Συνέντευξη με τον Βρετανό καλλιτέχνη και συγγραφέα James Bridle, με αφορμή το βιβλίο του «Νέα Σκοτεινή Εποχή» (μτφρ. Μανώλης Ανδριωτάκης, εκδ. Μεταίχμιο), μια προειδοποίηση για τα σκοτεινά σύννεφα που συγκεντρώνονται πάνω από τον πλουμιστό ψηφιακό ουρανό που μας καλύπτει όλους.
Του Διονύση Μαρίνου
Τη δεκαετία του ’80, με μια δόση ρομαντισμού, φανταζόμασταν το ψηφιακό μέλλον μας ως ένα ακόμη χρυσόμαλλο δέρας το οποίο ήμασταν προορισμένοι να το κατακτήσουμε. Απότοκος αυτής της βούλησης για ψηφιακή επανάσταση είναι ο σημερινός βαβελικός κόσμος του Διαδικτύου.
Εφαρμογές, social media, πλήθος σάιτ που ραντίζουν την καθημερινότητά μας με σταγονίδια πληροφοριών. Στην ουσία, όλο αυτό στραγγίζει τις δυνάμεις μας να ορίσουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει, αλλά και να υπάρξουμε ως αυτόνομες προσωπικότητες μέσα στο ίντερνετ. Το χάος επενεργεί δραστικά πάνω και μέσα μας.
Ο καλλιτέχνης, συγγραφέας και αρθρογράφος, James Bridle με το βιβλίο του Νέα Σκοτεινή Εποχή (μτφρ. Μανώλης Ανδριωτάκης, εκδ. Μεταίχμιο) ανασύρει αυτή την προβληματική από τα θολά της συμφραζόμενα και μας εμφανίζει αυτό που πραγματικά συμβαίνει: δεν γίνεται να εξακολουθούμε να θεωρούμε πως ο κόσμος μας θα γίνει καλύτερος με το να κατέχουμε περισσότερα δεδομένα. Είναι ένας βεβιασμένος καλλωπισμός της απάθειάς μας. Ο Bridle αποκαλύπτει τα σκοτεινά σύννεφα που συγκεντρώνονται πάνω από τον πλουμιστό ψηφιακό ουρανό που μας καλύπτει όλους. Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε είναι κάτι παραπάνω από αποκαλυπτικός.
Τι σας παρακίνησε να γράψετε το βιβλίο σας Νέα Σκοτεινή Εποχή;
Δουλεύω στον τομέα της τεχνολογίας σχεδόν είκοσι χρόνια, και μερικά από τα μεγάλα ερωτήματα για τις επιπτώσεις της στις ζωές μας δείχνουν να είναι πιο επείγοντα από ποτέ. Κοιτώντας τριγύρω μας, είναι ολοφάνερο πως ο τρόπος που χρησιμοποιούμε την τεχνολογία δεν είναι «βοηθητικός» – άρα, τι ακριβώς κάνουμε και τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό;
Κατανοήσαμε κάτι καινούργιο γύρω από την τεχνολογία στην εποχή της πανδημίας;
Ο κορωνοϊός έφερε στο προσκήνιο όλα τα θέματα που αναπτύσσονται στο βιβλίο – την εξάρτησή μας από τη διαδικτυακή τεχνολογία και τον τρόπο που αυτή ανήκει και ελέγχεται από μεγάλες εταιρείες που δεν λειτουργούν για τα δικά μας συμφέροντα. Η πανδημία μάς έδειξε επίσης πώς η κουλτούρα της πληροφορίας στην οποία ζούμε προωθεί τη συνωμοσία, την πολιτική πόλωση και τη διαίρεση – κάτι που αναπτύσσω επί μακρόν.
Ποιος κατέχει και αντιλαμβάνεται τα πράγματα που χρησιμοποιούμε και ποιος ωφελείται από τη χρήση τους; Οποιοδήποτε τεχνολογικό ζήτημα, σε επαρκή κλίμακα, είναι πραγματικά ένα πολιτικό πρόβλημα. Μιλώ, λοιπόν, για το ζήτημα της εξουσίας στην τεχνολογία.
Στο βιβλίο σας ασκείτε έντονη κριτική για το ψηφιακό μας μέλλον. Την ίδια στιγμή, όμως, δεν δαιμονοποιείτε την τεχνολογία. Μπορείτε να μας πείτε την ουσία της κριτικής σας;
Το θέμα δεν είναι αυτή καθ’ αυτή η τεχνολογία, αλλά η εξουσία μέσω αυτής. Ποιος κατέχει και αντιλαμβάνεται τα πράγματα που χρησιμοποιούμε και ποιος ωφελείται από τη χρήση τους; Οποιοδήποτε τεχνολογικό ζήτημα, σε επαρκή κλίμακα, είναι πραγματικά ένα πολιτικό πρόβλημα. Μιλώ, λοιπόν, για το ζήτημα της εξουσίας στην τεχνολογία.
