τραγωδία και συγκεκριμένα στον Θηβαϊκό κύκλο μέσα από μια σειρά συμβολισμών: Ο κάμπος της Βοιωτίας, η Θήβα είναι ο χώρος όπου τοποθετείται η μυθοπλασία. Ο μυθιστορηματικός χρόνος διαρκεί επτά ημέρες – όσο και ο τρύγος. Ο ακραίος, έως θανάτου ανταγωνισμός των δύο αδελφών του μυθιστορήματος. Η Ανίλα, βασική ηρωίδα του μυθιστορήματος ως σύγχρονη Αντιγόνη. Η δομή του μυθιστορήματος σε Πρόλογο-Επεισόδιο-Έξοδος [Κάθαρση].

Ο κάμπος της Βοιωτίας, η Θήβα είναι ο χώρος όπου τοποθετείται η μυθοπλασία. Ο μυθιστορηματικός χρόνος διαρκεί επτά ημέρες – όσο και ο τρύγος. Ο ακραίος, έως θανάτου ανταγωνισμός των δύο αδελφών του μυθιστορήματος. Η Ανίλα, βασική ηρωίδα του μυθιστορήματος ως σύγχρονη Αντιγόνη. Η δομή του μυθιστορήματος σε Πρόλογο-Επεισόδιο-Έξοδος [Κάθαρση].

Για να δεθεί όμως η πλοκή και να λειτουργήσουν οι πιο πάνω συμβολισμοί μέσα στα σύγχρονα συμφραζόμενά τους η συγγραφέας υιοθετεί ως πρόφαση-τέχνασμα τρόπους του αστυνομικού μυθιστορήματος. Έτσι ο φόνος του επιστάτη ενός μεγάλου αγροκτήματος της Βοιωτίας, του Χόντι, μετανάστη από την Ινδία, ανοίγει κυριολεκτικά το κουτί της Πανδώρας για να έρθουν στην επιφάνεια όλα τα μυστικά και ψέματα της οικογένειας του γαιοκτήμονα, στην δούλεψη του οποίου ήταν το θύμα. Πολύ περισσότερο ένα οδυνηρό για την οικογένεια μυστικό, καλά θαμμένο επί δεκαέξι ολόκληρα χρόνια, ο φόνος του μεγάλου γιου του γαιοκτήμονα, που παρουσιάζει πολλά κοινά με τον φόνο του Χόντι, και που δεν έχει εξιχνιαστεί.

Το αστυνομικό αυτό τέχνασμα δίνει την ευκαιρία στην συγγραφέα να στήσει ένα πολυφωνικό, πολυπρισματικό μυθιστόρημα, στο οποίο, σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση αυτοπαρουσιάζονται τα βασικά πρόσωπα του μυθιστορήματος: Ο γαιοκτήμονας Πεκμετζής [ο πατριάρχης της οικογένειας, απόγονος μιας παλιάς κοινωνικής και οικονομικής τάξης πραγμάτων με ρίζες από την οθωμανική εποχή], ο δεύτερος γιος του Χρήστος, ένα αμφιλεγόμενο, αντιφατικό και συμπλεγματικό άτομο, με μόνιμα συγκρουσιακή σχέση με τον πατέρα του και τον δολοφονημένο αδελφό του –εμφανής η παραλληλία με Ετεοκλή-Πολυνείκη–, η Δέσποινα, σύζυγος του Χρήστου, σε έναν προβληματικό γάμο, η Ανίλα, αδελφή του Χόντι, ο Νισίθ, επιστήθιος φίλος του Χόντι, Ινδός επίσης, αλλά από απαξιωμένη κοινωνικά στην χώρα του κάστα, ο αστυνόμος Αχιλλέας Πλατής, ο οποίος αναλαμβάνει την διαλεύκανση της δολοφονίας του Χόντι.

Η αφήγηση του γαιοκτήμονα μας πηγαίνει πολύ πίσω χρονικά –εδώ εμπεριέχεται και η ανακύκληση της μνήμης– στον πρωταρχικό μουσουλμάνο πρόγονο, στη χριστιανική μετάλλαξη του, στη σταδιακή άνδρωση και καρποφορία της γης, στις οικονομικές αλλαγές, με τις κατά περίσταση ανόδους και καθόδους...

