Ιωάννης Ε. Κωτούλας: «Η αντίσταση της Ουκρανίας στη ρωσική εισβολή έχει αναδείξει τη σημασία της εθνικής ταυτότητας»

Θα μπορούσε να αποφευχθεί η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ή η προσάρτηση της Κριμαίας θα έπρεπε να μας είχε προϊδεάσει;

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αποτελεί την κορύφωση του ρωσικού αναθεωρητισμού σε βάρος της Ουκρανίας, με προηγούμενο επεισόδιο την προσάρτηση της Κριμαίας και την απόσχιση του Ντονμπάς το 2014. Η κατάληψη της Κριμαίας αποτελούσε σαφή παραβίαση των όρων του Μνημονίου της Βουδαπέστης (1994) και της Συμφωνίας Φιλίας Ρωσίας-Ουκρανίας (1997), ενώ αποτελούσε την πρώτη προσάρτηση τμήματος της επικράτειας κυρίαρχου κράτους μετά το 1945. Η εισβολή εξάλειψε την προοπτική ενός συμβιβασμού στο ζήτημα της εφαρμογής των συμφωνιών Μινσκ 2. Η εισβολή σε όλη την ουκρανική επικράτεια ήταν ένα από τα τρία σενάρια εξέλιξης της ρωσικής επιθετικότητας.

Το σενάριο χαμηλής ρωσικής επιθετικότητας ήταν η στρατιωτική πίεση για αποδοχή ευρείας διοικητικής αυτονομίας των αποσχισθέντων εδαφών και ομοσπονδιοποίηση της Ουκρανίας, με δικαίωμα αρνησικυρίας των ελεγχόμενων από τον ρωσικό παράγοντα αποσχισθέντων εδαφών στην εξωτερική πολιτική της χώρας. Έτσι η Ρωσία θα αναιρούσε τη δυτικόφιλη στροφή της Επανάστασης της Αξιοπρέπειας (2013-2014). Σε ένα σενάριο μέσης ρωσικής επιθετικότητας η Ρωσία θα χρησιμοποιούσε την στρατιωτική κινητοποίηση για περιορισμένη εισβολή στo Ντονέτσκ και το Λουχάνσκ έχοντας αναγνωρίσει τις δύο περιοχές ως κράτη, όπως είχε ενεργήσει το 2008 στις αποσχισθείσες περιοχές της Γεωργίας, την Αμπχαζία και τη Νότιο Οσσετία. Σε παραλλαγή του δεύτερου σεναρίου οι δύο αποσχισθείσες λαϊκές δημοκρατίες θα ενσωματώνονταν στη ρωσική επικράτεια, όπως όντως συνέβη με την προσάρτησή τους από τη Ρωσική Ομοσπονδία τον Σεπτέμβριο του 2022. Στο σενάριο αυτό η Ρωσία δεν θα εισέβαλλε στην υπόλοιπη Ουκρανία. Οι οικονομικές κυρώσεις και η αμυντική συνδρομή εκ μέρους των δυτικών κρατών θα ήταν περιορισμένες.

Το μαξιμαλιστικό σενάριο ήταν η πλήρης εισβολή, η τριμερής συνομοσπονδία Ανατολικών Σλάβων Ρωσίας-Ουκρανίας-Λευκορωσίας και η εγκαθίδρυση ρωσόφιλης συνεργατικής κυβερνήσεως στο Κίεβο. Από όλα τα δυνητικά σενάρια, η Ρωσία επέλεξε τη μαξιμαλιστική οδό της ολικής εισβολής. Η Ρωσία επεδίωκε μία μινι-ΕΣΣΔ, ένα τριμερές σχήμα των Ανατολικών Σλάβων 200 εκ. ως θριαμβική στιγμή αποκατάστασης της ισχύος της μετά το 1991. Η ρωσική ηγεσία αποφάσισε την πλήρη εισβολή πιθανότατα τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο 2021, μετά την αποχώρηση των Η.Π.Α. από το Αφγανιστάν και την εικόνα αποσυντονισμού. Η Ρωσία θεωρούσε ότι Η.Π.Α. και Ε.Ε. δεν θα αντιδρούσαν δυναμικά και ότι θα ήλεγχε την Ουκρανία σε σύντομο διάστημα, με κατάληψη του Κιέβου εντός 3 ημερών και της χώρας εντός 1-2 εβδομάδων. Η απόφαση της πλήρους εισβολής βασίσθηκε σε λανθασμένες πληροφορίες και τη διαθλαστική αντίληψη της ρωσικής προπαγάνδας για την ουκρανική ιστορική και εθνική ταυτότητα.

