Μάσιμο Ρεκαλκάτι: «Η Ευρώπη δεν είναι επιλογή αλλά πεπρωμένο»

Ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι [Massimo Recalcati, 1959] είναι από τους πιο επιτυχημένους και γνωστούς Ιταλούς ψυχαναλυτές. Βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε πάρα πολλές γλώσσες, με πιο πρόσφατες τα τουρκικά και τα κορεάτικα. Ευρυμαθής, πολυπράγμων, συγγραφέας με μεγάλο και σημαντικό βιβλιογραφικό έργο και με ισχυρή και σαφή πολιτική θέση. Ο Ρεκαλκάτι δεν επαναπαύεται στα κεκτημένα, και ίσως γι’ αυτό σημειώνει τη μια επιτυχία πίσω από την άλλη.

Εδώ και χρόνια υπάρχει μεταξύ μας ένας ανοιχτός δίαυλος επικοινωνίας –διαθέσιμος, ευγενής και αναλυτικός– για τα όποια μεταφραστικά ζητήματα προκύπτουν. Με αφορμή το πιο πρόσφατα μεταφρασμένο βιβλίο του που κυκλοφόρησε στη χώρα μας [«Με ανοιχτό βιβλίο», μτφρ. Χρήστος Πονηρός, εκδ. Κέλευθος] κάναμε μια ευρύτερη κουβέντα για τα βιβλία του, τη σχέση του με την Ελλάδα, την ψυχανάλυση, και την πολιτική.

Διαβάζοντας το βιογραφικό σας είδα, αν μέτρησα σωστά, ότι έχετε γράψει πάνω από πενήντα πέντε βιβλία. Φαντάζομαι πως το πρόγραμμά σας (μαθήματα στο πανεπιστήμιο, υπεύθυνος του Jonas Onlus, ψυχαναλυτικές συνεδρίες, οικογένεια, παιδιά στην εφηβεία, αρθρογραφία στη la Repubblica) είναι πολύ «φορτωμένο». Θα ήθελα, λοιπόν να σας ρωτήσω: πώς γράφετε τόσο πολύ σε τόσο λίγο χρόνο; Μετά τα πρώτα σας βιβλία, η συγγραφή είναι για σας πιο εύκολη διαδικασία;

Eπί τη ευκαιρία οφείλω να ομολογήσω ότι είναι μεγάλη ευχαρίστηση για μένα να μιλάω μαζί σου, που στην Ελλάδα σου, έχεις μεταφράσει επιμελώς τα γραπτά μου σ’ αυτή τη τόσο εξαιρετική γλώσσα. Απαντώντας στην ερώτησή σου θα μπορούσα να πω ότι βασικά κοιμάμαι λίγο και καλά, δηλαδή βαθιά. Όταν μελετώ ή γράφω (δηλαδή σχεδόν πάντα), το κάνω κατά τη διάρκεια του πρωινού, πριν δω τους πρώτους μου ασθενείς. To ξημέρωμα, όπως έλεγε ο Νίτσε, ενδείκνυται πάντα στο να γεννάμε ιδέες. Μετά, κατά τη διάρκεια της μέρας, κρατάω απλώς σημειώσεις. Όχι μόνο σημειώσεις που αφορούν τους ασθενείς αλλά και των σκέψεων που περνούν από το μυαλό μου. Οι καλύτερες είναι αυτές που έρχονται έπειτα από ένα πρωινό τρέξιμο.

Τέλος, έχω πάθος για το γράψιμο. Ένα πάθος όχι και τόσο όμορφο από αισθητική πλευρά. Είναι κάτι που μοιάζει με επείγουσα ανάγκη. Όπως αυτός που έχει το κεφάλι του κάτω από το νερό και πρέπει να αναπνεύσει. Νομίζω ότι με την ηλικία χειροτερεύει. Έχω την αίσθηση ότι ο χρόνος μου είναι όλο και πιο λίγος και ότι συνεπώς πρέπει να γράψω το περισσότερο δυνατό. Είναι ένας τρόπος να απομακρύνω τον θάνατο, να αντισταθώ, να μείνω στη ζωή.

