
Ένα από τα αφιερώματα της φετινής ΔΕΒΘ ήταν αυτό στις «Γυναίκες», μια ευρεία θεματική που ξεδιπλώθηκε μέσα από συζητήσεις για συγγραφείς, εκδότριες και μεταφράστριες, για τη γυναίκα σαν λογοτεχνικό ήρωα, αλλά και τη γυναικεία γραφή. Οι εκδηλώσεις ήταν διάχυτες στο πρόγραμμα, αρκετές συνέπιπταν η μία με την άλλη, αλλά καταφέραμε να παρακολουθήσουμε πολλές από αυτές και να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας.
Γράφει η Φανή Χατζή
Γυναίκες που αποσιωπήθηκαν στον «εξώστη»
Μία ενδιαφέρουσα στρογγυλή τράπεζα, η οποία, παρότι δεν ευνοήθηκε από την ημέρα (Πέμπτη), ώρα (20:00μμ) και αίθουσα (Εξώστης Ι), συγκέντρωσε αρκετό κόσμο, ήταν αυτή που αφορούσε την άγνωστη μεταφράστρια και λογοτέχνη Μητιώ Σακελλαρίου-Μεγδάνη, που σε μια εποχή γενικευμένου αναλφαβητισμού για τις γυναίκες κατάφερε να μορφωθεί, και να παράξει μεταφραστικό και συγγραφικό έργο. Αναλυτικότερα τα είπαμε εδώ.
Όπως σημείωσε στην ίδια εκδήλωση η μεταφράστρια και καθηγήτρια Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, υπάρχει μεγάλη ανάγκη να βάλουμε στον λογοτεχνικό κανόνα τέτοιες γυναίκες, που έκαναν θαύματα για την εποχή τους και αποσιωπήθηκαν συστηματικά. Ωστόσο, δεν εντοπίσαμε καμία άλλη συναφή εκδήλωση για αφανείς Ελληνίδες του χώρου, παρά μόνο εκδηλώσεις για ήδη πολύ αγαπητές, όπως η Άλκη Ζέη και η Ζωρζ Σαρρή, για τα 100 χρόνια από τη γέννησή τους.
Υπήρχαν, ωστόσο, εκδηλώσεις για βιβλία που δίνουν φωνή σε γυναίκες, όπως οι Προίκες: 5 πρόσωπα σε 48 πράξεις (εκδ. Ακυβέρνητες Πολιτείες), που παρουσιάστηκε σε έναν επίσης κατάμεστο Εξώστη ΙΙ. Οι αφηγήσεις των πέντε γυναικών του θεσσαλικού κάμπου, γεννημένες το διάστημα 1923-1946, νοηματοδοτήθηκαν εκ νέου χάρη στη συγγραφέα Ιωάννα Γιαννακοπούλου που μετουσίωσε το λόγο σε γραφή.
Μέσα από τις εισηγήσεις της ψυχολόγου-ψυχοθεραπεύτριας Τάνιας Βοσνιάδου και της φιλολόγου Βασιλικής Καλέα το βιβλίο αναδύθηκε ως ένα πολυφωνικό, πρωτοποριακό έργο που συνδυάζει την προφορική μαρτυρία και την ποίηση, τη μυθοπλασία με τη βιογραφία, που σπάει το μονόλιθο κάθε είδους και τιμά τις γυναίκες που στερήθηκαν τη μόρφωσή τους και καθυποτάχτηκαν στη φτώχεια, την αγροτική ζωή, την κακοποίηση και τον υποχρεωτικό γάμο. Μέσα σε ένα φορτισμένο ήδη κλίμα από τις αναγνώσεις των αποσπασμάτων από την Ελένη Γιαννούση και το τραγούδι της Δέσποινας Παγιούλα, πήραν τον λόγο και γυναίκες από το κοινό που μοιράστηκαν το βίωμά τους, καθιστώντας τη συγκίνηση αναπόφευκτη.
