prodimosieysi kabala maria 2

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την εισαγωγή της Μαρίας Καβάλα, η οποία είχε και την ευρύτερη επιμέλεια στον συλλογικό τόμο «Νεότερος Ελληνικός Εβραϊσμός. Η δυναμική παρουσία. Η οδυνηρή απουσία. Το σήμερα», ο οποίος κυκλοφορεί στις 11 Φεβρουαρίου από τις εκδόσεις University Studio Press.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Νεότερος Ελληνικός Εβραϊσμός: Η δυναμική παρουσία, η οδυνηρή απουσία, το σήμερα» είναι ο τίτλος του παρόντος συλλογικού τόμου.

Έχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τη γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων στο σύνολό τους σχεδόν, στη διάρκεια του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου· από τη γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης από το Γ ́ Ράιχ· από το γεγονός ορόσημο που διέρρηξε οριστικά τη νεωτερικότητα και που έθεσε ίσως πρώιμα κάποια από τα ερωτήματα της εποχής μας, της εποχής που ονομάζουμε μετανεωτερικότητα, με την έννοια του διαρκούς αναστοχασμού πάνω στις μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές νεωτερικές θεωρίες και της κριτικής των εννοιών του ουμανισμού, της αιτιότητας, της αντικειμενικότητας και του ορθολογισμού.1

Το βιβλίο ολοκληρώθηκε έξι χρόνια μετά την αρχική σκέψη δημιουργίας του, εξαιτίας πρακτικών και προσωπικών δυσκολιών, ωστόσο διατηρεί τη φρεσκάδα του και την πρωτοτυπία του. Οι συγγραφείς του είναι ιστορικοί, νομικοί, πολιτικοί και οικονομικοί επιστήμονες, παιδαγωγοί, φιλόλογοι αλλά και θετικοί επιστήμονες. Κάποιοι ανήκουν στη δεύτερη γενιά των μαρτύρων, είναι τα παιδιά των επιζώντων του Ολοκαυτώματος, άλλοι ανήκουν σε εκείνη την πρωτοπορία των επιστημόνων της δεκαετίας του 1990 που θέλησαν και κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις σιωπές για το εβραϊκό παρελθόν ως ένα προκλητικό ιστορικό πρόβλημα, ενώ πολλοί ανήκουν στις νεότερες γενιές επιστημόνων τόσο του τέλους του 20ού όσο και των αρχών του 21ου αιώνα που γαλουχήθηκαν μέσα στο παραπάνω πλαίσιο ιστορικών ερωτημάτων και αναζητήσεων. Σε κάποιους από τους συγγραφείς διασταυρώνονται οι παραπάνω ιδιότητες.

Η συνάντηση επιστήμης, βιώματος, γνώσης και νεών ερωτημάτων με συνεκτικό ιστό τη γενοκτονία αλλά και το εβραϊκό παρελθόν, παρόν και μέλλον στην ελληνική ιστορία, στην ελληνική κοινωνία και πολιτεία, οδήγησε σε αυτήν τη συλλογική σύνθεση. Έρχεται σε μια εποχή που τα ερωτήματα, οι συλλογικές εκδόσεις, η δημόσια ιστορία και η ακαδημαϊκή ιστορία τόσο για τη γενοκτονία όσο και για τις εβραϊκές κοινότητες γενικότερα της Ευρώπης και της Ελλάδας βαθαίνουν και πληθαίνουν.2 Την ίδια στιγμή το αίτημα που διαρκώς επαναδιατυπώνεται για την ιστοριογραφία της ιστορίας των Εβραίων είναι «να υπηρετήσει μια ιστορία που είναι μοναδική, χωρίς να την κάνει κοινότυπα συνηθισμένη, αλλά και χωρίς να την αναδείξει ως απόλυτη εξαίρεση».3

Πώς υπηρετεί την ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού και τελικά την ελληνική ιστορία αυτό το βιβλίο; Πώς συμπληρώνει τις γνώσεις μας για το θέμα; Ποιες νέες πτυχές αναδεικνύει;

Πώς υπηρετεί την ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού και τελικά την ελληνική ιστορία αυτό το βιβλίο; Πώς συμπληρώνει τις γνώσεις μας για το θέμα; Ποιες νέες πτυχές αναδεικνύει;

Ο τόμος διαρθρώνεται σε τρεις χρονικές ενότητες, μία μικρή για τα χρόνια πριν από την Κατοχή, μία ενότητα για τα κατοχικά χρόνια με την πλειοψηφία των κειμένων να ανήκουν σε αυτήν, και μία για τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια αλλά και για ζητήματα της γενοκτονίας στο σήμερα. Η κάθε μία από αυτές τις ενότητες μπορεί να περιλαμβάνει θεματικές υποενότητες με ένα ή περισσότερα άρθρα, τα οποία παρατίθενται σύμφωνα με τη θεματική τους σύνδεση.

