«Γραφή κοφτερή σαν μαχαίρι» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Σαν ένας αυτόνομος οργανισμός όσον αφορά την υλικότητα της συγγραφικής εργασίας: χρησιμοποιείτε διαγραφές και αμέτρητες διορθώσεις, προσθήκες και απαλείψεις παραγράφων, φράσεων. Μπορείτε να δώσετε μια τάξη ιδεών σχετικά με τη φύση αυτών των διορθώσεων και απαλείψεων, εφόσον τουλάχιστον γίνονται με πανομοιότυπο τρόπο και ανταποκρίνονται σε μια αμετάβλητη ανάγκη για όλα σας τα κείμενα; Τι απαλείφετε, τι προσθέτετε, και πώς; Μοιάζετε να βρίσκεστε στους αντίποδες της χρήσης εκείνων των, γεμάτων διορθώσεις και επισημάνσεις, μικρών χαρτιών που κολλούσαν άλλοτε στο περιθώριο ενός χειρογράφου…

Τα χειρόγραφά μου μοιάζουν ολοένα περισσότερο με πάτσγουορκ: κάθε φύλλο περιλαμβάνει παραγράφους, γεμάτες με προσθήκες, πάνω από λέξεις, ανάμεσα στις αράδες και στο περιθώριο, με μαρκαδόρους διαφόρων χρωμάτων ή με μαύρο μολύβι κάποιες φορές. Η θέση αυτών των παραγράφων δεν είναι σταθερή, εξού και επισημαίνονται οι παραπομπές σε σελίδες. Στο φύλλο 10, για παράδειγμα, μπορεί να προστεθεί το 10α, το 10β, ακόμα και το 10γ (μέχρι εκεί έχω φτάσει, για την ώρα). Τελευταία, άρχισα να χρησιμοποιώ τα ποστ-ιτ, αλλά δεν τα εμπιστεύομαι, γιατί δεν θέλω να χαθεί τίποτα, θέλω να κρατώ τα πάντα, αυτό που δεν μου αρέσει μια μέρα μπορεί να με ικανοποιήσει την επομένη.

Όλα αυτά ανταποκρίνονται στον τρόπο που γράφω όταν είμαι βυθισμένη στο σχέδιο, στην κατασκευή του: αφενός προχωρώ πολύ αργά, και αφετέρου προσθέτω ασταμάτητα, εισάγω πράγματα που μου έρχονται είτε τη στιγμή που γράφω, είτε οποτεδήποτε, στην καθημερινή ζωή. Λιγοστές απαλείψεις. Αντιθέτως, απαλείφω πολλά στο τελευταίο στάδιο, όταν μεταφέρω το κείμενο στον υπολογιστή (εδώ και εφτά χρόνια, πριν χρησιμοποιούσα τη γραφομηχανή που περιόριζε αναγκαστικά τον αριθμό των διορθώσεων και των αλλαγών). Συχνά, όταν το κείμενο έχει πλέον τυπωθεί, και ξαναβλέπω το χειρόγραφο, αναρωτιέμαι γιατί αφαίρεσα το τάδε ή το δείνα πράγμα, και δεν μπορώ να το εξηγήσω. Αμφιβάλλω κατά πόσον η γενετική κριτική μπορεί να το κάνει, επειδή, σε αυτή την τελική εργασία επί του κειμένου, υπακούω σε ένα είδος ανάγκης, στην οποία το βιβλίο εξετάζεται συνολικά, σαν ένας αυτόνομος οργανισμός, έξω από μένα, με τον οποίο είμαι εντούτοις ένα. Μια ανάγκη που χάνεται μόλις το βιβλίο τελειώσει και εκδοθεί. Εξού και ορισμένες απαλείψεις μού φαίνονται ακατανόητες.

Συχνά, όταν το κείμενο έχει πλέον τυπωθεί, και ξαναβλέπω το χειρόγραφο, αναρωτιέμαι γιατί αφαίρεσα το τάδε ή το δείνα πράγμα, και δεν μπορώ να το εξηγήσω.