Αγγίζει τα όρια της ειρωνείας το γεγονός ότι οι δύο αυτές εκδηλώσεις για φωνές που έπρεπε να ακουστούν πραγματοποιήθηκαν σε έναν χώρο της έκθεσης που δεν πληροί τις «προϋποθέσεις» της αίθουσας, στενό, ξέχειλο από κόσμο και απολύτως μη προσβάσιμο για άτομα με αναπηρία. Στον ίδιο χώρο είχε παρουσιαστεί το προηγούμενο βράδυ ο συλλογικός τόμος Η φωνή της (εκδ. Καστανιώτη), με τη συνομιλία των συγγραφέων και μελών του ομώνυμου του βιβλίου Δικτύου γυναικών συγγραφέων κατά της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών. Άραγε ακούστηκαν όλες αυτές οι φωνές από τον Εξώστη;
Know Her Words - Ελληνίδες συγγραφείς στο εξωτερικό
Στην αίθουσα Διάλογος, που φιλοξενούσε όλες τις μέρες το επαγγελματικό πρόγραμμα του Φεστιβάλ, παρουσιάστηκε το booklet Know Her Words, Volume 1 από το PEN Greece, το επίσημο παράρτημα του PEN International στην Ελλάδα. Πρόκειται για μία έκδοση που προέκυψε κατόπιν πρόσκλησης του Pen προς κάθε παράρτημά του να προτείνει 10 γυναίκες συγγραφείς που θα άξιζε να διαβαστούν στο εξωτερικό. Τη συζήτηση συντόνιζε η Κατερίνα Μαλακατέ, συγγραφέας, συνιδιοκτήτρια του βιβλιοπωλείου Booktalks και Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του PEN Greece.
Για την επιλογή των δέκα συγγραφέων, συγκροτήθηκε μια τριμελής επιτροπή, αποτελούμενη από την πρόεδρο της Επιτροπής Γυναικών Συγγραφέων του Pen Greece, Σωτηρία Γεωργαντή, την λογοτεχνική ατζέντισσα Κατερίνα Φράγκου και τον δημοσιογράφο Μανώλη Πιμπλή. Οι δύο γυναίκες που παρευρεθήκαν στην εκδήλωση μοιράστηκαν τις βασικές κατευθυντήριες γραμμές που ακολούθησε η επιτροπή για την επιλογή των συγγραφέων, όπως το να είναι αυτές εν ζωή και δραστήριες, ώστε να μπορούν να ανοίξουν έναν διάλογο με τη φυσική τους παρουσία σε φεστιβάλ και παρουσιάσεις στο εξωτερικό. Επιλέχτηκαν αμετάφραστες στο εξωτερικό συγγραφείς με ιδιαίτερες φωνές και ανοιχτό πνεύμα στη γραφή τους. Τα δέκα βιβλία είναι τα εξής:
Πεζογραφία μυθιστόρημα:
1. Θηριόμορφοι, Έλενα Μαρούτσου, Εκδόσεις Πόλις 2020,
2. Τι είδε η γυναίκα του Λωτ, Ιωάννα Μπουραζοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη 2007,
3. Δενδρίτες, Κάλλια Παπαδάκη, Εκδόσεις Πόλις 2015
Πεζογραφία Διηγήματα:
4. Το τέλος της πείνας, Λίνα Ρόκου, Εκδόσεις Ίκαρος 2018,
5. Πράγματα που σκέφτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο, Αλεξάνδρα Κ*, Εκδόσεις Πατάκη 2023,
6. Αλφαβητάρι εντόμων, Δήμητρα Κολλιάκου, Εκδόσεις Πατάκη 2018
Ποίηση:
7. Dyno: Με τα ζάρια στον αέρα, Κωνσταντίνα Κορρυβάντη, Εκδόσεις Πόλις 2019,
8. Ιστορίες απ’ όλον τον κόσμο μου, Παυλίνα Μάρβιν, Εκδόσεις Κίχλη 2017
Παιδική Λογοτεχνία:
9. Η ντουλάπα, Στέργια Κάββαλου, εικονογράφηση Ζακλίν Πολενάκη, Εκδόσεις Ποταμός 2021
Δοκίμιο:
10. Φουστανέλες και χλαμύδες, Χριστίνα Κουλούρη, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2020
Η παρουσίαση του booklet εστίασε στα δέκα επιλεγμένα βιβλία και τα πέντε διαφορετικά κειμενικά είδη, αλλά ελίχθηκε και σε γενικά συμπεράσματα για τις Ελληνίδες που γράφουν αλλά δεν ακούγονται στα διεθνή fora, για τον όρο «γυναικεία λογοτεχνία», αλλά και ορισμένες παλαιότερες συγγραφείς έργα των οποίων κυκλοφόρησαν στο εξωτερικό.