Στην πρώτη ενότητα, ο Δημοσθένης Δώδος μας μεταφέρει στα κρίσιμα χρόνια της ένταξης της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος και στην εβραϊκή παρουσία στην πόλη μέσα από τον εκλογικό κατάλογο του 1915, τον οποίο ο συγγραφέας γνωρίζει καλά ήδη από το βιβλίο του για τους Εβραίους στις εκλογές του ελληνικού κράτους·4 ωστόσο εδώ αναδεικνύει πόσο ο εκλογικός κατάλογος του 1915 αποτελεί μία πολύτιμη πηγή ―που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης― για την κοινωνική, πολιτική και οικονομική ιστορία της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ού αιώνα, για την εβραϊκή κοινότητα της πόλης και την πρωτοκαθεδρία της, για ζητήματα υπηκοότητας και εκλογικών δικαιωμάτων, για την πολιτική διοίκηση των Νέων Χωρών εκ μέρους του ελληνικού κράτους και για την κρίσιμη περίοδο μετάβασης της πόλης και της κοινωνίας της από τη μια εποχή στην άλλη.

Το επόμενο κείμενο, του Ανδρέα Μπουρούτη, αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην προπολεμική περίοδο της Θεσσαλονίκης και αυτήν της κατοχής. Ο συγγραφέας παρουσιάζει ανάγλυφα και μέσα από πλούσιο αρχειακό υλικό, την απώλεια της κοινότητας καθώς συγκρίνει την προπολεμική δυναμική παρουσία των εβραίων μαθητών στα ευρωπαϊκά σχολεία της πόλης και την κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική σημασία αυτής της παρουσίας με την οδυνηρή εκκωφαντική απουσία τους μετά το 1943. Μας θυμίζει ότι οδηγήθηκαν στο θάνατο άνδρες, γυναίκες και παιδιά, ότι ερήμωσαν σπίτια, μαγαζιά, γραφεία και μαθητικές αίθουσες.5

Το άρθρο αυτό μαζί με το προηγούμενο, αποτελούν μία συμβολή στη βιβλιογραφία για τη σεφαραδίτικη Θεσσαλονίκη πριν από το Ολοκαύτωμα, όπου υπάρχουν οι συνολικές μελέτες της Μόλχο, το 2001, του Bernard Pierron, του Mark Mazower, της Catherine Fleming, του Devin Naar.6 Ωστόσο, μας λείπουν επιμέρους δουλειές, που να αναδεικνύουν την ταυτότητα των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, ότι οι άνθρωποι αυτοί ήταν σημαντικοί όχι επειδή χαρακτηρίστηκαν από το αποτρόπαιο τέλος, αλλά επειδή οι ζωές τους είχαν μια ιστορική και πολιτιστική σημασία σε βάθος χρόνου στην πόλη της Θεσσαλονίκης και ανεξάρτητα από αυτό που συνέβη κατά το Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ακριβώς, ωστόσο, λόγω της τομής που αποτέλεσε ο πόλεμος, με αυτόν και την κατοχή ασχολείται η δεύτερη ενότητα του βιβλίου. Περιλαμβάνει άρθρα, τα οποία θίγουν διαφορετικές και ιδιαίτερες πτυχές του Ολοκαυτώματος, που παρέμεναν άγνωστες μέχρι τώρα.

Έτσι, στην υπο-ενότητα «Πόλεμος και πολιτική» ο Στράτος Δορδανάς αναλύει το ρόλο του κομάντο Ρόζενμπεργκ στην καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας, την υποστήριξή του από τη Βέρμαχτ, τη συστηματική καταγραφή όλων των πληροφοριών που σχετίζονταν με τον «εχθρό» από αρχεία και βιβλιοθήκες και στη συνέχεια τον άρτιο κεντρικό σχεδιασμό της «Τελικής λύσης». Με το κείμενο του Δορδανά παρακολουθούμε στην ελληνική πραγματικότητα πώς η νεωτερική γραφειοκρατία και ο ορθολογικός σχεδιασμός ήταν εργαλεία της ναζιστικής βίας. Ζητήματα που τα έθιξε πολύ νωρίς ο Raul Hilberg στο The destruction of the European Jews, στη συνέχεια το ανέπτυξε ο Zygmunt Bauman7 και έχουν χρησιμοποιηθεί από όλη τη σύγχρονη ιστοριογραφία για το Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο, ωστόσο ο Στράτος Δορδανάς μας δίνει ένα σαφές παράδειγμα στα ελληνικά συμφραζόμενα.

Ορθολογισμός και σαφής πολιτικός σχεδιασμός υπήρχε πίσω από το ναζιστικό σχέδιο δολοφονίας των Εβραίων της Ευρώπης, επισημαίνει και ο Γιώργος Μαργαρίτης στο δικό του κείμενο. Τονίζει ότι η ναζιστική Γερμανία επιδίωξε να ενοποιήσει σε μια πρώτη φάση το οικονομικό, και συνακόλουθα το στρατιωτικό δυναμικό της καπιταλιστικής Ευρώπης. Αυτή η φάση, είτε με οικονομική διείσδυση στην κεντρική και νοτιο-ανατολική Ευρώπη στα 1934-1938, είτε με στρατιωτική κατάκτηση στη δυτική, ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του 1940. Βασική παράμετρος για την επιτυχία αυτού του γενικού σχεδίου ήταν η ραγδαία βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του ευρωπαϊκού κεφαλαίου, με τη συγκέντρωσή του σε όσο το δυνατό ισχυρότερα μονοπωλιακά σχήματα και με τη μέγιστη δυνατή εκμετάλλευση της εργασίας. Αναδεικνύει, λοιπόν, πώς μέσα από την «Τελική λύση» νομιμοποιήθηκε και η δουλική εργασία.