Στο «Ανοιχτό βιβλίο. Μια ζωή είναι τα βιβλία της» που μεταφράστηκε πρόσφατα στην Ελλάδα, περιγράφετε τα βιβλία που σας διαμόρφωσαν – ανάμεσα σ’ αυτά είναι η «Οδύσσεια» και η «Βίβλος». Υπάρχει κάποιο άλλο ελληνικό κλασικό κείμενο που σας επηρέασε και που δεν μπορέσατε, ίσως λόγω έλλειψης χώρου, να συμπεριλάβετε στο «Ανοιχτό βιβλίο»; Και σας ρωτάω γιατί το ενδιαφέρον σας για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο είναι εμφανές τόσο από τα βιβλία σας όσο και από το Πρότζεκτ Rec.

Από μικρός είχα έναν πολύ βαθύ έρωτα με το θέατρο. Και δεν μπορείς να αγαπάς το θέατρο αν δεν γνωρίζεις την αρχαία ελληνική τραγωδία. Σαν να υπάρχει μια ζωντανή σύνδεση κυρίως ανάμεσα στις τραγωδίες του Σοφοκλή και τον Μπέκετ – ο Οιδίποδας Τύραννος, η Αντιγόνη. Αλλά και με τις Τρωάδες του Ευριπίδη ή τον Προμηθέα Δεσμώτη και την Ορέστεια του Αισχύλου.

Πότε ήρθατε για πρώτη φορά στην Ελλάδα; Τι θυμάστε από τότε, τι εντύπωση σας έκανε; Ήρθατε ξανά;

Επισκέφθηκα τη χώρα σας μαζί με την κοπέλα μου, τότε που σπούδαζα φιλοσοφία. Ήταν μια βάπτιση φωτός. Εκείνη την περίοδο μελετούσα ιδιαίτερα την Ελλάδα του Νίτσε και του Χάιντεγκερ, όχι την Ελλάδα του Φρόιντ. Την Ελλάδα δηλαδή του Διονύσου, της αλήθειας (aletheia) και όχι την Ελλάδα του Οιδίποδα. Δύο «Ελλάδες» πολύ διαφορετικές. Η μια της δύναμης της θάλασσας και του ήλιου που καίει και η άλλη, η Ελλάδα του φωτός και του θαυμαστού ανοίγματός του...

Από εκείνο το πρώτο ταξίδι θυμάμαι ιδιαίτερα την επαφή με τα αρχαιολογικά μνημεία και ό,τι είχε απομείνει από αυτά. Ερείπια… Μια βαθιά διαφορά με τη ρωμαϊκή αρχαιολογία. Χρειαζόταν περισσότερη φαντασία, υπήρχε μια απόσταση ακόμα πιο μυστηριακή, μια κρυφή ηχώ.

Έπειτα, προφανώς, υπήρχε για μένα η Ελλάδα της Οδύσσειας: του Οδυσσέα, του Τηλέμαχου, της Πηνελόπης. Προσπάθησα να φτάσω στην Ιθάκη από τη Λευκάδα αλλά μου ήταν αδύνατο, λόγω της ατελείωτης ουράς των καραβιών. Η επίσκεψη στην Ιθάκη πραγματοποιήθηκε μόλις πριν από δυο χρόνια. Έχω στο μυαλό μου ακόμη το άσπρο του κατακόρυφου βραχώδη γκρεμού. Όμως, δεν βρήκα τίποτα που να μου μιλούσε για τον Οδυσσέα...

Από εκείνο το πρώτο ταξίδι θυμάμαι ιδιαίτερα την επαφή με τα αρχαιολογικά μνημεία και ό,τι είχε απομείνει από αυτά. Ερείπια…

Άλλες δύο φορές βρέθηκα στους Δελφούς με αφορμή δύο συνέδρια ψυχανάλυσης. Πριν από λίγα χρόνια, κάποιο καλοκαίρι, ερωτεύτηκα τελικά την Πάτμο.

Στα τέσσερα από τα πέντε ταξίδια μου στην Ελλάδα περνούσα πάντα πολύ βιαστικά από την Αθήνα.