Οι σημειογραφίες σχετικά με τη γραφή, τη διαδικασία της μνήμης, την προσέγγιση, την ανάμνηση σχεδόν, συχνές στα μετα-μυθιστορηματικά βιβλία σας, είναι μεταγενέστερες, αναδρομικές ή ταυτόχρονες με αυτή την πρώτη εκδοχή που γράφτηκε απνευστί και που εσείς την κρατάτε ενίοτε για καιρό στο συρτάρι σας προτού την ολοκληρώσετε και την εκδώσετε;

Οι σημειογραφίες που περιλαμβάνονται στα βιβλία μου μετά τον Τόπο μού έρχονται ανάλογα με ό,τι γράφω, δεν είναι συρραφή άλλων γραπτών που εντάσσονται στο κείμενο, με το οποίο άλλωστε διατηρούν έναν στενό, αποκλειστικό δεσμό. Το γεγονός είναι η αφήγηση μιας έκτρωσης και η αφήγηση του πώς γράφεις για μια έκτρωση, με τα προβλήματα της μνήμης, εκείνη των αποδείξεων. Δεν θα μπορούσα να εισάγω τα αντίστοιχα από μια άλλη χρονική στιγμή της ζωής μου, εννοώ μια στιγμή διαφορετική από εκείνη όπου βρισκόμουν όταν έγραφα το περί ου ο λόγος βιβλίο. Κι εδώ επίσης, πρόκειται για αλήθεια, για «απόδειξη»: να λοιπόν τι δοκιμάζω πειραματικά, να λοιπόν τι με διαπερνά. Να εκφράσω κάτι, με κάποιον τρόπο, σε «πραγματικό χρόνο», τη στιγμή που το νιώθω. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στην αρχή της Ντροπής, όπου αναλύω ό,τι μου συμβαίνει αφού κατέγραψα για πρώτη φορά την τραυματική σκηνή που βίωσα στα δώδεκά μου. Αποτελεί μέρος της γραφής ως εξερεύνησης, μολονότι δεν αφορά κατ’ ανάγκη τους περισσότερους αναγνώστες. Στις Εξομολογήσεις, ο Ρουσό απαριθμεί όσες λεπτομέρειες από το μελετητήριο του Μποσέ θυμάται, ένα βαρόμετρο, μια γκραβούρα, ένα ημερολόγιο, μια μύγα στο χέρι του. Προσθέτει δε, «Ξέρω ότι ο αναγνώστης δεν έχει ανάγκη να τα ξέρει όλα τούτα· εγώ, όμως, έχω ανάγκη να του τα πω». Κι εγώ, έχω την ανάγκη να πω πράγματα που συμβαίνουν ενόσω γράφω, πράγματα τα οποία ο αναγνώστης δεν έχει οπωσδήποτε ανάγκη.

Ένας τρόπος να υπάρχεις

Μου γράψατε πέρυσι ότι βρήκατε στο ημερολόγιό σας του 1963 (η χρονιά που αναφέρετε στο Γεγονός) την ακόλουθη σημείωση για ένα κείμενο που είχατε ξεκινήσει τότε: «Έχω ολοένα και λιγότερη “πίστη” κι εντούτοις δεν μπορώ να ζήσω δίχως αυτήν. Ίσως να είναι απλώς μια δοξασία». Και προσθέσατε: «Τριάντα οχτώ χρόνια αργότερα, δεν θέτω πια στον εαυτό μου το ερώτημα της πίστης σε ό,τι κάνω, εφόσον μπορώ να ζήσω δίχως αυτήν, και αν όντως είναι μια δοξασία (τι χριστιανικό λεξιλόγιο!) δεν μπορώ πλέον να την αποποιηθώ…» Αυτή η επίκληση θρησκευτικών όρων για να μιλήσετε για τη γραφή με κάνει να αναρωτιέμαι: μήπως μεταφέρετε στη γραφή την πίστη της παιδικής σας ηλικίας, ιδίως στην Ντροπή, στο Γεγονός (το επεισόδιο της εξομολόγησης); Πού βρίσκεστε εσείς σε σχέση με την πίστη ή με ό,τι την υποκαθιστά;