Ωστόσο οι πρωτοπρόσωπες αυτές αφηγήσεις δεν συντελούν μόνον στην εξέλιξη της μυθοπλασίας, ούτε περιορίζονται στις αυτοσυστάσεις των πρωταγωνιστών και τις προσωπικές τους υποθέσεις και τα συναισθήματα τους σχετικά με τον φόνο του Χόντι, αλλά αναδεικνύουν ένα ολόκληρο φάσμα πολλών, επάλληλων, εγκιβωτισμένων ιστοριών, που επεκτείνονται σε βάθος χρόνων και χωρών. Έτσι η αφήγηση του γαιοκτήμονα μας πηγαίνει πολύ πίσω χρονικά –εδώ εμπεριέχεται και η ανακύκληση της μνήμης– στον πρωταρχικό μουσουλμάνο πρόγονο, στη χριστιανική μετάλλαξη του, στη σταδιακή άνδρωση και καρποφορία της γης, στις οικονομικές αλλαγές, με τις κατά περίσταση ανόδους και καθόδους, στη γνωριμία του με τη μακαρίτισσα γυναίκα του και την εμπλοκή της στα γεγονότα του Πολυτεχνείου του 1973, στον ευτυχισμένο γάμο τους και στο κομβικό, για την οικογένεια, γεγονός, του ανεξιχνίαστου φόνου του πρωτότοκου Διονύση. Για τον οποίο μόνον τον θαυμασμό για τα πολλά καλά του, έχει να ανασύρει από τη μνήμη του, σε αντίθεση με τα πολλά κακά που επισημαίνει διαρκώς για τον δεύτερο γιο του και πλέον κληρονόμο του, Χρήστο. Το σπουδαιότερο όμως στις αφηγήσεις αυτές του γαιοκτήμονα είναι ο ρόλος που παίζει ο Χόντι.

Μια διαφορετική οπτική

Και εδώ θα πρέπει να επισημάνω τη διαφορετική οπτική της συγγραφέα απέναντι σε όσους επέλεξαν –αν είχαν την ευκαιρία επιλογής– να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και μέσα από απίστευτες περιπέτειες να φτάσουν σώοι και σώες στην Ελλάδα. Η Σκιαδαρέση δείχνει μια ιδιαίτερη ενσυναίσθηση ανάμικτη με σεβασμό απέναντι σε αυτούς τους ταλαιπωρημένους αλλά και θαρραλέους ανθρώπους που το μόνο που επιζητούν είναι η αξιοπρεπής επιβίωση. Το κατέθεσε ήδη στο βιβλίο της Όσα δεν έζησαν [εκδ. Πατάκη, 2018], το αναδεικνύει και του προσδίδει πρωταρχική σημασία στο καινούργιο της μυθιστόρημα. Ο Χόντι, η Ανίλα, ο Νισίθ δεν περιγράφονται απλώς επιφανειακά, ως ακόμη κάποιοι ξένοι, που εργάζονται στα κτήματα ενός Έλληνα γαιοκτήμονα. Η συγγραφέας δεν αρκείται στα χιλιοειπωμένα στερεότυπα τα οποία, από πολλές πλευρές, ακούμε τα τελευταία είκοσι χρόνια για αυτούς τους ανθρώπους, αντίθετα εισχωρεί βαθιά αναδεικνύοντας το χρονικό βάθος και εύρος της προσωπικής ιστορίας που φέρει ο καθένας και η καθεμιά τους, φωτίζει την κουλτούρα της χώρας από την οποία προέρχονται, τους αντιμετωπίζει δηλαδή σαν ολόκληρους ανθρώπους, με όλες τις διαστάσεις τους και όχι σαν περίπου εξωτικές καρικατούρες ή θύματα, που το μόνο που τους αξίζει είναι, στην καλύτερη περίπτωση, ο οίκτος, στην χειρότερη, η απαξίωση και ο αποκλεισμός.

Ο Πεκμετζής –μια σπάνια περίπτωση ανοιχτόμυαλου και μη στερεοτυπικού γαιοκτήμονα– στην πρωτοπρόσωπη αφήγησή του εξάρει τον χαρακτήρα του Χόντι, τις ικανότητές του, την ευφυία του, την αποτελεσματικότητά του, το ήθος του. Αφηγείται πώς αυτός, ένας ξένος, ένας Ινδός, κατάφερε να του κερδίσει απόλυτα την εμπιστοσύνη του, ώστε να τον χρήσει επιστάτη των κτημάτων του, δεξί του χέρι, σχεδόν στην ίδια θέση με τον δολοφονημένο πρωτότοκο γιο του. Ο Χόντι, αν και απών ως αφηγηματικό πρόσωπο, είναι πανταχού παρών, καθώς δεν λείπει από καμία αφήγηση των πρωταγωνιστών του μυθιστορήματος. Η συγγραφέας μάλιστα για να τον ισχυροποιήσει μυθιστορηματικά καταφεύγει στο εύρημα της «συνομιλίας» μαζί του σε δεύτερο πρόσωπο, όπως όταν σκεφτόμαστε κάποιον που είναι μεν απών αλλά παρών στη σκέψη και το νου μας.