Πόσο επηρεάζει τις αποφάσεις του Πούτιν ο γενικότερος ρωσικός αναθεωρητισμός;

Ο ρωσικός αναθεωρητισμός κλιμακώθηκε με ορόσημα τη ρήξη των σχέσεων με τη Δύση στη Συνδιάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου το 2007, την εισβολή στη Γεωργία το 2008 και την πρώτη εισβολή στην Ουκρανία το 2014. Ο ρωσικός αναθεωρητισμός θεωρεί την Ουκρανία τμήμα του μετασοβιετικού γεωπολιτικού χώρου (Εγγύς Εξωτερικό) και του τριμερούς πανρωσικού έθνους. Η εισβολή οφείλεται στην αυτοεικόνα της Ρωσίας ως αυτοκρατορικής δύναμης, μία δομική παράμετρος της ρωσικής ιστορίας, η οποία επανέρχεται ασχέτως ιδεολογικού προσήμου (τσαρική Ρωσική Αυτοκρατορία, κομμουνιστική ΕΣΣΔ, ευρασιατική Ρωσική Ομοσπονδία).

Σε ιστορικό και ιδεολογικό επίπεδο η εισβολή βασίστηκε στην αντίληψη του ρωσικού αναθεωρητισμού ότι η Ουκρανία δεν διαθέτει ιστορικό βάθος και εθνική πολιτισμική αυτονομία, αλλά αποτελεί τμήμα του τριμερούς πανρωσικού έθνους. Οι αντιλήψεις αυτές υπήρξαν θεμελιώδης παράγοντας της απόφασης εισβολής και της αποτυχίας της...

Σε ιστορικό και ιδεολογικό επίπεδο η εισβολή βασίστηκε στην αντίληψη του ρωσικού αναθεωρητισμού ότι η Ουκρανία δεν διαθέτει ιστορικό βάθος και εθνική πολιτισμική αυτονομία, αλλά αποτελεί τμήμα του τριμερούς πανρωσικού έθνους. Οι αντιλήψεις αυτές υπήρξαν θεμελιώδης παράγοντας της απόφασης εισβολής και της αποτυχίας της, καθώς οι Ρώσοι θεωρούσαν ότι οι Ουκρανοί θα τους υποδεχθούν ως απελευθερωτές από το καθεστώς του Κιέβου. Η υψηλή στρατηγική της Ρωσίας συνίστατο στον οριστικό έλεγχο της Ουκρανίας, η οποία θεωρείται το σημαντικότερο δομικό τμήμα της ζώνης ανάσχεσης της Ρωσίας έναντι της δυτικής γεωπολιτικής επιρροής. Η ζώνη ανάσχεσης της Ρωσίας περιλαμβάνει την Ουκρανία, τη Λευκορωσία και τη Μολδαβία ως ακόμη ασταθή τμήματα του μετασοβιετικού χώρου και χρησιμεύει στην προστασία του πυρήνα ισχύος της Ρωσίας που ταυτίζεται με το ευρωπαϊκό τμήμα.