Το κείμενο αντιμετωπίζει το ζήτημα του διωγμού και του αφανισμού με όρους οικονομίας συνδυαστικά με αυτούς των φυλετικών διακρίσεων. Ο Γιώργος Μαργαρίτης παρακολουθεί τις μελέτες του Richard Evans και του Christopher Browning, οι οποίες έθεσαν το διακύβευμα της εργασίας στο επίκεντρο της ναζιστικής πολιτικής,8 αλλά αναπτύσσει το δικό του σχήμα. Στην πραγματικότητα ανοίγει θεωρητικά και το ζήτημα για την καταναγκαστική εργασία των Ελλήνων Εβραίων στο εσωτερικό της χώρας αλλά και των Ελλήνων χριστιανών και Εβραίων γενικότερα που βρέθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στο εσωτερικό και στη συνέχεια σε στρατόπεδα εργασίας εκτός Ελλάδας, θεματική για την οποία μόλις τώρα έχει αρχίσει να αναπτύσσεται συστηματική έρευνα.9

Με ζητήματα πολιτικού σχεδιασμού και διπλωματίας ασχολείται και ο Νίκος Τζαφλέρης. Σε μια ιδιαίτερα πρωτότυπη δουλειά μας δείχνει ότι Έλληνες Εβραίοι και εκτός της χώρας, όπως εκείνοι της Ρουμανίας, αφέθηκαν απροστάτευτοι στο ρουμανικό φασισμό καθώς θεωρήθηκαν ανεπιθύμητοι και επικίνδυνοι για την εθνική ομοιογένεια και ακεραιότητα της ελληνικής επικράτειας. Το κείμενο ανοίγει το ζήτημα της τύχης των Εβραίων ελληνικής υπηκοότητας, που ο πόλεμος και η κατοχή τους βρήκε σε άλλες χώρες. Προτείνοντας νέες θεματικές και ερωτήματα, αποτελεί μία εντελώς πρωτότυπη συμβολή στην ελληνική βιβλιογραφία για το ζήτημα της εθνικιστικής πολιτικής και των μειονοτικών ταυτοτήτων και συμπληρώνει τη βιβλιογραφία για το ζήτημα της εθνικής ομογενοποίησης που ολοκληρώνεται βίαια κατά τον Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο.10

Αντίστοιχα, η Μαρία Φράγκου εξετάζει την πολιτική της Ισπανίας σχετικά με τους Εβραίους πολίτες της στο εξωτερικό και στην Ελλάδα. Αναδεικνύει ότι η ισπανική κυβέρνηση ενδιαφερόταν κυρίως για τη σταθερότητα της χώρας της και λιγότερο για τη διάσωση των χιλιάδων Iσπανών Eβραίων που ήταν διάσπαρτοι σε όλη την Ευρώπη, και ότι παρά τις επίμονες προσπάθειες των ισπανικών αντιπροσωπειών να περιορίσουν την αδιαλλαξία του Υπουργείου, δεν έγινε εφικτός ο άμεσος, αλλά μόνο ο έμμεσος επαναπατρισμός των Iσπανών Eβραίων της Ελλάδας. Το κείμενο εντάσσεται στην ιστοριογραφική συζήτηση-κριτική που έχει ανοίξει από τις αρχές του 21ου αιώνα για το ρόλο των ουδέτερων χωρών στο Ολοκαύτωμα, ανάμεσά τους και την Ισπανία.11

Η εβραϊκή περιουσία έγινε αντικείμενο συστηματικής εκμετάλλευσης και λεηλασίας πριν και κυρίως μετά τον εκτοπισμό των Εβραίων της Δράμας. Η Επιτροπή για τις Εβραϊκές Υποθέσεις των βουλγαρικών αρχών κατοχής ήταν πρωταγωνιστής της λεηλασίας και βρήκε πολλούς πρόθυμους συνεργάτες, ενώ αυτή η εξέλιξη εξασφάλιζε ακόμη μεγαλύτερη υποστήριξη των Βούλγαρων στην πολιτική της κυβέρνησης στη Σόφια για την ενσωμάτωση των «Νέων Εδαφών» στη χώρα.

Την ίδια στιγμή που εκατομμύρια άνθρωποι διώκονταν και δολοφονούνταν στον ευρωπαϊκό χώρο για φυλετικούς λόγους, οι συζητήσεις της Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας τον Οκτώβριο του 1943, στρέφονταν γύρω από αυτά τα θέματα, όπως μας αποκαλύπτει η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου. Αναδεικνύει εξαιρετικά εύστοχα πόσο οι ναζί με τις φυλετικές θεωρίες τους δεν υποστήριζαν καινοφανείς ιδέες, αλλά θεωρίες που είχαν ήδη συζητηθεί στο πλαίσιο των ανθρωπολογικών και ευγονικών εταιρειών ανά την Ευρώπη ήδη από το τέλος του 19ου αιωνα και αποτελούσαν αντικείμενο διαλέξεων και συζητήσεων στην Αθήνα του 1943, ενώ ο εκτοπισμός και η δολοφονία της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης είχαν ήδη συντελεστεί και αυτών της υπόλοιπης Ελλάδας ήταν το επόμενο βήμα. Είναι ένα κείμενο που εγγράφεται στη συζήτηση που έχει ανοίξει πρόσφατα για την πρόσληψη των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα και την ιστορική τους προέλευση.12 Αυτά τα αφηγήματα της ευρωπαϊκής διανόησης για τις «φυλετικές διαφορές» και την «καθαρότητα» είχαν συμβάλει στη διαμόρφωση της ναζιστικής ιδεολογίας, στην ανάδειξη του Εβραίου ως του απόλυτου εχθρού που πρέπει να καταπολεμηθεί, να εξοντωθεί και να καταληστευθεί χωρίς ενοχές.