Το να σκέφτεσαι ότι δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς να γράφεις, αυτό άπτεται της δοξασίας υπό την ευρύτερη έννοια, είναι κάτι το φαντασιακό που σε ωθεί να αφιερωθείς σε μια δράση, σε έναν έρωτα, κ.λπ. Είναι η μορφή που παίρνει μια επιθυμία για να πραγματωθεί. Στα είκοσι δύο μου, όταν γράφω ότι ίσως αυτό είναι απλώς μια δοξασία –η ιδέα πως δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς να γράφεις– και ότι δεν έχω πια την «πίστη», φυλάγομαι από άλλες ατραπούς ευτυχίας ή, όπως ήδη πολλοί έλεγαν τότε, από άλλες δυνατότητες «αυτοπραγμάτωσης», πόσο μάλλον που τρεις μήνες πριν είχα βιώσει την απόρριψη του πρώτου μου μυθιστορήματος. Τώρα, το να γράφω είναι ένας τρόπος να υπάρχω, μια δοξασία που τελικά πραγματώθηκε.

Δεν είναι η ιδέα της ύπαρξης του Θεού, ούτε εκείνη περί αθανασίας της ψυχής, οι ιδέες που ενσταλάζονται ως απόλυτες αλήθειες, που μετρούν περισσότερο, αλλά λέξεις επαναλαμβανόμενες, όπως αυτές της θυσίας, της σωτηρίας, της τελειότητας για παράδειγμα – μια ολόκληρη γλώσσα που δομεί την έννοια του κόσμου, των μύθων, των προσταγών και των απαγορευμένων, σεξουαλικών ιδίως, εξυπακούεται. Η πρακτική της εξομολόγησης ασκούσε μεγαλύτερη επιρροή στη ζωή των ανθρώπων από το δόγμα της Αγίας Τριάδας ή της Άμωμης Σύλληψης!

Έρχομαι όμως στην ουσία του ερωτήματός σας, σχετικά με τη δυνητική μεταφορά της πίστης της παιδικής μου ηλικίας στη γραφή. Δυσανασχέτησα αμέσως με την έκφραση «πίστη της παιδικής ηλικίας», θαρρείς και δεν ήταν προσαρμοσμένη στο σύνολο λόγων, κανόνων, τελετουργικών και πρακτικών, ιστοριών, που συνιστούσε μια χριστιανική, καθολική εκπαίδευση μέχρι τη δεκαετία του ’70. Ιδίως όταν έχεις μια μητέρα τόσο θεοσεβούμενη όσο η δική μου και είσαι μαθήτρια καθολικού οικοτροφείου. Δεν είναι η ιδέα της ύπαρξης του Θεού, ούτε εκείνη περί αθανασίας της ψυχής, οι ιδέες που ενσταλάζονται ως απόλυτες αλήθειες, που μετρούν περισσότερο, αλλά λέξεις επαναλαμβανόμενες, όπως αυτές της θυσίας, της σωτηρίας, της τελειότητας για παράδειγμα – μια ολόκληρη γλώσσα που δομεί την έννοια του κόσμου, των μύθων, των προσταγών και των απαγορευμένων, σεξουαλικών ιδίως, εξυπακούεται. Η πρακτική της εξομολόγησης ασκούσε μεγαλύτερη επιρροή στη ζωή των ανθρώπων από το δόγμα της Αγίας Τριάδας ή της Άμωμης Σύλληψης! Ως παιδί, πιστεύω λοιπόν στον Θεό, στην Παρθένο Μαρία, κ.λπ., αλλά κυρίως το να μην πιστεύω είναι κάτι το απαγορευμένο. Μια ανάμνηση: στα δώδεκα δεκατρία μου, ξεστομίζω περιφρονητικά στη μικρή μου εξαδέλφη και σε ένα άλλο κοριτσάκι ότι δεν πιστεύω στον Παράδεισο, στην Κόλαση, στον Θεό. Πανικοβάλλονται και απειλούν ότι «θα το πουν» στη μητέρα μου. Δεν το έκαναν, θυμάμαι όμως ότι μια τέτοια προοπτική με τάραξε πολύ.