Ως τώρα θεωρούσαμε πως υπάρχει μια νέα διπολικότητα στην παγκόσμια τάξη (Η.Π.Α.-Κίνα). Ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει τις σταθερές;

Το διεθνές σύστημα έχει καταστεί πολυπαραγοντικό, αλλά όχι πολυπολικό, όπως καθίσταται αντιληπτός ο όρος ως σύστημα πόλων ισότιμης ισχύος. Στο διεθνές σύστημα εξακολουθεί και υπάρχει μόνον μία παγκόσμια δύναμη, οι Η.Π.Α., ενώ Ρωσία και Κίνα είναι περιφερειακές μεγάλες δυνάμεις, με την Κίνα να καθίσταται σταδιακά ο δεύτερος παγκόσμιος πόλος. Το ΝΑΤΟ δεν διαθέτει ισοδύναμη αντίπαλη στρατιωτική συμμαχία, ενώ η προσέγγιση Κίνας-Ρωσίας είναι διπλωματική, αλλά όχι αμυντική συμμαχία. Η πολυπολικότητα ισχύει σε επίπεδο οικονομίας και διπλωματικής επιρροής, οι Η.Π.Α. παραμένουν όμως η μόνη δύναμη με δυνατότητες παγκόσμιας προβολής ισχύος.

Οπωσδήποτε οι δύο μεγάλοι ευνοημένοι από τον πόλεμο είναι οι Η.Π.Α. και η Κίνα. Για τις Η.Π.Α. ο πόλεμος έχει πολλαπλά οφέλη: τη διεύρυνση και ενίσχυση του ΝΑΤΟ, την ευθυγράμμιση της αμφίθυμης Ε.Ε. στον αντιρωσικό συνασπισμό και την απεξάρτησή της από τις ρωσικές ενεργειακές ροές, την πρόκληση σημαντικής υποβάθμισης των ρωσικών αμυντικών δυνατοτήτων με ελάχιστο οικονομικό κόστος και τη συγκράτηση της Κίνας. Η Κίνα ευνοείται επίσης διότι υπάγει τη Ρωσία στην οικονομική και διπλωματική της ηγεμονία αντιστρέφοντας την παλαιά σχέση όπου η Ρωσία ήταν ο ηγεμονικός παράγοντας του αντιδυτικού στρατοπέδου. Σε περίπτωση ήττας στην Ουκρανία η Ρωσία θα αναπροσανατολισθεί προς την Ασία, όπου όμως θα πρέπει να διαχειρισθεί τις φιλοδοξίες της Κίνας, της Ινδίας και της Τουρκίας.

Είναι φανερό πια πως οι Ρώσοι δεν περίμεναν ότι ο πόλεμος θα διαρκέσει τόσο πολύ. Υπάρχει στον ορίζοντα πιθανότητα κατάπαυσης του πυρός και υπό ποιες συνθήκες;

Στην παρούσα συγκυρία δεν διαφαίνεται η προοπτική ανακωχής, καθώς οι δύο πλευρές δεν διαθέτουν επαρκή κίνητρα. Η Ουκρανία επιδιώκει να ανακτήσει τα κατεχόμενα εδάφη, η Ρωσία να παγιώσει τον έλεγχό της στην κατεχόμενη ζώνη, με τελευταία κόκκινη γραμμή την Κριμαία. Ο πόλεμος θα διαρκέσει αρκετά ακόμη έτη διαψεύδοντας την ανιστορική ταυτολογική αντίληψη ότι οι πόλεμοι μεγάλης κλίμακας με συμβατικές δυνάμεις δεν είναι πλέον πιθανοί. Υπάρχουν τρία κύρια σενάρια (πόλεμος φθοράς, ουκρανική νίκη, ρωσική νίκη) βάσει δύο υποθέσεων εργασίας.

Ο πόλεμος θα διαρκέσει αρκετά ακόμη έτη διαψεύδοντας την ανιστορική ταυτολογική αντίληψη ότι οι πόλεμοι μεγάλης κλίμακας με συμβατικές δυνάμεις δεν είναι πλέον πιθανοί.