Ακριβώς με την καταλήστευση των Εβραίων της Δράμας από τις βουλγαρικές αρχές κατοχής και τους συνεργάτες τους μετά τον εκτοπισμό τους ασχολείται ο Βασίλης Ριτζαλέος. Η εβραϊκή περιουσία έγινε αντικείμενο συστηματικής εκμετάλλευσης και λεηλασίας πριν και κυρίως μετά τον εκτοπισμό των Εβραίων της Δράμας. Η Επιτροπή για τις Εβραϊκές Υποθέσεις των βουλγαρικών αρχών κατοχής ήταν πρωταγωνιστής της λεηλασίας και βρήκε πολλούς πρόθυμους συνεργάτες, ενώ αυτή η εξέλιξη εξασφάλιζε ακόμη μεγαλύτερη υποστήριξη των Βούλγαρων στην πολιτική της κυβέρνησης στη Σόφια για την ενσωμάτωση των «Νέων Εδαφών» στη χώρα. Το κείμενο του Ριτζαλέου μας προσφέρει μία ανατομία του εκτοπισμού και της λεηλασίας στη Δράμα, βασισμένη σε πλούσιο αρχειακό υλικό και εντάσσεται στη συζήτηση που έχει ανοίξει τα τελευταία χρόνια για τη διαφορετική αντιμετώπιση των Βούλγαρων Εβραίων στο εσωτερικό της Βουλγαρίας συγκριτικά με αυτούς των κατεχόμενων περιοχών.13

Στη ζώνη της βουλγαρικής κατοχής μας μεταφέρει με το κείμενό του και ο Πωλ Χάγουελ, ο οποίος γράφει για τη βουλγαρική κατοχή και τα εθνικά θέματα ενώ θίγει και ζητήματα μνήμης με έναν προσωπικό ιδιαίτερο τρόπο. Υπενθυμίζει ότι ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία της Ελλάδας που εκτοπίσθηκαν Έλληνες πολίτες (Εβραίοι της βουλγαροκρατούμενης ζώνης) από την επικράτεια της χώρας με σκοπό την εξόντωσή τους –ήταν το πρελούδιο για ό,τι θα ακολουθούσε– ενώ εξηγεί τη βουλγαρική επεκτατική πολιτική ταξιδεύοντας τον αναγνώστη στο τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και στις απώλειες τότε της Βουλγαρίας. Εντάσσει έτσι μέσα σε ένα σαφές ιστορικό πλαίσιο το γεγονός της «τελικής λύσης» στη βουλγαρική ζώνη κατοχής και αποδυναμώνει τάσεις δαιμονοποίησής του.

Γενικότερα, τα άρθρα για την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης συμβάλλουν στο να απομακρυνθούμε από την ενοχοποίηση και τελικά δαιμονοποίηση του «Εβραίου», που επιχειρούσαν οι ναζί. Η Στέλλα Σαλέμ με τη δική της συμβολή, επαναφέρει την ανθρώπινη καθημερινή διάσταση αφού αναδεικνύει την καθημερινότητα των συναλλαγών ακινήτων κατά το κατοχικό διάστημα ανάμεσα σε Εβραίους και χριστιανούς αλλά και τη λεηλασία των περιουσιών από τους συνεργάτες των Γερμανών και τους μεσεγγυούχους ενώ φωτίζει τις πρώιμες αντι-εβραϊκές κινήσεις πριν από τα γεγονότα στην Πλατεία Ελευθερίας και τα φυλετικά μέτρα. Το κείμενο της εντάσσεται στη νέα εποχή της συζήτησης-έρευνας που έχει ξεκινήσει για το μεγάλο ζήτημα της διαχείρισης και ανάκτησης των εβραϊκών περιουσιών και των σχετικών ιστοριογραφικών κενών.14

Τι συνέβαινε όμως με εκείνους που δεν είχαν σημαντική κινητή ή ακίνητη περιουσία, τους φτωχούς; Σε αυτούς αναφέρεται το άρθρο του Ευάγγελου Χεκίμογλου που παρουσιάζει παραστατικά μέσα από πίνακες, αριθμούς και χάρτες τους φτωχούς στις περιοχές στα δυτικά της πόλης, Βαρώνου Χιρς και Στασιόν Τσίκα, οι οποίοι διέμεναν εκεί από τα χρόνια ακόμη της πυρκαγιάς του 1917 και ήταν οι πρώτοι που εκτοπίστηκαν για το Άουσβιτς, ώστε να εκκενωθεί ο συνοικισμός τους (Βαρώνου Χιρς) και να μετατραπεί σε γκέτο-διαμετακομιστικό στρατόπεδο. Το κείμενο αυτό στηρίζεται σε επιλεγμένο υλικό από το αρχείο της επιτροπής διαχείρισης του αμερικανικού εράνου υπέρ του ελληνικού λαού (1940-41), το οποίο αφορά τις εβραϊκές γειτονιές που υπήρχαν κοντά στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης. Στόχος του άρθρου είναι να προσδιορισθούν τα γεωγραφικά όρια και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των συνοικισμών Μπαρόν Χιρς (Βαρώνου Χιρς) και Στασιονίκα (ή Στασίον Τσίκα) και να σκιαγραφηθούν οι ιδιαιτερότητες του αξιόλογου πλήθους των απόρων, τους οποίους κατέγραψαν οι δημόσιες υπηρεσίες στη συγκεκριμένη περιοχή, κατά την περίοδο του ελληνο-ιταλικού πολέμου. Το κείμενο του Βαγγέλη Χεκίμογλου επιτελεί μια διπλή λειτουργία. Επαναφέρει τη χαμένη μνήμη αυτών των περιοχών της πόλης ενώ αναδεικνύει τη μεταπολεμική τους ερήμωση μέσα από το πολύβουο προπολεμικό παρελθόν τους.