Τα βιβλία σας πλέον μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες (μέχρι και στα κορεάτικα) και κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο. Μπορείτε να θυμηθείτε ποιό ήταν αυτό που μεταφράστηκε πρώτο και σε ποια γλώσσα; Έκτοτε ενδιαφέρεστε για τις εκδόσεις του εξωτερικού, τα εξώφυλλα, τους μεταφραστές, την πιστότητα της κάθε μετάφρασης;

Το πρώτο μου βιβλίο που μεταφράστηκε είναι μια συλλογή διάφορων δοκιμίων από έναν νεαρό Ελβετό μελετητή που ονομάζεται Renè Schoen τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000 στη γερμανική γλώσσα για τον εκδοτικό οίκο Turia-Kant. To πρώτο μου βιβλίο που μεταφράστηκε ολόκληρο ήταν Η κλινική του κενού (“La clinica del vuoto”) και αμέσως μετά Ο μυστικός δείπνος (“L’ ultima cena”).

Πιστεύω πως η αξίωση μιας μετάφρασης χωρίς προδοσία είναι αδύνατη.

Στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική, ιδιαίτερα στην Αργεντινή, έχω τους πιο πιστούς αναγνώστες. Νομίζω πως εκεί έχουν μεταφραστεί όλα ή σχεδόν όλα…

Αναφορικά με την πιστότητα της μετάφρασης μπορώ να ελέγξω μόνο τις μεταφράσεις σε μια γλώσσα που ξέρω καλά, όπως τα γαλλικά και τα ισπανικά… Οφείλω όμως να πω πως δεν ενδιαφέρομαι πολύ. Πιστεύω πως η αξίωση μιας μετάφρασης χωρίς προδοσία είναι αδύνατη.

Συνεχίζοντας την ερώτησή μου: Ποια η σχέση σας με τους μεταφραστές σας; Επικοινωνείτε μαζί τους για να διευκρινίσετε κάποια σημεία αναφορικά με την πιστότητα της μετάφρασης, τον χρόνο ολοκλήρωσής της; Το «Κράτα το φιλί» μεταφράστηκε πρόσφατα και στην Τουρκία. Αναρωτηθήκατε ποτέ για την πιστότητα των μεταφράσεων σε μη νεολατινικές γλώσσες;

Όπως σου είπα προσπαθώ να αποστασιοποιούμαι από τις μεταφράσεις, κυρίως στις γλώσσες που δεν γνωρίζω. Αλλιώς θα ήταν βασανιστήριο. Αφήνω τα βιβλία μου να πάρουν τον δρόμο τους σαν να ήταν χαρτιά μέσα σ’ ένα μπουκάλι που ταξιδεύει στη θάλασσα. Είμαι αναγκασμένος να εμπιστεύομαι τους μεταφραστές. Σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει μια συζήτηση πάνω στην έννοια μιας λέξης ή μιας πρότασης. Συμβαίνει και με σένα. Μα πώς θα μπορούσα να ελέγξω την ορθότητα μιας μετάφρασης στα κορεατικά ή τα τουρκικά;

Τέσσερα βιβλία σας [«Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου», «Τα χέρια της μητέρας», «Η ώρα του μαθήματος» και «Το μυστικό του παιδιού»] προτείνονται στο Πρόγραμμα Σπουδών του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτιστικών Αγαθών από το Παν/μιο Πελοποννήσου και δίνονται δωρεάν στους φοιτητές του και ένα εξ αυτών [«Το μυστικό του παιδιού»] και από το τμήμα φιλολογίας του ίδιου πανεπιστημίου. Ποια βιβλία σας θεωρείτε ως τα πιο κατάλληλα για να διδάσκονται σ’ ένα τμήμα ψυχολογίας;

Μου δίνεις μια ωραία είδηση. Θα μπορούσα να ξεχωρίσω τους δύο τόμους πάνω στον Λακάν και την τριλογία που αποτελείται από τα έργα μου Η κλινική του κενού, Ο άνθρωπος χωρίς ασυνείδητο, Οι νέες μελαγχολίες. Αυτά εκφράζουν τον τρόπο που προσεγγίζω τη σύγχρονη κλινική έχοντας ως αφετηρία την επ-ανάγνωση του έργου του Λακάν.

