kavanozis 01

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη μελέτη του Κώστα Καβανόζη «Μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας – Το μυθιστόρημα τεκμηρίων και η λογοτεχνικότητα του αναφορικού λόγου», που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Πατάκη, τέλη Σεπτεμβρίου.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η Svetlana Alexievich δηλώνει στην ιστοσελίδα της ότι δεν καταγράφει στα βιβλία της την «ξερή» ιστορία των γεγονότων αλλά τις ανθρώπινες σκέψεις, τις ελπίδες, τις ψευδαισθήσεις, τους φόβους, εκείνο που οι άνθρωποι κατάλαβαν ή θυμήθηκαν, εκείνο που πίστεψαν ή υποπτεύθηκαν, οτιδήποτε βίωσαν κατά τη διάρκεια των γεγονότων, πράγματα τα οποία κατά την ίδια είναι αδύνατο να φανταστεί ή να επινοήσει κανείς με τόσες λεπτομέρειες όσες η πραγματικότητα προσφέρει. Ο εξωλογοτεχνικός λοιπόν κόσμος, υπό τη συγκεκριμένη οπτική, συναντά τη λογοτεχνία και συμπλέκεται αξεδιάλυτα με αυτή. Η συναίσθηση ότι πίσω από το συγκεντρωμένο προς αφηγηματοποίηση υλικό, πίσω από τα υπό παράθεση πραγματικά στοιχεία λανθάνει κάτι σημαντικότερο και η απόπειρα αυτό να καταδειχθεί με την επιλεκτική, αποσπασματική και συνδυαστική χρήση τους εντός ενός νέου, κειμενικού πλέον κόσμου συγκροτημένου από αυτά, συνιστά μια απόπειρα λογοτεχνική.

Η τεκμηριωτική λογοτεχνία χρησιμοποιεί το προερχόμενο από την πραγματικότητα περιεχόμενό της ως αφορμή για μια καταβύθιση εντός αυτής της πραγματικότητας.

Ο αναγνώστης καλείται σε μια τέτοια περίπτωση να αναγνωρίσει τον δρόμο προς τον οποίο οδηγείται και να αποδεχτεί τη σύμβαση που του προτείνεται. Όσο και αν γοητεύεται από την υποτιθέμενη «αυθεντική πραγματικότητα» με την οποία το κείμενο τον φέρνει σε επαφή, όσο και αν μπαίνει στον πειρασμό να ανατρέξει εκτός αυτού προς έλεγχο της αλήθειας των γεγονότων και της αξιοπιστίας των παρατιθέμενων τεκμηρίων ή προς συλλογή επιπρόσθετων πληροφοριών για αυτά που διαβάζει, συνειδητοποιεί εντέλει ότι η ουσία δεν βρίσκεται εκεί. Η τεκμηριωτική λογοτεχνία χρησιμοποιεί το προερχόμενο από την πραγματικότητα περιεχόμενό της ως αφορμή για μια καταβύθιση εντός αυτής της πραγματικότητας. Μια καταβύθιση ωστόσο την οποία δεν οριοθετούν πληροφοριακοί, διευκρινιστικοί ή εν γένει αναφορικοί στόχοι, αλλά την κατευθύνει η επιδίωξη του αληθοφανούς (του διαθέτοντος δηλαδή σχήμα) και του νοήματος, η αναζήτηση του εν δυνάμει υπαρκτού (αφού κάθε προσέγγιση ενός «πραγματικού» στοιχείου συνιστά και μια διαφορετική δυνατότητα), η βαθύτερη επιθυμία της επινόησης (η οποία επιβεβαιώνεται από την παραδοχή ότι συχνά η πραγματικότητα ξεπερνάει τη φαντασία σε επινοητική δύναμη), η άρνηση εντέλει της πραγματικότητας «όπως είναι» (ή, σωστότερα ίσως, όπως αρχικά απεικονίζεται μέσα στο συγκεντρωμένο από τον συγγραφέα υλικό) και η απόπειρα μετασχηματισμού της.