kavala coverΑκριβώς με τα μεταπολεμικά χρόνια ασχολείται η τρίτη ενότητα του βιβλίου. Το κείμενο της Ρένας Μόλχο επικεντρώνεται στις διαδικασίες ανασυγκρότησης της κοινότητας Θεσσαλονίκης στη δεκαετία που ακολούθησε την Απελευθέρωση. Όσοι από τους επιζήσαντες επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη αγωνίστηκαν σε αντίξοες συνθήκες μέχρις ότου να εξασφαλίσουν τη φυσική τους επιβίωση και να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους. Οι νομικές και διοικητικές τους ενέργειες για την ανάκτηση των ακινήτων τους, καθώς και των περιουσιακών στοιχείων της Κοινότητας που κατασχέθηκαν, κλάπηκαν ή καταλήφθηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αντιμετωπίστηκαν με μια αργή και γραφειοκρατική αδιαφορία και συχνά προσέκρουσαν σε αντισημιτικές αντιδράσεις, επισημαίνει η Μόλχο.

Παρά το γεγονός ότι η ζωή της Κοινότητας αναδιοργανώθηκε, η πολιτική αστάθεια, η οικονομική αβεβαιότητα, η κρατική πολιτική προς τους συνεργάτες- δωσίλογους και η πληθυσμιακή συρρίκνωση της Κοινότητας μετά τον Πόλεμο και τον εμφύλιο, οδήγησε σχεδόν το 50% του εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας να μεταναστεύσει στην Παλαιστίνη, τη Βόρεια ή τη Νότια Αμερική. Η Ρένα Μόλχο ήταν από τις πρώτες ιστορικούς που ασχολήθηκαν με τη μεταπολεμική ανα-συγκρότηση των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα, πεδίο που έχει αρχίσει να αναπτύσσεται γοργά πια στην ελληνική ιστοριογραφία.15

Αυτοί οι λίγοι επιζώντες πώς κατάφεραν να διατηρήσουν τη μνήμη της γενοκτονίας; Και σήμερα, που σταδιακά η φυσική παρουσία των επιζώντων φτάνει στο τέλος της, πώς θα διατηρηθεί η μνήμη; Σε αυτό το ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει το κείμενο της Ρίκας Μπενβενίστε μέσα από μία επισκόπηση σε βάθος για τις μαρτυρίες, για τα στρώματα της μνήμης και την ιστοριογραφία, για το γεγονός ότι την επαύριον του πολέμου, οι Εβραίοι επιζώντες δεν ήταν διόλου σιωπηλοί και παρείχαν πλήθος πληροφοριών για τα δεινά που είχαν υποστεί,16 παρά τη «δημόσια σιωπή». Επαναφέρει τη συζήτηση στις μαρτυρίες και την εξαιρετική σημασία τους.17 Από τη θεωρητική εισαγωγική αναφορά περνάει στην ανάλυση της προσωπικής της δουλειάς, φωτίζοντας όχι μόνο τις νέες προοπτικές που πρόσφεραν με την ύπαρξή τους οι μάρτυρες και οι αφηγήσεις τους, αλλά και την πολλαπλή σημασία που μπορεί να έχει η απουσία μαρτύρων όσο απομακρυνόμαστε από τα γεγονότα: επιστροφή στις γραπτές πηγές, αναθεώρηση μύθων και στερεοτύπων από μνήμες που «αποπροσανατόλισαν» την ιστορική έρευνα, ενώ θίγει και τα ζητήματα της μεταμνήμης και των αρχειοθετημένων πια φωνών και προσώπων των επιζώντων, εισάγοντας το ελληνικό κοινό στη σχετική διεθνή συζήτηση για το Ολοκαύτωμα και τη μεταμνήμη.18

Παρότι «το Ολοκαύτωμα έγινε πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της δημόσιας ιστορίας στον δυτικό πολιτισμό», η μνήμη παραμένει ένα πεδίο διαμάχης και ήδη από τη δεκαετία του 1980 έκανε την εμφάνισή του το φαινόμενο της άρνησης του Ολοκαυτώματος. Με αυτό το θέμα ασχολείται στο κείμενό του ο Νίκος Ζάικος, ο οποίος ωστόσο μας μεταφέρει στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον νομικό κείμενο που αναφέρεται στη δίκη Πλεύρη και το οποίο επισημαίνει ότι το πιο αλγεινό σημείο της παραπάνω επισκόπησης δεν είναι ότι ο κατηγορούμενος απαλλάχθηκε δυνάμει της ελευθερίας του λόγου, αν και αναγνωρίζεται το ψεύδος των ισχυρισμών του, αλλά ότι η ελληνική δικαιοσύνη θεώρησε την κοσμοαντίληψή του έγκυρη επιστημονική άποψη και την περιέβαλε με το κύρος της. Ακόμη και αν η ρητορική της άρνησης είναι αναμενόμενη από συγκεκριμένους κύκλους, εντούτοις θα ανέμενε κανείς από τα δικαστήρια την ηθική έστω καταδίκη της. Η νομική συλλογιστική και οι αξιολογικές κρίσεις βάσει των οποίων ο Άρειος Πάγος κατέληξε στην απόφασή του, παρά τις αντίθετες κατευθύνσεις της ίδιας της ελληνικής νομοθεσίας σχετικά με την Ημέρα Μνήμης, τις διεθνείς δεσμεύσεις της Ελλάδας, την αντίθετη ευρωπαϊκή νομολογία –για να μην αναφέρουμε τις ιστορικές πηγές με πρωταρχική τις μαρτυρίες Ελλήνων επιζώντων του Ολοκαυτώματος– προβληματίζουν τόσο τον νομικό όσο και τον ιστορικό, επισημαίνει εύστοχα ο Νίκος Ζάικος.