Άλλα έργα μου, όπως αυτά που μόλις ανέφερες, έχουν μια πιο «αφηγηματική» προσέγγιση. Με την έννοια ότι σ’ αυτά υπάρχει πάντα ένα εγχείρημα εννοιολογικής επινόησης –σκέψου για παράδειγμα, Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου– χωρίς να προσφεύγω σε μια εξειδικευμένη γλώσσα, σε έναν κώδικα μιας θεωρίας.

Τόσο στα άρθρα σας σε εφημερίδες και στα social media όσο και στα βιβλία σας («Πατρίδα χωρίς πατέρα», «Πειρασμός του τείχους» –που έχει ήδη μεταφραστεί στα ελληνικά και αναμένουμε να κυκλοφορήσει– αλλά και σε κάποιο μικρό βαθμό στα «Πορτρέτα της επιθυμίας») δεν διστάζετε να εκφράσετε ανοιχτά τη γνώμη σας –κάποιες φορές με καυστικό τρόπο– αναφορικά με την πολιτική και τα δημόσια πράγματα. Έχω στο μυαλό μου την δημαγωγία του «Κινήματος 5 Αστέρια», τον πόλεμο ενάντια στη Ρωσία, την αναγκαιότητα του εμβολίου για τον Covid-19, αλλά και την ανάλυσή σας αναφορικά με τον Μπερλουσκόνι. Στο βιογραφικό σας μπορεί κάποιος να διαβάσει: «Έχοντας συνείδηση της αναγκαιότητας να καταστεί η μόρφωση η βάση της πολιτικής παιδείας ξεκινάει στο Μιλάνο, το 2017, τη δημιουργία της “πολιτικής Ακαδημίας του PD με το όνομα Πιερ-Παόλο Παζολίνι”». Συνεχίζετε μέχρι τώρα αυτή τη δραστηριότητα;

Δυστυχώς, η πολιτική Ακαδημία διήρκεσε μόνο έναν χρόνο. Η ύπαρξή της σφυροκοπήθηκε από την αλλαγή της ηγεσίας που ανέλαβε την διεύθυνση του PD. Είχα προσπαθήσει να επαναφέρω το πρόβλημα της παιδείας στο κέντρο της πολιτικής ζωής σε μια προσπάθεια να αμφισβητήσω την λαϊκιστική ιδεολογία του «ένας ίσον ένας» [Σ.Μ.: Γνωστό σλόγκαν του «Κινήματος 5 Αστέρια»], της ανικανότητας και της δημαγωγίας. Θεωρούσα πως ένα κόμμα της αριστεράς έπρεπε να επικεντρωθεί στην ανάγκη να επιστρέψουμε στη μελέτη. Υπό αυτή την έννοια προσπάθησα να προσθέσω το μικρό μου λιθαράκι.

Γενικότερα πιστεύω πως ένας ψυχαναλυτής αν και δουλεύει στην απομόνωση του δωματίου του με τα πιο μύχια βάσανα των ασθενών του, εμπλέκεται πάντα στην ζωή της πόλης.

Γενικότερα πιστεύω πως ένας ψυχαναλυτής αν και δουλεύει στην απομόνωση του δωματίου του με τα πιο μύχια βάσανα των ασθενών του, εμπλέκεται πάντα στην ζωή της πόλης. Ήταν η θέση του Φρόυντ. Η ατομική ψυχολογία είναι πάντα κοινωνική ψυχολογία. Η ανάλυση της ψυχολογίας των μαζών επιβάλλεται στον Φρόυντ από την εδραίωση του φασισμού και του ναζισμού. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί για την ανάλυσή του ως προς το φαινόμενο του πολέμου ή του καπιταλισμού. Επιπλέον, στην Ιταλία υπάρχει μια εξαιρετική παράδοση κατά την οποία οι ψυχαναλυτές ασχολούνταν, κατά τρόπο άμεσο και ενεργό, με την πολιτική στράτευση. Σκέφτομαι τους Elvio Fachinelli και τον Franco Fornari, για να αναφέρω ενδεικτικά δύο μόνο ονόματα.