Η Υπόθεση Οικονομικής Ισχύος εδράζεται στην υπέρτερη οικονομική ισχύ της δυτικής συμμαχίας και καταλήγει σε τελική νίκη της Ουκρανίας. Όσο η δέσμευση των δυτικών κρατών υπέρ της Ουκρανίας διατηρείται αμετάβλητη και τηρουμένων άλλων παραμέτρων σταθερών (ανθρώπινες απώλειες, διπλωματία), η υπέρτερη δυτική οικονομική ισχύς και τεχνολογία θα επιφέρει στρατηγικό αδιέξοδο της Ρωσίας.

Η Υπόθεση Ανθρωπίνων Απωλειών εδράζεται στο συγκριτικό πλεονέκτημα της Ρωσίας στη δυνατότητα επιστράτευσης λόγω υπέρτερου πληθυσμού (144 εκ.) συγκριτικώς προς τον ουκρανικό (42 εκ.) και καταλήγει σε ρωσική νίκη. Οι υψηλές απώλειες αναγκάζουν τη Ρωσία να στρατολογεί όλο και περισσότερους άνδρες. Μία εξισορροπημένη προσέγγιση μεταξύ των δύο υποθέσεων αποτυπώνεται στην έως τώρα εξέλιξη. Η διαφαινόμενη τάση αφορά στατική ισορροπία βάσει ενός πολέμου φθοράς. Οι δύο πλευρές επιδιώκουν να προκαλέσουν εξάντληση η μία στην άλλη, ανθρώπων (σε βάρος της Ουκρανίας) και υλικών πόρων/εξοπλισμού (σε βάρος της Ρωσίας).

Ποια μπορεί να είναι η επόμενη ημέρα για την Ουκρανία και τη Ρωσία, αν και όποτε τελειώσει ο πόλεμος;

Η μεταπολεμική τάξη θα εξαρτηθεί από το αποτέλεσμα του πολέμου, ο οποίος έχει επιφέρει την κατάλυση των ιστορικών δεσμών των δύο εθνών δημιουργώντας μία νέα ουκρανική εθνική ταυτότητα, δυτική και αντιρωσική. Η Ρωσία απώλεσε από δυνητικό σύμμαχο ή εξηρτημένο κράτος την Ουκρανία, χώρα με ανατολικοσλαβικό πληθυσμό και εμπειρία ιστορικής συμβιώσεως με τους Ρώσους. Η Ουκρανία θα επιδιώξει την είσοδο στην Ε.Ε., η οποία αποτελεί πιθανή προοπτική μετά τη λήξη του πολέμου. Η εισδοχή στο ΝΑΤΟ δεν θεωρείται πιθανή, θα συνέβαινε μόνον σε περίπτωση ολικής ήττας της Ρωσίας.

Εάν η Ρωσία ηττηθεί, θα στραφεί αρχικώς προς την Ασία επιτείνοντας την ευρασιατική αυτοαντίληψή της, αργότερα όμως θα επιδιώξει να προσεγγίσει την Ε.Ε. αν συναντήσει προκλήσεις στην Ασία. Σε κάθε περίπτωση διαπιστώνουμε στη μακρά ιστορική διάρκεια (σε σύγκριση με το 1945 και το 1991) την επέκταση του ορίου της Δύσης ως γεωπολιτικής ενότητας προς τα ανατολικά, στο όριο πλέον του πυρήνα ισχύος της Ρωσίας. Για πρώτη φορά στην ιστορία της η Ευρώπη έχει ενοποιηθεί σχεδόν πλήρως στο πλαίσιο στρατιωτικής συμμαχίας (ΝΑΤΟ).