Αλλά όλα αυτά βεβαίως, καθώς τίποτε δεν υπάρχει εκ των προτέρων, αποτελούν συστατικά στοιχεία μιας μυθοπλαστικής κατασκευής της οποίας η μυθοπλαστική διάσταση προκύπτει από τον τρόπο χρήσης του «πραγματικού» υλικού που τη συνθέτει. Σε αυτό ακριβώς το σημείο έγκειται και η μεγαλύτερη δυσκολία που έχει να αντιμετωπίσει ο πεζογράφος ο οποίος θα καταπιαστεί με κάτι τέτοιο, καθώς καλείται να υπερβεί τα όποια εμπόδια συναντήσει στη σύνθεση της αφήγησής του όχι με τις συνήθεις συγγραφικές, μυθοπλαστικές με τη συμβατική έννοια, επινοήσεις αλλά με ό,τι η πραγματικότητα του προσφέρει. Καλείται να απελευθερώσει και να αξιοποιήσει τη φαντασία του, να μοχθήσει για τη δημιουργία της γλώσσας και του ύφους του, να προκαλέσει συγκίνηση, να προσφέρει αισθητική απόλαυση κινούμενος αποκλειστικά μέσα στο πλαίσιο αυτό, το οποίο αφενός στα χέρια ενός μέτριου συγγραφέα θα μπορούσε να αποδειχτεί ασφυκτικό, ενώ σε εκείνα αφετέρου ενός μεγάλου τεχνίτη θα υπήρχε ο κίνδυνος να αποτελέσει, κατά την έκφραση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1993: 130), «ζων πυρ» απολύτως ικανό να τον κατακάψει.

Είναι μάλιστα εξαιρετικά ενδιαφέρον και κομβικό για τη μελέτη μας το ερώτημα εάν ειδικότερα στο μυθιστόρημα τεκμηρίων είναι δυνατόν η μυθοπλασία να τροφοδοτηθεί αποκλειστικά από τους κόλπους της πραγματικότητας, εάν είναι δυνατόν με άλλα λόγια να υπάρξει μυθοπλασία [...] χωρίς την επινόηση, επί παραδείγματι, προσώπων που δεν υπήρξαν ή σκέψεων και πράξεων που πρόσωπα υπαρκτά δεν έκαναν, χωρίς τη μυθοπλαστική κατασκευή και χρήση γεγονότων που δεν συνέβησαν...

Το ζήτημα επομένως δεν έγκειται στο εάν τα χρησιμοποιούμενα σε ένα μυθιστόρημα ντοκουμέντα είναι αυθεντικά ή πλαστά, παραποιημένα ή επιλεκτικώς καταγεγραμμένα. Το ζήτημα έγκειται πρωτίστως στη μυθιστορηματική –μυθοπλαστική επομένως– «αλήθεια» την οποία θα δημιουργήσει ο συγγραφέας με τη χρήση του υλικού και των δεξιοτήτων του και στη λογοτεχνική δύναμή της. Είναι μάλιστα εξαιρετικά ενδιαφέρον και κομβικό για τη μελέτη μας το ερώτημα εάν ειδικότερα στο μυθιστόρημα τεκμηρίων είναι δυνατόν η μυθοπλασία να τροφοδοτηθεί αποκλειστικά από τους κόλπους της πραγματικότητας, εάν είναι δυνατόν με άλλα λόγια να υπάρξει μυθοπλασία χωρίς τη χρήση φανταστικών ή αλλοιωμένων –προκειμένου να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της– πραγματικών στοιχείων, χωρίς την επινόηση, επί παραδείγματι, προσώπων που δεν υπήρξαν ή σκέψεων και πράξεων που πρόσωπα υπαρκτά δεν έκαναν, χωρίς τη μυθοπλαστική κατασκευή και χρήση γεγονότων που δεν συνέβησαν, γραπτών που δεν γράφτηκαν, διαλόγων που ουδέποτε διεξήχθησαν, αλλά και χωρίς την ελάχιστη τροποποίηση –πλην της επιλεκτικής και αποσπασματικής κατ’ ανάγκη χρήση τους– όσων όντως υπήρξαν.

patakis kavanozis metaksi mythoplasias kai pragmatikotitasΤο μυθιστόρημα τεκμηρίων, όπως θα δούμε στη συνέχεια, διαχωρίζοντας ως προς τις προθέσεις του με σαφήνεια τη θέση του από εκείνη της δημοσιογραφίας ή συγγενικών με αυτήν –αλλά και με το μυθιστόρημα εν γένει– ειδών όπως η μαρτυρία, η βιογραφία ή το χρονικό, φαίνεται, αν και όχι με απόλυτη συνέπεια, να απαντάει θετικά στην ερώτηση αυτή. Η συμβατική, επινοημένη μυθοπλασία στο συγκεκριμένο είδος περιορίζεται αισθητά αφήνοντας χώρο στην εξωκειμενική πραγματικότητα, την οποία προφανώς ο κάθε συγγραφέας χειρίζεται σύμφωνα με την εκάστοτε στόχευσή του και αναλόγως βεβαίως των συγγραφικών αλλά και ερευνητικών, δημοσιογραφικών, συνθετικών, γλωσσικών και λοιπών δεξιοτήτων του. Η κάθε μυθιστορηματική κατασκευή αποτελεί έναν αυτόνομο κόσμο, ένα «μεγάλο ή μικρό κράτος», γράφει ο Milorad Pavić, το οποίο «έχει τις όχθες και τα όριά του, τον πόλεμο και την ειρήνη του, αλλά και τον χρόνο του που δεν σχετίζεται με τον χρόνο του Greenwich» (Πάβιτς 2007).