Το γεγονός ότι δεν σιωπάτε, δεν είστε διπλωματικός, εκτιμάται από τους αναγνώστες σας ή σας έχει δημιουργήσει προβλήματα; Σας έχει γίνει κάποια κριτική από συναδέλφους σας και τι θα ανταπαντούσατε;

Πιστεύω ότι είναι κατά κύριο λόγο κριτικές προσχηματικές. Κριτικές που τις τροφοδοτεί ο φθόνος. Ελάχιστα ενδιαφέρουσες…

Πώς βλέπετε το μέλλον της Ευρώπης τα επόμενα χρόνια; Ανησυχείτε;

Η Ευρώπη για όλους εμάς δεν είναι επιλογή αλλά πεπρωμένο. Αν η Ευρώπη δεν έχει μέλλον τότε κανένας από μας δεν έχει μέλλον. Είναι αυτό που οι ηγεμονιστικοί εθνικισμοί δεν μπορούν να κατανοήσουν. Η διάλυση των ταυτοτήτων, συνέπεια της αδιαμφισβήτητης εδραίωσης του νεοφιλελευθερισμού, προκάλεσε μετά από μια περίοδο εφορίας, κρίση και σύγχυση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να επανακάμψει μια εμμονή για τα σύνορα και μία νέα οχύρωση πίσω από την κάθε εθνική ταυτότητα. Ο «πειρασμός του τείχους» [Σ.Μ.: όπως είναι ο τίτλος ενός βιβλίου του Ρεκαλκάτι που δεν έχει ακόμα κυκλοφορήσει στα ελληνικά] υπερισχύει της ικανότητας συμπερίληψης της δημοκρατίας. Είναι ένα φαινόμενο που ανέλυσα και στο έργο μου «Οι νέες μελαγχολίες». Ο ηγεμονισμός είναι ταυτόχρονα μια πολιτική και ψυχική τάση. Τείνει να δυναμώνει τις αδύναμες ταυτότητες. Είναι κάτι που η Ευρώπη έχει βιώσει στις απαρχές των φασισμών του 20ου αιώνα.

Ο ηγεμονισμός είναι ταυτόχρονα μια πολιτική και ψυχική τάση. Τείνει να δυναμώνει τις αδύναμες ταυτότητες. Είναι κάτι που η Ευρώπη έχει βιώσει στις απαρχές των φασισμών του 20ου αιώνα.

Στα ελληνικά κυκλοφορούν συνολικά εννέα έργα σας, ενώ έχουν μεταφραστεί και αναμένεται να κυκλοφορήσουν τουλάχιστον άλλα τρία. Τα εννέα αυτά βιβλία αναφέρονται στον πατέρα, τη μητέρα, το παιδί, την επιθυμία, τον έρωτα, τη μάθηση, το βιβλίο, το ασυνείδητο, τον άνθρωπο ως πολίτη, την αγωνία και τη μοναξιά του. Με βάση αυτά θεωρείτε ότι ο Έλληνας αναγνώστης σάς γνωρίζει επαρκώς; Μπορείτε να αναφέρετε κάποια έργα σας που θα περιμένατε να έχουν ήδη μεταφραστεί ή έστω ζητηθεί καθότι αντιπροσωπεύουν περισσότερο το επιστημονικό σας έργο;

Είμαι πολύ δεμένος με την ψυχαναλυτική ψυχοπαθολογία, οπότε θα μπορούσα να αναφέρω τα βιβλία: Η κλινική του κενού, Ο άνθρωπος χωρίς ασυνείδητο και Οι νέες μελαγχολίες. Επίσης, με το έργο που τα τελευταία χρόνια κάνω πάνω στη Βίβλο. Ο Νόμος του λόγου είναι ο πρώτος τόμος τον οποίο θα πρέπει τα επόμενα χρόνια να ακολουθήσει Ο Νόμος της επιθυμίας.