Εμείς οι χρήστες έχουμε τη δύναμη να επανασχεδιάσουμε το διαδίκτυο σύμφωνα με το συμφέρον μας;
Αναμφίβολα. Υπάρχουν εργαλεία και διαδικασίες για δική μας χρήση. Όπως το αποκεντρωμένο και διανεμημένο λογισμικό, ανοιχτοί κώδικες και εφαρμογές peer to peer – που παρουσιάζουν εναλλακτικές λύσεις για το τρέχον δίκτυο. Αλλά βασίζονται στην ικανότητα να εκπαιδεύσουμε τον εαυτό μας, ο οποίος συνεχώς δέχεται επίθεση.
Υπάρχει περίπτωση οι μελλοντικές επαναστάσεις να μην διεξάγονται στους δρόμους, αλλά μέσω των κομπιούτερ και του διαδικτύου;
Προσωπικά δεν βρίσκω ουσιαστική διαφοροποίηση. Η τεχνολογία δεν είναι αποξενωμένη από την καθημερινότητα, την κουβαλάμε στο δρόμο και ο δρόμος μας υποχρεώνει να την χρησιμοποιούμε. Επομένως, αυτά τα δύο είναι εντελώς εμπλεκόμενα.
Είναι χίμαιρα να λέμε πως το Διαδίκτυο έκανε τον κόσμο πιο δημοκρατικό ή όντως αυτό έκανε;
Το Διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να καταστήσει την πολιτική συμμετοχή πιο προσβάσιμη και πιο διαφορετική, αλλά αυτός δεν είναι ο τρόπος που έχει σχεδιαστεί ευθύς εξαρχής. Αυτό που έχει σημασία είναι το πώς επιλέγουμε να το χρησιμοποιήσουμε.
Καμία εφαρμογή που είναι σχεδιασμένη από μερικούς προνομιούχους λευκούς, για δικό τους κέρδος, και σύμφωνα με τη δική τους καπιταλιστική λογική, δεν πρόκειται ποτέ να υπηρετήσει τη δημοκρατία.
Ιδιαιτέρως τα social media. Τείνουμε να πιστεύουμε πως το Facebook ή το Instagram έδωσαν δύναμη σε κοινούς ανθρώπους.
Αυτή είναι η χίμαιρα. Καμία εφαρμογή που είναι σχεδιασμένη από μερικούς προνομιούχους λευκούς, για δικό τους κέρδος, και σύμφωνα με τη δική τους καπιταλιστική λογική, δεν πρόκειται ποτέ να υπηρετήσει τη δημοκρατία. Αυτές οι εφαρμογές δεν είναι απλώς άχρηστες, είναι ενεργά ανταγωνιστικές στην πολιτική μας δύναμη.
Από την άλλη μήπως το Διαδίκτυο μας αφαιρεί την έννοια της αλληλεγγύης και μας ωθεί στον μονήρη βίο;
Όχι. Μπορώ να το αντικρούσω αυτό από τη δική μου εμπειρία. Είμαι στο Διαδίκτυο εδώ και τριάντα χρόνια και ως εκ τούτου γνωρίζω περισσότερα και ενδιαφέρομαι περισσότερο για την κατάσταση του κόσμου.
Μπορούμε να φανταστούμε το μέλλον της τεχνολογίας; Υπάρχει κάτι που πρέπει να μας φοβίζει απ΄ αυτή την αναπόδραστη πρόοδο;
Υπάρχουν πολλά που πρέπει να μας φοβίζουν εάν η γνώση και η δύναμη παραμείνουν στα χέρια μερικών εταιρειών ή βίαιων κρατών που αναζητούν κέρδος. Αλλά υπάρχουν, επίσης, πολλά που πρέπει να μας κάνουν να ελπίζουμε εάν διανέμουμε καλύτερα την αντίληψη και τις ενέργειές μας μέσω των εργαλείων που ήδη χρησιμοποιούμε.
Για χρόνια πιστεύουμε πως μπορούμε να κατανοήσουμε και κυριαρχήσουμε στον κόσμο μέσω μόνο της τεχνολογίας. Στις μέρες μας μπορούμε να συνεχίσουμε να το πιστεύουμε;
Η τεχνολογία ήταν πάντα ταυτισμένη με τον σκοπό να ελέγχει τον κόσμο, με κάποιο τρόπο – από το απλό σφυρί έως έναν υπολογιστή. Αυτή η ορμή είναι που ευθύνεται για την ιδέα της κυριαρχίας. Εάν σταματήσουμε να προσπαθούμε να ελέγξουμε τον κόσμο –αν ξεκινήσουμε από τη διάλυση των άνισων δομών εξουσίας, αντί να τις υποστηρίξουμε– τότε θα μπορούσαμε να έχουμε κάποια ελπίδα προόδου.