Θα πρέπει να ήμουν γύρω στα δεκάξι, κάποια στιγμή όπου συνυπάρχουν μια νέα ανάγνωση της Ναυτίας, η μελέτη του Πασκάλ και μια βίαιη κρίση εντερίτιδας –εικόνα των παγωμένων νερών στην αυλή του οικοτροφείου, τον Φεβρουάριο–, όταν ανακαλύπτω ότι ο ουρανός είναι άδειος. Μολονότι το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού εξαφανίστηκε στη συνέχεια από μόνο του, ως περιττό, χωρίς σημασία όσον αφορά τα προβλήματα του πραγματικού κόσμου και της γνώσης, συνέβη το αντίθετο σχετικά με τον ηθικό διαποτισμό, τη γλώσσα και τις έννοιες μέσω των οποίων σκεφτόμουν μέχρι την εφηβεία. Το να εγκαταλείπεις ιδέες είναι λιγότερο δύσκολο από το να εγκαταλείπεις εικόνες, τρόπους με τους οποίους αντιλαμβάνεσαι. Εδώ και μια δεκαετία, έχω συνειδητοποιήσει εντελώς ότι μετέφερα ορισμένες αναπαραστάσεις, προσταγές, που αναδύονταν από τη θρησκεία που με περιέβαλλε, στην πρακτική της γραφής μου και στην έννοια που της προσδίδω. Για παράδειγμα, το να σκέφτομαι τη γραφή ως ένα απόλυτο δώρο του εαυτού μου, ένα είδος πρόσφορου, και επίσης ως τον τόπο της αλήθειας, της καθαρότητας (νομίζω ότι χρησιμοποίησα αυτή τη λέξη στο Χάνομαι). Ή ακόμα το να νιώθω τις στιγμές που δεν γράφω ως παράπτωμα, το παράπτωμα, το «θανάσιμο αμάρτημα» (τι άβυσσος τούτη η έκφραση!). Όμως, ό,τι είναι «επέκεινα» και υπερφυσική αλήθεια στη θρησκεία βρίσκεται για μένα εδώ, μονάχα εδώ, και δεν υπάρχει αποκαλυφθείσα, δεδομένη αλήθεια. Την άλλη ζωή, αυτή που η θρησκεία τοποθετεί πέραν της ύπαρξης, τη μελλοντική, εγώ την τοποθετώ στο παρελθόν, είναι η ήδη βιωμένη ζωή – είναι επίσης εκείνη στην οποία φτάνουμε μέσα από τον έρωτα, κατά κάποιον τρόπο. Ζω, σκέφτομαι και νιώθω με υλιστικό τρόπο, με φόντο το μηδέν, και αυτό είναι άλλωστε ό,τι με ωθεί να αφήσω τη μαρτυρία ενός ίχνους στην ιστορία. Πως δεν ήρθα στον κόσμο για το τίποτα, ανώφελα.

Η γραφή, θα ήταν λοιπόν για εσάς, όπως και για τον Προυστ, «η μόνη ζωή που έχουμε ζήσει ολοκληρωτικά»;

Ο Προυστ διευκρινίζει, «η αληθινή ζωή, η ζωή που έχουμε επιτέλους ανακαλύψει και φωτίσει, η μόνη ζωή επομένως που έχουμε ζήσει ολοκληρωτικά, είναι η λογοτεχνία». Επιμένω σε αυτά τα λόγια, η ζωή που έχουμε επιτέλους ανακαλύψει και φωτίσει, επειδή τα θεωρώ ουσιώδη. Αν είχα έναν ορισμό τού τι είναι η γραφή θα ήταν ο εξής: να ανακαλύπτεις γράφοντας ό,τι είναι αδύνατο να ανακαλύψεις με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, δηλαδή λόγια, ταξίδια, θεάματα, κ.λπ. Ούτε και μόνο με τον στοχασμό. Να ανακαλύπτεις κάτι που δεν το έβλεπες πριν από τη γραφή. Εδώ ακριβώς έγκειται η απόλαυση –και ο τρόμος– της γραφής, το να μην ξέρεις τι θα προκαλέσει, τι θα συμβεί.