Η Ε.Ε. στην αρχή του πολέμου φάνηκε απροετοίμαστη και αμήχανη. Πιστεύετε πως στη συνέχεια η στάση της δικαιώνεται;

Η Ε.Ε. είχε υπερτιμήσει τη σημασία των οικονομικών κυρώσεων, θεωρώντας ότι θα επαρκούσαν για την αποτροπή της εισβολής. Γερμανία και Γαλλία τηρούσαν ευμενή προς τη Ρωσία οπτική λόγω στενών οικονομικών δεσμών (Γερμανία) ή τάσεων αυτονόμησης από την ευρωατλαντική γεωπολιτική οπτική (Γαλλία), ενώ οι υπηρεσίες πληροφοριών τους αιφνιδιάσθηκαν από την εισβολή, σε αντίθεση με τις υπηρεσίες πληροφοριών των Η.Π.Α., του Ηνωμένου Βασιλείου και της Εσθονίας, οι οποίες ορθώς εκτίμησαν ότι η Ρωσία θα εισβάλει. Ο πόλεμος στην Ουκρανία χρησιμεύει για τη διάλυση πολλών μύθων.

Ο πρώτος μύθος ήταν ότι οι κανονικοί πόλεμοι με συμβατικές δυνάμεις αποτελούν αναχρονιστικές εκδηλώσεις στη νέα εποχή των διεθνοποιημένων υπερκρατικών δεσμών. [...] Ο δεύτερος μύθος είναι ότι η ασφάλεια των κρατών συνδέεται πρωτίστως με τις προβλέψεις της διεθνούς τάξεως και όχι με την ίδια τη στρατιωτική ετοιμότητα ενός κράτους. [...] Ο τρίτος μύθος, ο οποίος χαρακτηρίζει κατ’ εξοχήν τους δυτικοευρωπαϊκούς πληθυσμούς, είναι ότι η εθνική και πολιτισμική ταυτότητα είναι αναχρονιστικές.

Ο πρώτος μύθος ήταν ότι οι κανονικοί πόλεμοι με συμβατικές δυνάμεις αποτελούν αναχρονιστικές εκδηλώσεις στη νέα εποχή των διεθνοποιημένων υπερκρατικών δεσμών. Η οικονομική εξάρτηση Ρωσίας-Ε.Ε. δεν απέτρεψε τη ρωσική εισβολή (όπως οι δεσμοί Γερμανίας-Βρετανίας δεν είχαν αποτρέψει τον Α΄ Παγκόσμιο), ενώ η Ρωσία δεν ενδιαφέρεται για το οικονομικό κόστος των δυτικών κυρώσεων παρά μόνον εάν αυτές καταστήσουν αδύνατο το πολεμικό εγχείρημά της.

Ο δεύτερος μύθος είναι ότι η ασφάλεια των κρατών συνδέεται πρωτίστως με τις προβλέψεις της διεθνούς τάξεως και όχι με την ίδια τη στρατιωτική ετοιμότητα ενός κράτους. Οι διεθνείς δεσμεύσεις της δεκαετίας του 1990, όταν η Ουκρανία παρέδωσε το πυρηνικό της οπλοστάσιο με αντάλλαγμα την αναγνώριση των συνόρων και της ανεξαρτησίας της, και οι διαβεβαιώσεις της Ρωσίας για σεβασμό της κρατικής κυριαρχίας της δεν προστάτευσαν την Ουκρανία. Μόνον η ένοπλη αντίσταση, η οποία βασιζόταν στην πολεμική προετοιμασία των ετών 2014-2022, πριν την αποφασιστική δέσμευση των δυτικών κρατών υπέρ της ουκρανικής κυριαρχίας, έσωσε την Ουκρανία από τον κρατικό θάνατο.

Ο τρίτος μύθος, ο οποίος χαρακτηρίζει κατ’ εξοχήν τους δυτικοευρωπαϊκούς πληθυσμούς, είναι ότι η εθνική και πολιτισμική ταυτότητα είναι αναχρονιστικές. Η αντίσταση της Ουκρανίας στη ρωσική εισβολή έχει αναδείξει τη σημασία της εθνικής ταυτότητας και της τραγικής αντίληψης της ιστορίας. Αντιθέτως τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης είχαν ιστορική εμπειρία υπαγωγής στον ρωσικό (και σοβιετικό) ηγεμονισμό και διέγνωσαν το διακύβευμα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία.