Μια τελευταία ερώτηση, σε σχέση με τα βιβλία σας, έχει ως αφορμή το τελευταίο σας έργο «Ο Νόμος του λόγου. Βιβλικές ρίζες της Ψυχανάλυσης». Υπάρχουν στην Ιταλία ψυχαναλυτές που πιστεύουν σε μια θρησκεία; Η θρησκεία, σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία, δεν είναι μια ψευδαίσθηση, μια αυταπάτη; Η Ψυχανάλυση δεν εμπεριέχει στη σύστασή της την αθεΐα;

Ο αθεϊσμός συνοδεύει την ψυχανάλυση από τις απαρχές της. Ο Φρόυντ είναι το τέκνο του υλισμού με τον οποίο είναι συνυφασμένος ο Διαφωτισμός και ο θετικισμός. Στα μάτια του η θρησκεία είναι ένα παραλήρημα, μια νεύρωση, μια προκατάληψη της ανθρωπότητας. Μια αυταπάτη δηλαδή. Αλλά το όριό του συνίσταται στο ότι ερμηνεύει τη θρησκεία μόνο με τρόπο θρησκευτικό.

Στην πραγματικότητα, η κριτική στη θρησκεία είναι πράγματι κεντρική σε όλη τη Βίβλο. Δεν είναι ο αθεϊσμός ο εχθρός στον οποίο πρέπει να αντιταχθούμε αλλά η θρησκευτική τάση των ανθρώπων να λατρεύουν τα είδωλα, η τάση στον δογματισμό, τον φανατισμό, τον ολοκληρωτισμό, την θυσία του εαυτού. Ο Μωυσής και ο Ιησούς συγκλίνουν σ’ αυτήν την ριζική κριτική απέναντι στη θρησκευτική ψευδαίσθηση.

Δεν είναι ο αθεϊσμός ο εχθρός στον οποίο πρέπει να αντιταχθούμε αλλά η θρησκευτική τάση των ανθρώπων να λατρεύουν τα είδωλα, η τάση στον δογματισμό, τον φανατισμό, τον ολοκληρωτισμό, την θυσία του εαυτού.

Το έργο μου πιστεύω είναι κάτι το ξεχωριστό. Νομίζω πως δεν υπάρχει στην ψυχανάλυση ένα πρότζεκτ σαν το δικό μου. Ένα πρότζεκτ που να ερευνά τις βιβλικές ρίζες της ψυχανάλυσης. Ο μυθολογικός κόσμος της ψυχανάλυσης παραμένει ο ελληνικός κόσμος: Οιδίποδας, Νάρκισσος, Ηλέκτρα, Αντιγόνη.

Και όμως υπάρχουν και άλλες βιβλικές εικόνες που βοηθούν να διαφωτίσουμε το έργο της ψυχανάλυσης. Ας αναλογιστούμε τη μορφή του Κάιν και του Αβραάμ. Στο έργο μου, βέβαια, διερευνώ πολλές ακόμα. Δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή στην Ιταλία και πιστεύω επίσης στη διεθνή κοινότητα της ψυχανάλυσης μια έρευνα αυτού του είδους. Όμως αυτό είναι που την κάνει στα μάτια μου ακόμα πιο συναρπαστική.

Οι σχέσεις Ελλάδας και Ιταλίας σε διάφορα επίπεδα έχουν πολύ βαθιές ρίζες. Στη χώρα μας είστε από τους πιο γνωστούς ψυχαναλυτές, τα βιβλία σας έχουν σταθερούς αναγνώστες, ενώ στην Ιταλία από ό,τι ξέρω Πρόεδρος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας είναι ο Σαράντης Θανόπουλος και παλιότερα ο Αντρέας Γιαννακούλας. Αισθάνεστε ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη και βαθύτερη επικοινωνία με τον ελληνικό πολιτισμό και τους συναδέλφους σας και αναγνώστες σας που κατάγονται από την Ελλάδα;

Δεν είμαι σε θέση να απαντήσω σ’ αυτή την ερώτηση. Πιστεύω όμως ότι η αφοσίωση στις ελληνικές μας ρίζες δεν εξαρτάται από το αίμα ή από τα ονόματα. Ελπίζω σύντομα να έρθω στην Ελλάδα. Εύχομαι να είναι στην Αθήνα. Θα είναι γιορτή για μένα.

^＊ Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ είναι μεταφραστής. Τελευταία του μετάφραση το βιβλίο του Massimo Recalcati «Με ανοιχτό βιβλίο» (εκδ. Κέλευθος).