Η εικόνα του δώρου, που επανέρχεται στα βιβλία σας, μοιάζει να δείχνει ότι ίσως να υπήρχε ένα χρέος που έπρεπε να αποπληρωθεί, να επιστραφεί. Αν αυτό ισχύει, έχετε σήμερα το αίσθημα ότι εξοφλήσατε το χρέος σας απέναντι στον κόσμο από τον οποίον προέρχεστε (επαναλαμβάνω τα λόγια σας), αποκαθιστώντας τον στον Τόπο, στο Μια γυναίκα, στην Εμμονή, αναλαμβάνοντας και ξεπερνώντας την αρχική «ενοχή»; Φαίνεται όντως ότι τα βιβλία σας, την τελευταία δεκαετία, υπερβαίνουν την ιστορική, κοινωνιολογική ανασύσταση μιας εποχής, και επικεντρώνονται στο προσωπικό με το Γεγονός, το Πάθος, το Χάνομαι, την Εμμονή…

Η γραφή δεν μπορεί ποτέ να εξεταστεί υπό το πρίσμα της σταδιακής εκκαθάρισης εκκρεμοτήτων, όπως διαγράφουμε ένα ένα, σε μια λίστα, τα ψώνια και τις δουλειές που πρέπει να κάνουμε. Ούτε καν ως υπέρβαση. Αντιθέτως, πιστεύω ότι, κατά κάποιον τρόπο, είναι ο τόπος του κοινωνικού, οικογενειακού, σεξουαλικού ανυπέρβατου. Αν και, σε ό,τι με αφορά, υπάρχει χρέος, ενοχή, δεν θα τελειώσουν ποτέ. Προπάντων, μου φαίνεται ότι γράφω με την ίδια στόχευση –η αποκάλυψη του πραγματικού– και με τις ίδιες ενορμήσεις, ακόμα και συγκρούσεις, εξαρχής.

Πέραν αυτού, όπως αρκετοί αναγνώστες, έτσι κι εσείς βλέπετε μια διαφορά ανάμεσα, για παράδειγμα, στον Τόπο, στοιΜια γυναίκα και στο Γεγονός, στην Εμμονή, ανάμεσα σε ό,τι θα μπορούσαμε να σχηματοποιήσουμε ως αφενός κοινωνικό και αφετέρου προσωπικό. Η διαφορά δεν έγκειται εκεί. Στον Τόπο και στο Μια γυναίκα, η αφήγηση εστιάζει στις κοινωνικές μορφές των γονιών μου. Στο Ημερολόγιο του έξω και στην Εξωτερική ζωή, που είναι άλλωστε πρόσφατα κείμενα, δεν υπάρχει τίποτα το προσωπικό –όπως δείχνουν και οι τίτλοι– και το «εγώ» είναι σπάνιο. Αντιθέτως, στο Πάθος, στο Γεγονός και στην Εμμονή, το «εγώ», όχι μόνο αφηγείται, όπως στον Τόπο, αλλά αποτελεί επιπλέον και το αντικείμενο της αφήγησης και της ανάλυσης. Από αυτή την άποψη, Η ντροπή, είναι υβριδική, με το «εγώ» και το «αυτοί». Σε όλα τούτα τα κείμενα, όμως, υπάρχει η ίδια αντικειμενοποίηση, η ίδια αποστασιοποίηση, είτε πρόκειται για ψυχικά γεγονότα των οποίων είμαι, ήμουν, το κεντρικό πρόσωπο, είτε για κοινωνικο-ιστορικά γεγονότα. Και, από τις Άδειες ντουλάπες και εξής, το πρώτο μου βιβλίο, δεν διαχωρίζω το προσωπικό από το κοινωνικό.