Γυναίκες της Δύσης και της Ανατολής
Όπως αναπτύξαμε αναλυτικά εδώ, την Παρασκευή το πρωί πραγματοποιήθηκε ο διάλογος σχετικά με τις γυναίκες στον εκδοτικό χώρο. Η συζήτηση στράφηκε αναπόφευκτα στην καταπίεση και στη θέση της γυναίκας στον αραβικό κόσμο με τις εκδότριες από τα ΗΑΕ να προσπαθούν να αντιστρέψουν το στερεότυπο για τη θέση της γυναίκας στη χώρα τους. Λίγο πιο πέρα, την ίδια στιγμή, λάμβανε χώρα μια συζήτηση για τη θέση της γυναίκας στον ισλαμικό κόσμο, στο πλαίσιο της παρουσίασης του βιβλίου Οι Ανυπάκουες που πρόκειται να εκδοθεί σύντομα από τις εκδόσεις Θίνες.
Το βιβλίο αυτό που εξασφάλισε στην Καμερουνέζα συγγραφέα του Ντζαϊλί Αμαντού Αμάλ (Djaïli Amadou Amal) το 2ο Βραβείο Γκονκούρ της Ελλάδας μιλάει για τρεις γυναίκες, κάθε μία από τις οποίες δίνει τη μάχη της με τους θεσμούς που την υποτάσσουν˙ η Ραμλά με τον υποχρεωτικό γάμο, η Ιντού με τον βιασμό και την ενδοοικογενειακή βία και η Σαφιρά με την αναγκαστική αποδοχή πολυγαμίας.
Μολονότι θα εμφάνιζε εξαιρετικό ενδιαφέρον να ήταν παρούσα και η συγγραφέας στην εκδήλωση, οι συγγραφείς Λένα Διβάνη και Γεωργία Τριανταφυλλίδου, παρουσία της εκδότριας Ζιζής Σαλίμπα, κατάφεραν να θίξουν το ζήτημα της θέσης των γυναικών στο μουσουλμανικό κόσμο χωρίς να προβάλουν τις δυτικές προκαταλήψεις για το Ισλάμ. Τραβώντας παράλληλες γραμμές από το Σαχέλ του Καμερούν, όπου διαδραματίζεται το βιβλίο, μέχρι την Ελλάδα, μίλησαν για κοινές καταπιέσεις.
Η Γ. Τριανταφυλλίδου τόνισε ότι το βιβλίο Ανυπάκουες ξεκαθαρίζει ότι αυτό που καταπιέζει τις γυναίκες δεν είναι το Ισλάμ ή οι αξίες που απορρέουν από το Κοράνι αλλά οι κοινωνικοί και οικογενειακοί θεσμοί που επιβάλλουν την κατώτερη θέση της γυναίκας. Αυτή η διευκρίνιση μας δημιούργησε κι εμάς τη σύνδεση με το βιβλίο Προίκες και την παρατήρηση της Βασιλικής Καλέα για το «θεσμοθετημένο σύνολο πρακτικών» που συνοδεύει το γάμο και την οικογένεια.
Ξένες συγγραφείς στην ΔΕΒΘ
Συνεχίζοντας την περσινή παράδοση να μας συστήνουν στη ΔΕΒΘ ξένες συγγραφείς της σειράς Aldina, οι εκδόσεις Gutenberg φιλοξένησαν και φέτος δύο πρωτοεμφανιζόμενες στα ελληνικά γράμματα, οι οποίες στις χώρες τους έχουν ήδη διακριθεί, την Κάρα Χόφμαν [Cara Hoffman] και τη Χίλα Μπλουμ [Hila Blum]. Προσιτές και ευχάριστες, δυναμικές αλλά και ευγενικές, ήταν η ήρεμη δύναμη που χρειαζόταν για να κλείσει όμορφα η τρίτη ημέρα της έκθεσης. Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα εδώ.
Μία παρουσίαση που δε στέφθηκε με επιτυχία ήταν αυτή για το βιβλίο Monstrosa. Η συγγραφέας, τραγουδίστρια σοπράνο, ηθοποιός και εικαστικός Rhea Krčmářová συστήθηκε στο κοινό της έκθεσης ως η καινούρια ανακάλυψη της Αυστριακής Πρεσβείας, μια καλλιτέχνιδα που έχει βραβευτεί με διάφορα σημαντικά Αυστριακά βραβεία. Τα μυθιστορήματά της, που δεν έχουν μεταφραστεί ακόμα στα ελληνικά, δεν περιορίζονται στον κλασικό τρόπο γραφής αλλά είναι πιο διαδραστικά, καθώς η συγγραφέας αξιοποιεί τα νέα μέσα για να κινήσει το ενδιαφέρον σε νεότερες ηλικίες.