Η συγγραφέας της δίνει την ευκαιρία και το κουράγιο να απελευθερωθεί από αυτές τις προκαταλήψεις και να αναζητήσει σε άλλη χώρα, στην Ελλάδα συγκεκριμένα, την τύχη της. [...] όταν εκείνη, υπερβαίνοντας τους εντόπιους ταφικούς κανόνες, αποφασίζει ότι το καθήκον της απέναντι στον αδελφό της είναι να ακολουθήσει τα ταφικά έθιμα της δικής τους χώρας, με όποιες συνέπειες μπορεί να της επιφέρει αυτή η πράξη της. Μεταμορφώνεται λοιπόν από την Ανίλα απ’ το Πουσκάρ στην Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ.

Ιδιαίτερο ρόλο διεκδικεί μέσα στο μυθιστόρημα η Ανίλα, η αδελφή του Χόντι, είναι άλλωστε και εκείνη που θα σηκώσει το βάρος της σοφόκλειας Αντιγόνης και θα δώσει τον τίτλο στο μυθιστόρημα «Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ». Η συγγραφέας τη θέλει να είναι μια περήφανη Ινδή, αριστοκρατικής καταγωγής, από υψηλή δηλαδή κάστα, όπως και ο Χόντι βέβαια, η οποία μετά από έναν επιβεβλημένο και προβληματικό γάμο καταφέρνει, μετά τον θάνατο του συζύγου της, ως χήρα πλέον, να ξεφύγει από το καταπιεστικό οικογενειακό και κοινωνικό της περιβάλλον και, υπερβαίνοντας μια σειρά δυσκολιών, να έρθει στην Ελλάδα, όπου ήδη βρισκόταν ο αδελφός της. Στις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις της Ανίλα καθώς η μία ιστορία που αφηγείται κουμπώνει με την επόμενη για να ανοίξει η μεθεπόμενη, ξεδιπλώνεται μια εντυπωσιακή τοιχογραφία της Ινδίας, με τις αυστηρά δομημένες κλειστές κάστες της, με τα ήθη και τα έθιμά της που ακουμπούν στον βουδισμό και στον ινδουισμό, με την καθημερινότητα της, με τους πατριαρχικούς κανόνες της, με τη φιλοσοφία της.

Και βέβαια πάντα από την οπτική μιας γυναίκας που, όπως ήδη ειπώθηκε, ανήκει σε μια προνομιούχα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά κάστα. Μια μορφωμένη, καλλιεργημένη γυναίκα που όμως είναι δέσμια των έμφυλων προκαταλήψεων της χώρας της. Η συγγραφέας της δίνει την ευκαιρία και το κουράγιο να απελευθερωθεί από αυτές τις προκαταλήψεις και να αναζητήσει σε άλλη χώρα, στην Ελλάδα συγκεκριμένα, την τύχη της. Επειδή όμως τη σέβεται, δεν την απογυμνώνει από την βαθιά χωνεμένη μέσα της πατρογονική κουλτούρα και φιλοσοφία, δεν τη χλευάζει επειδή διεκδικεί το δικαίωμά να παραμένει και ο εαυτός της στην καινούργια χώρα που πλέον ζει. Αντίθετα την ανυψώνει στο μυθιστόρημα όταν εκείνη, υπερβαίνοντας τους εντόπιους ταφικούς κανόνες, αποφασίζει ότι το καθήκον της απέναντι στον αδελφό της είναι να ακολουθήσει τα ταφικά έθιμα της δικής τους χώρας, με όποιες συνέπειες μπορεί να της επιφέρει αυτή η πράξη της. Μεταμορφώνεται λοιπόν από την Ανίλα απ’ το Πουσκάρ στην Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ.