Το να ξέρεις κάτι δεν είναι το ίδιο με το να το αντιλαμβάνεσαι και να το κατανοείς. Τα δεδομένα δεν είναι το ίδιο με τη γνώση και η κριτική σκέψη δεν είναι το ίδιο με την ψηφιακή επεξεργασία.
Καθημερινά καταναλώνουμε μεγάλο αριθμό δεδομένων. Ταυτόχρονα ολοένα και λιγότερο γνωρίζουμε τι πραγματικά συμβαίνει στον κόσμο. Δεν είναι ένα παράδοξο όλο αυτό;
Είναι παράδοξο, αλλά μόνο αν πιστέψουμε ότι ο κόσμος είναι κάτι που μπορεί να περιοριστεί σε δεδομένα. Δεν είναι. Ο κόσμος δεν είναι υπολογιστής, ο εγκέφαλος δεν είναι υπολογιστής, οι άνθρωποι και τα άλλα όντα δεν είναι υπολογιστές. Ο κόσμος φαίνεται χαοτικός σε μια μηχανή επειδή δεν μπορεί να μειωθεί σε μονάδες και μηδενικά. Εάν προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο με άλλους τρόπους, μπορεί να τα πάμε καλύτερα.
Ποια είναι η έννοια του όρου «Computer thinking» που χρησιμοποιείτε;
Αυτό πού είπα προηγουμένως. Το να περιορίζεις τα πάντα σε δεδομένα και να υποθέτεις πως κάθε πρόβλημα μπορεί να πλαισιωθεί, να υποβληθεί σε επεξεργασία και να επιλυθεί από υπολογιστές. Φαίνεται γελοίο, αλλά αυτή είναι η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε – μια τεράστια αποτυχία της φαντασίας, που προκλήθηκε από την τεχνολογική ανάπτυξη και την εκπαιδευτική αποτυχία επί σχεδόν ενός αιώνα.
Μήπως αντί για πληροφορία χρειαζόμαστε κάτι άλλο για να κατανοήσουμε τις κοινωνίες μας;
Εκπαίδευση! Το να ξέρεις κάτι δεν είναι το ίδιο με το να το αντιλαμβάνεσαι και να το κατανοείς. Τα δεδομένα δεν είναι το ίδιο με τη γνώση και η κριτική σκέψη δεν είναι το ίδιο με την ψηφιακή επεξεργασία.
Στο βιβλίο κάνετε λόγο για την επιστροφή στην ιδέα ενός «cloud». Μπορείτε να μας αναπτύξετε τη σκέψη σας επ’ αυτού;
Το «cloud» είναι αυτός ο όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει το Διαδίκτυο – όλοι αυτοί οι υπολογιστές, που εργάζονται μακριά, που πιστεύουμε ότι παράγουν γνώση και κατανόηση. Όμως, όπως έχω πει, δεν λειτουργεί έτσι ο κόσμος, γι' αυτό βρισκόμαστε σε τέτοιο χάος. Αλλά από την άλλη πλευρά, τι καταπληκτικό αποτέλεσμα! Έχουμε ρίξει όλη μας τη γνώση και τη μηχανική σ’ αυτό το πρόβλημα και η απάντηση είναι: ο κόσμος είναι συννεφιασμένος! Πρέπει να ξανασκεφτούμε και αυτό μας λέει το «cloud».
Τι ρόλο παίζουν στην καθημερινότητά μας όλα αυτά τα app που έχουν οι συσκευές μας;
Οι εφαρμογές έχουν σχεδιαστεί για να κερδίζουν χρήματα αυτοί που τα δημιουργούν και τα κατέχουν. Επιπλέον, να κάνουν τα πράγματα ευκολότερα για εμάς και να μας αποσπούν την προσοχή. Έτσι, χρησιμεύουν για να κάνουν τους πλούσιους και ισχυρούς πιο πλούσιους και ισχυρούς, για να μειώσουν την εκπροσώπησή μας και την εξουσία μας και να μας αποσπάσουν από τα πραγματικά ζητήματα που αντιμετωπίζουμε.
Είστε επίσης καλλιτέχνης. Πώς μεταβολίζετε τις σκέψεις, τις ιδέες και τα ερωτήματά σας στη δουλειά σας;
Με το να κάνω αυτό ακριβώς! Να σκέφτομαι, να γράφω και να δημιουργώ. Αυτό είναι η τέχνη για μένα: μια διαδικασία δημιουργίας, παραγωγής, σκέψης και προσπάθειας να επικοινωνήσω με τους άλλους.
* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, η ποιητική συλλογή «Ποτέ πια εμείς» (εκδ. Μελάνι).