Θα ήθελα να σταθώ σε αυτή την έννοια του προσωπικού το οποίο, μέσα σε μια δεκαετία σχεδόν, εμφανίζεται σε πρώτο πλάνο, παρέχει μια λογοτεχνική ταξινόμηση –«προσωπικά γραπτά»–, αποτελεί αντικείμενο των λεγόμενων κοινωνικών συζητήσεων στην τηλεόραση και στα περιοδικά, αναμειγνύεται λίγο πολύ με το σεξουαλικό (με το οποίο συνδεόταν για καιρό, «προσωπική υγιεινή της ευαίσθητης περιοχής»). Μπορεί κανείς να φανταστεί πως η εμφάνιση αυτής της έννοιας έχει κάτι κοινό με μια αλλαγή στην αντίληψη του εαυτού και του κόσμου, πως είναι το σημάδι της. Πάντα το προσωπικό είναι, για την ώρα, μια κατηγορία σκέψης μέσα από την οποία βλέπουμε, προσεγγίζουμε, ενοποιούμε κείμενα. Αυτός ο τρόπος σκέψης, ταξινόμησης, μου είναι ξένος. Το προσωπικό άπτεται ακόμα και σήμερα και πάντα του κοινωνικού, επειδή ένα αμιγές εγώ, όπου οι άλλοι, οι νόμοι, η ιστορία δεν θα ήταν παρόντα, είναι αδιανόητο. Όταν γράφω, το καθετί είναι πράγμα, ύλη μπροστά μου, εξωτερικότητα, είτε είναι τα συναισθήματά μου, το σώμα μου, οι σκέψεις μου είτε η συμπεριφορά των ανθρώπων στον προαστιακό. Στο Γεγονός, το φύλο που το διαπερνά ο καθετήρας, τα νερά και το αίμα, όλα όσα συγκαταλέγουμε στο προσωπικό, είναι εκεί, απογυμνωμένα, αλλά παραπέμπουν στην τότε νομοθεσία, στον λόγο των ιθυνόντων, στον κοινωνικό κόσμο εν γένει.

Υπάρχει άραγε προσωπικό από τη στιγμή που ο αναγνώστης, η αναγνώστρια, έχουν το αίσθημα ότι διαβάζουν τους εαυτούς τους σε ένα κείμενο;

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Καθ’ όλη τη διάρκεια της συνέντευξης, η μόνη μου έγνοια ήταν η ειλικρίνεια και η ακρίβεια· η τελευταία μάλιστα με δυσκόλευε περισσότερο από την πρώτη. Δεν είναι εύκολο να συνοψίσεις, χωρίς να ενοποιήσεις ή να περιορίσεις σε κάποιες αρχές, μια πρακτική γραφής που ξεκίνησε πριν από τριάντα χρόνια. Να αφήσεις να διαφανούν οι αναπόφευκτες αντιφάσεις της. Να προσκομίσεις συγκεκριμένες λεπτομέρειες για ό,τι ξεγλιστρά ολοφάνερα από τον χρόνο στη συνείδηση. Για ό,τι συναρμόζει τις φράσεις των βιβλίων μου, επιλέγει τις λέξεις τους, αυτή είναι η επιθυμία μου, και δεν μπορώ να τη μεταδώσω στους άλλους εφόσον διαφεύγει και από εμένα την ίδια. Πιστεύω όμως ότι μπορώ να καταδείξω τη στόχευση των κειμένων μου, να φανερώσω τους δικούς μου «λόγους» που γράφω.

Μια συνομιλία της συγγραφέα με τον Frédéric-Yves Jeannet, που φωτίζει το συγγραφικό «εργοτάξιο» της Annie Ernaux.

Λίγα λόγια για τη συγγραφέα

Η Annie Ernaux (Ανί Ερνό, 1940) είναι μία από τις σημαντικότερες σύγχρονες συγγραφείς της Γαλλίας. Έχει λάβει πλήθος διακρίσεων για το πλούσιο πεζογραφικό της έργο που αφορμάται από την προσωπική της εμπειρία, στο οποίο ξεχωριστή θέση έχει η αυτοβιογραφία της με τίτλο Τα χρόνια (2008). Μεταξύ άλλων τιμήθηκε με το βραβείο Μαργκερίτ Γιουρσενάρ για τη συνολική της συνεισφορά στα γράμματα, ενώ ήταν υποψήφια για το Man Booker International το 2019. Το 2022 η Σουηδική Ακαδημία της απένειμε το Νόμπελ Λογοτεχνίας.