Παρατηρούμε ωστόσο, σύμφωνα με τα προηγούμενα, ότι ο κόσμος αυτός στο μεν μυθιστόρημα γενικότερα δημιουργείται υπό τη βασική προϋπόθεση της συμμόρφωσης της –ρεαλιστικής τουλάχιστον– μυθοπλασίας στις αξιώσεις και τους κανόνες της πραγματικότητας, ενώ στο μυθιστόρημα τεκμηρίων ειδικότερα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: είναι η αυτούσια πραγματικότητα που μέσα από τον συγγραφικό χειρισμό της συμμορφώνεται στις μυθοπλαστικές ανάγκες και απαιτήσεις, είναι η αυτούσια πραγματικότητα που σχεδόν καταναγκαστικά τοποθετείται στη θέση που προοριζόταν για τη φαντασία του συγγραφέα, ο οποίος καλείται επίσης, αφού κινηθεί εντός των ορίων της, να την υπερβεί όχι αλλοιώνοντάς την αλλά καθιστώντας την απλώς αληθοφανή, καθιστώντας την το πρόσχημα δηλαδή για να οδηγήσει τον αναγνώστη του σε μια αλήθεια, αν μη τι άλλο, μακροβιότερη της πραγματικότητας από την οποία προέκυψε και η οποία καταλήγει εντέλει, υποτασσόμενη άνευ όρων στην επιλεκτική ματιά, στη γλώσσα, στο ύφος και στην όποια αφηγηματική σκευή του δημιουργού, να αναζητεί αποσπασμένη, κατακερματισμένη αλλά και εκ νέου νοηματοδοτημένη μέσα στον υβριδικό αυτό χώρο τη λογοτεχνική της διάσταση.


Βιβλιογραφικές αναφορές
Alexievich, S. (χ.χ.). «A search for eternal man In lieu of biography». Ανάκτηση από «Svetlana Alexievich – Voices from Big Utopia»: http://alexievich.info/en/
Παπαδιαμάντης, Α. (1993). Οι έμποροι των εθνών. Αθήνα: Γράμματα
Πάβιτς, Μ. (2007, 5 11). «Το μυθιστόρημα ως κράτος» (μτφρ.: M. Radulović). Ανάκτηση από «Rastko Project»: http://www.rastko.rs/rastko/delo/11364.
Todorov, T. (1968). «Introduction, Recherches sémiologiques le vraisemblable». Communications 11, σ. 1-4

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας – Βιβλίο κουίζ» του Τιμ Μάρσαλ (προδημοσίευση)

«Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας – Βιβλίο κουίζ» του Τιμ Μάρσαλ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Τιμ Μάρσαλ [Tim Marshall] «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας – Βιβλίο κουίζ» (μτφρ. Σπύρος Κατσούλας), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στο βιβλίο...

«Όταν συμβαίνουν κακά πράγματα σε καλούς ανθρώπους» του Χάρολντ Κούσνερ (προδημοσίευση)

«Όταν συμβαίνουν κακά πράγματα σε καλούς ανθρώπους» του Χάρολντ Κούσνερ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Χάρολντ Κούσνερ [Harold Kushner] «Όταν συμβαίνουν κακά πράγματα σε καλούς ανθρώπους» (μτφρ. Βασίλης Πουλάκος), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 2 Μαΐου από τις εκδόσεις KeyBooks.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Ιστορία του Ελληνικού κόσμου» του Γιώργου Κοντογιώργη (προδημοσίευση)

«Ιστορία του Ελληνικού κόσμου» του Γιώργου Κοντογιώργη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την εισαγωγή του βιβλίου του Γιώργου Κοντογιώργη «Ιστορία του Ελληνικού κόσμου», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 4 Απριλίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Όταν κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση η παρούσα...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΒΘ 2025: Μέρα 3η – Κορύφωση συμμετοχής και ακύρωση της εκδήλωσης για την εβραϊκή λογοτεχνία μετά από παρέμβαση ομάδας εκδοτών

ΔΕΒΘ 2025: Μέρα 3η – Κορύφωση συμμετοχής και ακύρωση της εκδήλωσης για την εβραϊκή λογοτεχνία μετά από παρέμβαση ομάδας εκδοτών

Η τρίτη μέρα της ΔΕΒΘ έφερε και την αναμενόμενη κορύφωση των εκδηλώσεων και δράσεων. Πολύς κόσμος, κατάμεστες αίθουσες και ένα πρόγραμμα με πολλές ενδιαφέρουσες παράλληλες συζητήσεις και παρουσιάσεις. Το περιστατικό όμως που ξεχωρίζει από τη χθεσινή μέρα είναι η ακύρωση εκδήλωσης της Πρεσβείας του Ισραήλ έπειτα από ...