Η Μαρία Ε. Σκιαδαρέση γεννήθηκε στην Αθήνα το 1956. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολήθηκε με την προϊστορική αρχαιολογία και αργότερα με τη νεότερη ιστορία. Επί χρόνια εργάστηκε σε αρχαιολογική ανασκαφή στην Κρήτη και παράλληλα δίδαξε ιστορία σε γαλλικό λύκειο. Στη λογοτεχνία εµφανίστηκε το 1994 και έκτοτε έχει δηµοσιεύσει µυθιστορήµατα, διηγήµατα, νουβέλες, βιβλία για παιδιά, ιστορικές µελέτες. Κείμενά της δημοσιεύονται κατά καιρούς σε περιοδικά και εφημερίδες. Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων.

Όσο για τον δευτερότοκο γιο, σε όλες σχεδόν τις αφηγήσεις του Πεκμετζή καθώς και της γυναίκας του Χρίστου αλλά και σε όσα «ακούμε» να λέει ο ίδιος στις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις του, εμφανίζεται ως ο κακός της οικογένειας, ο ανεπρόκοπος, σχεδόν ρεμάλι, έτσι ώστε να τονίζεται η αντίθεση με τον καλό, δουλευταρά, ικανό σε όλα μεγαλύτερο αδελφό, παράδειγμα προς μίμηση. Ωστόσο, καθώς το μυθιστόρημα εξελίσσεται, το επταήμερο του Τρύγου βαίνει προς το τέλος του και οι παράλληλες έρευνες του αστυνόμου Αχιλλέα Πλατή, για την εξιχνίαση της δολοφονίας του Χόντι προχωρούν, το στερεότυπο κακού/καλού αδελφού παρουσιάζει ρωγμές που δείχνουν ότι η αλήθεια δεν περιορίζεται πάντα στο μαύρο ή άσπρο αλλά κρύβει και άλλες αποχρώσεις.

Κλειδί, ως προς την αστυνομική ίντριγκα του μυθιστορήματος είναι ο επίσης Ινδός Νισίθ, βοηθός και επιστήθιος φίλος του Χόντι, από υποδεέστερη όμως κάστα, αντιφατικός, και με πολλά ανικανοποίητα, λόγω της κοινωνικής του προέλευσης αλλά και της κρυφής, απαγορευμένης στον τόπο καταγωγής του, ομοφυλοφιλίας.

Η Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ είναι το πιο ώριμο και καλοδουλεμένο μυθιστόρημα της Σκιαδαρέση με πολλά επίκαιρα νοήματα, με ανοιχτές κεραίες και θαρραλέες τοποθετήσεις. Ένα πλούσιο μυθιστόρημα που απευθύνεται σε ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών και αναγνωστριών.

Η συγγραφέας, καθώς μπλέκει αρχικά τα νήματα του μυθιστορήματός της, αρχίζει, στο τρίτο κεφάλαιο, να τα ξεμπλέκει σταδιακά για να αιφνιδιάσει στο τέλος τους/τις αναγνώστες/αναγνώστριες της με μια απρόσμενη κατάληξη, ένα είδος κάθαρσης για όλα τα πρόσωπα του μυθιστορήματος της, με την αποκάλυψη τόσο του δολοφόνου του Χόντι, όσο και με του πρωτότοκου γιου του Πεκμετζή. Ωστόσο θα πρέπει να επισημανθεί και εδώ το μυθιστορηματικό εύρημα της συγγραφέως ως προς την κατάληξη του δολοφόνου του Χόντι, που υπερβαίνει μια τυπική, νομική διαδικασία, και ακουμπάει περισσότερο στην δύναμη και το ήθος των διαπροσωπικών σχέσεων ανάμεσα σε Χόντι-Ανίλα-Νισίθ και τον δικό τους τρόπο απονομής δικαιοσύνης.

Κλείνοντας η συγγραφέας, προσφέρει μια μεγάλη ανάσα ζωής και αισιοδοξίας στο μυθιστόρημα της με ένα τελευταίο μυθοπλαστικό εύρημα.

Η Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ είναι το πιο ώριμο και καλοδουλεμένο μυθιστόρημα της Σκιαδαρέση με πολλά επίκαιρα νοήματα, με ανοιχτές κεραίες και θαρραλέες τοποθετήσεις. Ένα πλούσιο μυθιστόρημα που απευθύνεται σε ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών και αναγνωστριών.

^＊ Η ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Τελευταία της κυκλοφορία η νέα, αναθεωρημένη έκδοση του μυθιστορήματός της «Πατρίδα από βαμβάκι» (εκδ. Πατάκη).