Σε ποιο βαθμό τα συμφέροντα Η.Π.Α. ΚΑΙ Ε.Ε. ταυτίζονται στην Ουκρανία; Μήπως οι Η.Π.Α. «σέρνουν» την Ευρώπη σε έναν πιο παρατεταμένο πόλεμο απ’ ό,τι θα επίτασσε το συμφέρον της;

Τα συμφέροντα Η.Π.Α.-Ε.Ε. αλληλεπικαλύπτονται, αλλά δεν ταυτίζονται. Η Ε.Ε. έχει αναλάβει την οικονομική παράμετρο περιλαμβανομένης της υποδοχής Ουκρανών προσφύγων, ενώ οι Η.Π.Α. την αποστολή στρατιωτικού υλικού και πληροφοριών στην Ουκρανία. Σε γεωπολιτικό επίπεδο, το συμφέρον της Ε.Ε. είναι να μην υπόκειται στην επιρροή ενός γειτονικού εχθρικού ηγεμονικού δρώντος, όπως η Ρωσία, η οποία είναι δυσαναλόγως ισχυρή σε σχέση με τα ευρωπαϊκά κράτη. Η προσέλκυση της Ρωσίας σε ένα συνεργατικό οικονομικό σχήμα έχει πλέον αναιρεθεί μετά τις κυρώσεις, ωστόσο πιθανώς να επιστρέψει μετά τη λήξη του πολέμου και την αδυναμία της Ρωσίας να υποκαταστήσει την αγορά της Ε.Ε. με τη στροφή προς την Ασία, όπου τα γεωγραφικά και γεωπολιτικά δεδομένα δεν ευνοούν την οικονομική ανάπτυξη. Τέλος, θα πρέπει να ρωτήσουμε τι θα πρέπει να κάνει η ίδια η Ρωσία. Η Ρωσία πρέπει να επανεπινοήσει τον εαυτό της καθιστάμενη τμήμα της αρχιτεκτονικής ασφαλείας της Ευρασίας, εξέλιξη, η οποία όμως προϋποθέτει την αναίρεση του αναθεωρητισμού και την υιοθέτηση μιας τελείως νέας κρατικής πολιτικής βάσει του διεθνούς δικαίου.

Το σκηνικό πολεμικής έντασης επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα τη χώρα μας; Η Τουρκία του Ερντογάν έχει κι αυτή έντονες τάσεις αναθεωρητισμού.

Ο πόλεμος έχει παγκόσμιες και περιφερειακές συνέπειες. Η εισβολή έως τώρα έχει επιφέρει την επιβεβαίωση της στρατηγικής ενότητας του πλέγματος Η.Π.Α.-Ε.Ε., τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ με τη εισδοχή της Σουηδίας και της Φινλανδίας –κρατών υψηλού θεσμικού επιπέδου με αξιόμαχες στρατιωτικές δυνάμεις–, και τη επίταση του βαθμού πολεμικής ετοιμότητας των ευρωπαϊκών κρατών. Κατά συνέπεια η εισβολή πέτυχε το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα από τις αρχικές στοχεύσεις. Η Τουρκία τηρεί πολιτική ισορροπιών, ωστόσο η σύγκρουση συνέβαλε στη μείωση των τουρκικών προκλήσεων κατά της Ελλάδος, καθώς η ενότητα του ΝΑΤΟ προέκυψε ως μείζων υπερδομική αναγκαιότητα. Σε κάθε περίπτωση, ο πόλεμος κατά της Ουκρανίας αποτελεί τη σημαντικότερη εξέλιξη του διεθνούς συστήματος στον 21ο αιώνα και οι συνέπειές του μεταβάλλουν ήδη την παγκόσμια τάξη.

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.