Αυτό που επισημαίνει η συγγραφέας είναι ότι βασικός στόχος της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος είναι η διαμόρφωση ιστορικά εγγράμματων μαθητών, που θα είναι σε θέση να αξιολογούν αντικρουόμενες απόψεις και διαφορετικές ερμηνείες για τη γενοκτονία. Η πολλαπλότητα των ιστορικών ταυτοτήτων, οι ποικίλοι δίαυλοι παραγωγής και διάχυσης του ιστορικού λόγου, καθώς και ο κατακερματισμός του ιστορικού λόγου προκαλούν ρήγματα αναφορικά με την προσέγγιση του Ολοκαυτώματος.

Το κείμενο της Ξένιας Ελευθερίου αγγίζει επίσης την άρνηση του Ολοκαυτώματος και μελετά το ζήτημα της διδασκαλίας, σήμερα, ως αντίβαρο σε μία συχνά αναθεωρητική δημόσια ιστορία του Ολοκαυτώματος. Αφορά την εκπαίδευση του Ολοκαυτώματος αλλά αφορά και τη δημόσια ιστορία, το διαδίκτυο, τα ψηφιακά αρχεία (κείμενα, μαρτυρίες, έγγραφα, εικόνες, ηχητικά τεκμήρια) και τη γρήγορη διάδοσή τους και με αυτόν τον τρόπο συνδέει την ιστορία και τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος με τη σύγχρονη ψηφιακή πραγματικότητα και τις νέες διαδικασίες παραγωγής και αναπαράστασης της συλλογικής μνήμης.19 Αυτό που επισημαίνει η συγγραφέας είναι ότι βασικός στόχος της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος είναι η διαμόρφωση ιστορικά εγγράμματων μαθητών, που θα είναι σε θέση να αξιολογούν αντικρουόμενες απόψεις και διαφορετικές ερμηνείες για τη γενοκτονία.20 Η πολλαπλότητα των ιστορικών ταυτοτήτων, οι ποικίλοι δίαυλοι παραγωγής και διάχυσης του ιστορικού λόγου, καθώς και ο κατακερματισμός του ιστορικού λόγου προκαλούν ρήγματα αναφορικά με την προσέγγιση του Ολοκαυτώματος. Η παιδαγωγική διαχείριση του συγκρουσιακού αυτού θέματος είναι απαραίτητη για τη σφαιρική και κριτική αντιμετώπισή του στην τάξη.21

Σφαιρική γνώση και κριτική αποτίμηση επιχειρούν να προσφέρουν και οι συγγραφείς αυτής της συλλογικής δουλειάς, σε μία σύνθεση πρωτότυπη και επίκαιρη, για την ιστορία του νεότερου ελληνικού εβραϊσμού, για την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, για την ιστορία της Ευρώπης με στόχο την καλύτερη κατανόηση του παρελθόντος και τη διαμόρφωση μιας μνήμης με διάρκεια, σεβασμό και υπευθυνότητα.