ΔΕΒΘ 2025: Μέρα 2η –  Τεχνητή Νοημοσύνη, Ιταλία και εκδηλώσεις που ξεχώρισαν

ΔΕΒΘ 2025: Μέρα 2η – Τεχνητή Νοημοσύνη, Ιταλία και εκδηλώσεις που ξεχώρισαν

Η δεύτερη μέρα της 21ης ΔΕΒΘ κινήθηκε μακριά από τη νηνεμία της πρώτης μέρας. Γέμισε ασφυκτικά ήδη από νωρίς το απόγευμα τόσο στις παράλληλες εκδηλώσεις όσο και στα περίπτερα. Τεχνητή νοημοσύνη, Ιταλία και πλήθος παρουσιάσεων βιβλίων τράβηξαν το ενδιαφέρον του κοινού που ανταποκρίθηκε στο ραντεβού με τους συγγραφείς...

11ο Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης: 12 νέες λογοτεχνικές φωνές

11ο Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης: 12 νέες λογοτεχνικές φωνές

Στο Περίπτερο 14 της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης φιλοξενείται το 11ο Φεστιβάλ Νέων Λογοτεχνών. Δώδεκα ποιητές/ποιήτριες και πεζογράφοι της νέας γενιάς θα παρουσιάσουν το έργο τους και θα συζητήσουν ζητήματα της σύγχρονης ποίησης και πεζογραφίας. 

Επιμέλεια: Book Press ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μια τρίχα που γίνεται άλογο» της Λίλας Κονομάρα (προδημοσίευση)

«Μια τρίχα που γίνεται άλογο» της Λίλας Κονομάρα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα της Λίλας Κονομάρα «Μια τρίχα που γίνεται άλογο», η οποία κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Κι όμως κάποτε ήμασταν εμείς, ψιθυρίζει κι αμέσως σκέψεις κα...

«Νάρκισσος και Χρυσόστομος» του Χέρμαν Έσσε (προδημοσίευση)

«Νάρκισσος και Χρυσόστομος» του Χέρμαν Έσσε (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Χέρμαν Έσσε [Hermann Hesse] «Νάρκισσος και Χρυσόστομος» (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Άγγελος Αγγελίδης), το οποίο κυκλοφορεί στις 7 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στην πραγματικό...

«Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας – Βιβλίο κουίζ» του Τιμ Μάρσαλ (προδημοσίευση)

«Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας – Βιβλίο κουίζ» του Τιμ Μάρσαλ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Τιμ Μάρσαλ [Tim Marshall] «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας – Βιβλίο κουίζ» (μτφρ. Σπύρος Κατσούλας), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στο βιβλίο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Δέκα πρόσφατα βιβλία πεζογραφίας από όλον τον κόσμο, γραμμένα από γυναίκες, με πρωταγωνίστριες θηλυκότητες, που απευθύνονται σε όλους. Ιστορίες για τις ηχηρές ή σιωπηρές επαναστάσεις των γυναικών εντός και εκτός των έμφυλων ρόλων τους, τις εκφάνσεις της αυτενέργειας και χειραφέτησής τους. Μυθιστορήματα και διηγήματα...

Τι διαβάζουμε τώρα; 6 πολύ καλά βιβλία για την επιστήμη και τον άνθρωπο

Τι διαβάζουμε τώρα; 6 πολύ καλά βιβλία για την επιστήμη και τον άνθρωπο

Τι γνωρίζουμε για τον ανθρώπινο εγκέφαλο; Τι γνωρίζουμε για την κλιματική κρίση στην Ελλάδα; Πώς καταπολεμούμε το ψυχικό τραύμα; Έξι βιβλία που προσφέρουν γνώσεις, αλλά και ελπίδα.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

ΕΠΙΣΤΗΜΗ

...
«Τι θέλει να μας πει;» – Δύο οδηγοί συνύπαρξης μας μαθαίνουν τη γλώσσα του σώματος του σκύλου και της γάτας

«Τι θέλει να μας πει;» – Δύο οδηγοί συνύπαρξης μας μαθαίνουν τη γλώσσα του σώματος του σκύλου και της γάτας

Δύο οδηγοί συνύπαρξης με τα αγαπημένα μας κατοικίδια, τη γάτα και τον σκύλο, απαντούν στο ερώτημα «Τι θέλει να μας πει;» το ζωάκι μας. «Γάτα - Τι θέλει να μας πει;» και «Σκύλος - Τι θέλει να μας πει;» της Lili Chin σε μετάφραση Κωνσταντίνας Τσιάγκα από τις εκδόσεις Πεδίο.

Επιμέλεια: Book Press ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