Θεσσαλονίκη, 1 Αυγούστου 2020
Μαρία Καβάλα


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ενδεικτικά βλ. Άννη Ασημάκη, Γεράσιμος Κουστουράκης, Ιωάννης Καμαριανός, «Οι έννοιες της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας και η σχέση τους με τη γνώση: Μια κοινωνιολογική προσέγγιση», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τ. ΙΕ ́, 60 (2011) σ. 99-120. http://www.uth.gr/tovima/60/5.pdf τελευταία επίσκεψη 6/3/2018.
2. Μόνο ενδεικτικά δύο πρόσφατες συλλογικές εκδόσεις με πολύτιμη βιβλιογραφική ανασκόπηση και επισημάνσεις: Άννα Μαχαιρά – Λήδα Παπαστεφανάκη (εισ.-επιμ.), Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος-20ός αι.: Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Ισνάφι, Ιωάννινα 2016. Ευάγγελος Χεκίμογλου – Άννα-Μαρία Δρουμπούκη (επιμ.), Την επαύριον του Ολοκαυτώματος, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης-Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2017.
3. Μαχαιρά – Παπαστεφανάκη (εισ.-επιμ.), ό.π., σ. 14.
4. Δώδος Δημοσθένης, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του ελληνικού κράτους, Σαββάλας, Αθήνα 2005.
5. Πρόσφατα δημοσιεύθηκε η διατριβή του Ανδρέα Μπουρούτη για τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης, Ανδρέας Κ. Μπουρούτης, Αστική τάξη και ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943), εκδόσεις Ρώμη, Θεσσαλονίκη 2018, καθώς και το βιβλίο του, Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη. Η ιταλική στάση και οι Εβραίοι μαθητές του Ουμπέρτο Πρίμο, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 202ο.
6. Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Θεμέλιο, Αθήνα 2001, Πατάκης, Αθήνα 2014. Bernard Pierron, Εβραίοι και Χριστιανοί στη Νεότερη Ελ- λάδα, Πόλις, Αθήνα 2004. Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων. Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006. Katherine Fleming, Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, Οδυσσέας, Αθήνα 2009, Devin Naar, Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων. Ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Νεότερη Ελλάδα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2018.
7. Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, Yale University Press, Κονέκτικατ, 1961, 2003. Zygmunt Bauman, Modernity and the Holocaust, Polity Press, Χαμπσάιρ 1989.
8. Αναφέρουμε ενδεικτικά Christopher Browning, Nazi Policy, Jewish Workers, German Killers, Cambridge University Press, Κέμπριτζ 2010. Richard J. Evans, Το Γ ́ Ράιχ στον πόλεμο, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.
9. Βλ. Ιάσονας Χανδρινός, «Έλληνες όμηροι και καταναγκαστικοί εργάτες στη ναζιστική Γερμανία», εφ. Αυγή, Ενθέματα, 13 Μαΐου 2020, avgi.gr/article/10811/11062313/ellenes- omeroi-kai-katanankastikoi-ergates-ste-nazistike-germania (τελευταία επίσκεψη 23/8/2020). Επίσης, Μαρία Καβάλα, «Η ναζιστική “εργασιακή” πολιτική στη Θεσσαλονίκη (1941-1944). Δουλική εργασία και φυλετικά ζητήματα», ανακοίνωση στο 3o Διεθνές Συνέδριο Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας, Ιστορία της εργασίας: παραγωγή, αγορές, σχέσεις, πολιτικές (τέλος Μεσαίωνα-αρχές 21ου αι.), 24-27 Μαΐου 2017. Επίσης, πρόγραμμα Concentration Camps in Greece. Place of Detainment and Memory, με επικεφαλής τους Γιώργο Αντωνίου-Στράτο Δορδανά και συμμετέχοντες τους Νίκο Τζαφλέρη, Ιάσονα Χανδρινό κ.ά. Ενδεικτικά κάποιες μαρτυρίες Γιάννης Σ. Γκούτας, Υπό συνθήκες σκλαβιάς – Το χρονικό μιας ομηρείας, Ωμέγα, Αθήνα 2005, Θεόδωρος Κορυφίδης, Αναμνήσεις ενός ημε- ρολογίου, Μακεδονικές Εκδόσεις, Αθήνα 2005, Δέσποινα Λάππα-Κόντου, Σ’ όποια γλώσσα κι αν το πεις, Διόπτρα, Αθήνα 2010, Όμηρος Πέλλας, Στάλαγκ VI C. Ημερολόγιο της ομηρίας, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2005, Χρήστος Σαμουηλίδης, Στα ναζιστικά στρατόπεδα, Η ομηρία του Νο 114016 KR GEF, Ιωλκός, Αθήνα 2003, Βάσω Σταματίου, Βαρούμ. Μια Ελληνίδα στο Άουσβιτς, χ.τ., 1997, (2), Στυλίδα 2018.
10. Ενδεικτικά Γιώργος Μαργαρίτης, Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Τσάμηδες – Εβραίοι, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005. Νίκος Μαραντζίδης, Γιασασίν Μιλλέτ. Ζήτω το Έθνος, Πανεπι- στημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001. Πολύκαρπος Καραμούζης, «Θρησκεία και κυρίαρχη ιδεολογία στη νεοελληνική κοινωνία», Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 21 (2015) σ. 83-102. http://dx.doi.org/10.12681/sas.453, τελευταία επίσκεψη Αύγουστος 2019.
11. Ενδεικτικά Eduardo Martín de Pozuelo, El franquismo, cómplice del holocausto (y otros episodios desconocidos de la dictadura) (Secretos Del Franquismo), Libros de Vanguardia, Βαρκελώνη 2012, Stanley G. Payne, Franco and Hitler: Spain, Germany, and World War II, Yale University Press, Η.Π.Α. 2008. Γενικότερα για τη μνήμη του Ολοκαυτώματος και τις ουδέτερες χώρες ενδεικτικά Γιώργος Κόκκινος, Το Ολοκαύτωμα. Η διαχείριση της τραυματικής μνήμης, Θύτες και θύματα, Gutenberg, Αθήνα 2015, σ. 63-184.
12. Sevasti Trubeta, Physical Anthropology, Race and Eugenics in Greece (1880s-1970s), Brill, Λέιντεν 2013. Ε. Αβδελά, Δ. Αρβανιτάκης, Ε. Δελβερούδη, Ευ. Ματθιόπουλος, Σ. Πετμεζάς, Τ. Σακελλαρόπουλος (επιμ.), Φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα, Παν. Εκδ. Κρήτης-Εκδ. Φιλ. Σχ. Παν. Κρήτης, Ηράκλειο 2017.
13. Nadège Ragaru, “Contrasting Destinies: The Plight of Bulgarian Jews and the Jews in Bulgarian-occupied Greek and Yugoslav Territories during World War Two”, Online Encyclo- pedia of Mass Violence, [online], δημοσιεύθηκε στις: 15 Μαρτίου, 2017, τελευταία επίσκεψη 5/3/2018, https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/en/ document/contrasting-destinies-plight-bulgarian-jews-and-jews-bulgarian-occupied-greek- and-yugoslav-, N. Ragaru, “Nationalizing the Holocaust. ‘Foreign’ Jews and the Making of Indifference in Macedonia Under Bulgarian Occupation” στο Bajohr F., Löw A. (επιμ.), The Holocaust and European Societies. The Holocaust and its Contexts, Palgrave Macmillan, Λονδίνο 2016. Nadia Danova – Rume Avramov (επιμ.), Deportiraneto na evreite ot Vardarska Makedonia, BelomorskaTrakia i Pirot mart 1943 g. Dokumenti ot Bulgarskite arhivi (The De- portation of the Jews from Western Thrace, Vardar Macedonia and Pirot March 1943. Documents from Bulgarian archives), Obedineni Izdateli, Σόφια 2013.
14. Φίλιππος Κάραμποτ, «Εισαγωγή στην προβληματική», στο Βαγγέλης Χεκίμογλου – Άννα-Μαρία Δρουμπούκη (επιμ.), Την επαύριον του Ολοκαυτώματος, ό.π., σ. 101-103.
15. Ενδεικτικά Ρίκα Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940, Πόλις, Αθήνα 2014. Μπενβενίστε, Λούνα, Πόλις, Αθήνα 2017. Χεκίμογλου – Δρουμπούκη (επιμ.), Την επαύριον..., ό.π. Eleni Beze, “Being Leftist and Jewish in Greece during the Civil War and Its Aftermath: Constraints and Choices” in R. Benveniste – P. Hantzaroula (επιμ.), Jewish Life after the Return: Dutch and Greek Experiences after the Shoah, Historein, τ. 18, 2, Ιούνιος 20, 2, 2019 doi: 10.12681/ historein 14601, τελευταία επίσκεψη Ιούνιος 2019, Άννα-Μαρία Δρουμπούκη, Μια ατε- λείωτη διαπραγμάτευση. Η ανασυγκρότηση των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων και οι γερμανικές αποζημιώσεις 1945-1961, Ποταμός, Αθήνα 2019.
16. Laura Jockusch, Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Postwar Europe, Oxford University Press, Νέα Υόρκη-Οξφόρδη 2012.
17. Οντέτ Βαρών Βασάρ, Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2011, σ. 41-56.
18. Ενδεικτικά, Brett Ashley Kaplan, Landscapes of Holocaust Postmemory, Routledge, 2013, Marianne Hirsch, The Generation of Postmemory. Writing and Visual Culture After the Holocaust, Columbia University Press, Νέα Υόρκη 2012.
19. Μήτσος Μπιλάλης, Το παρελθόν στο Δίκτυο. Εικόνα, τεχνολογία και ιστορική κουλτού- ρα στη σύγχρονη Ελλάδα (1994-2005), Historein, Αθήνα, 2015, σελ. 13, διαθέσιμο στο: http://epublishing.ekt.gr/sites/ektpublishing/files/ebooks/5-16-112-1-10-20161208.pdf, τελευταία επίσκεψη: 10/01/2018. Γρηγόρης Πασχαλίδης, «Η ιστορία και η θεωρία των μέσων της ψηφιακής κουλτούρας» στο Μ. Κοκκώνης, Γ. Πασχαλίδης, Φ. Μπαντιμαρού- δης (επιμ). Ψηφιακά μέσα. Ο πολιτισμός του ήχου και του θεάματος, Κριτική, Αθήνα 2010 και Despoina Valatsou, “History, our own Stories and Emotions Online”, Historein, 8 (2008) σ. 108-116 
20. Γιώργος Κόκκινος, Οι συμβολικοί πόλεμοι για την Ιστορία και Κουλτούρα. Το παράδειγμα της σχολικής ιστορίας στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2006, σ. 17-36.
21. Η Ξένια Ελευθερίου έχει μόλις εκδώσει το βιβλίο της Η δημόσια ιστορία ως συγκρουσιακό θέμα: Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων στο διαδίκτυο, Ταξιδευτής, Αθήνα 2019.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η τέχνη της μέθης» του Λοράν ντε Σουτέρ (προδημοσίευση)

«Η τέχνη της μέθης» του Λοράν ντε Σουτέρ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του βραβευμένου Βέλγου δοκιμιογράφου και καθηγητή Νομικής Λοράν ντε Σουτέρ [Laurent de Sutter] «Η τέχνη της μέθης» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 6 Μαρτίου από τις εκδόσεις Το Μέλλον.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...
«Ἤριννα Ἠλακάτη» της Τασούλας Καραγεωργίου (προδημοσίευση)

«Ἤριννα Ἠλακάτη» της Τασούλας Καραγεωργίου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη μελέτη της Τασούλας Καραγεωργίου «Ἤριννα Ἠλακάτη», η οποία κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στὴν πραγματική της ζωὴ ἡ Ἤριννα εἶναι μιὰ μικρὴ «τραγουδίστρα», τρυφερὴ ἀοιδὸς ...

«Ο Σεφέρης στην Αμερική»
 της Ασπασίας Γκιόκα (προδημοσίευση)

«Ο Σεφέρης στην Αμερική»
 της Ασπασίας Γκιόκα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη μελέτη της Ασπασίας Γκιόκα «Ο Σεφέρης στην Αμερική», η οποία θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Το βιβλίο, όπως φανερώνει και ο τίτλος του, εστιάζει σε πρόσωπα και γ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