Το βιβλίο της, Monstrosa, το οποίο μιλάει για μια υπέρβαρη τραγουδίστρια όπερας η οποία εισάγεται λόγω των διατροφικών διαταραχών σε ένα ίδρυμα, φαίνεται ενδιαφέρον. Ωστόσο, η εκδήλωση περιορίστηκε στην εξαντλητική ανάγνωση αποσπασμάτων του βιβλίου χωρίς παράλληλη διερμηνεία από τα γερμανικά και έτσι δεν αναπτύχθηκαν επαρκώς τα θέματα που θέλησε να προβάλει η συγγραφέας μέσα από τη γραφή της﮲ αυτοεικόνα, πρότυπα ομορφιάς στα social media, χοντροφοβία και διακρίσεις.
Η Καμίγ Λοράνς
Η συγγραφέας του βιβλίου Κορίτσι (μτφρ. Στέλα Ζουμπουλάκη, εκδ. Μεταίχμιο), Καμίγ Λοράνς [Camille Laurens], συνομίλησε με την αν. Καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, κα. Ελένη Χοντολίδου σε μια συζήτηση εστιασμένη στο φύλο και στο τραύμα όπως περιγράφεται μέσα στο βιβλίο, τόσο της κακοποίησης όσο και του θανάτου ενός παιδιού. Η ψυχαναλυτική καταβύθιση που υπάρχει στο βιβλίο είναι σίγουρα απότοκο των ετών ψυχανάλυσης που έκανε η συγγραφέας για να διαχειριστεί την απώλεια του γιου της.
Η Λοράνς στην ερώτηση που τέθηκε περί γυναικείας γραφής απάντησε ότι γράφει συνήθως αυτοβιογραφικά για το γυναικείο σώμα αλλά δεν είναι σίγουρη ότι υπάρχει γυναικείος τρόπος συγγραφής. Σχετικά με τις έμφυλες διαφοροποιήσεις, συντάχθηκε με τη θεωρία της ψυχικής διεμφυλικότητας του Φρόιντ, λέγοντας ότι δεν υπάρχει τίποτα αμιγώς γυναικείο ή αμιγώς ανδρικό αλλά όλοι έχουμε και τα δύο φύλα μέσα μας.
Η συγγραφέας δήλωσε ότι αισθάνθηκε την ανάγκη να γράψει για να πει την αλήθεια, προερχόμενη από μια οικογένεια που κρατούσε πολλά μυστικά. Της ήταν μάλιστα πολύ δύσκολο να γράψει, γιατί ένιωθε ότι πρέπει να απελευθερωθεί από την εντύπωση που της είχαν περάσει ότι δεν έχει δικαίωμα λόγου. Σαν να απαντά στο άρθρο που είχαμε γράψει για το Κορίτσι (Σε ποιον ανήκει το γυναικείο σώμα;), η Λοράνς δήλωσε «Το σώμα ανήκει στις γυναίκες» και ο τρόπος με τον οποίο το ανακάλυψε είναι μέσω της πολύ πιο απελευθερωμένης κόρης της, η οποία της δείχνει το δρόμο.
Η ελπίδα της νέας γενιάς κοριτσιών
Μιλώντας για απελευθερωμένα κορίτσια, η εκδήλωση για τις Μικρές Επικίνδυνες όπως την παρουσιάσαμε εκτενώς εδώ μας γέμισε ελπίδα. Η νέα γενιά κοριτσιών μοιάζει ικανή να αποφύγει τα λάθη των περασμένων και να αντιμετωπίσει τις συνθήκες με μεγαλύτερη ωριμότητα, μακριά από την κυριαρχία των στερεοτύπων, με περισσότερη διάθεση να κουβεντιάσει ζητήματα φύλου.
Για ακόμα μια χρονιά, η ΔΕΒΘ μας υπενθυμίζει το μεταμοντέρνο πρόταγμα των «πολλών φεμινισμών». Σε όσες αίθουσες μπήκαμε, τόσες διαφορετικές απόψεις ακούστηκαν. Μέσα από τις εκπεφρασμένες απόψεις για τις γυναίκες και το φύλο αναδύονταν οι διαφορετικές γενεές και κύματα φεμινισμού. Μας έλειψαν όμως και νεότερες θηλυκότητες που έχουν να εισφέρουν στον διάλογο από τη δική τους οπτική. Αυτές δεν έλειψαν σε πάνελ εκδηλώσεων οργανωμένων από μικρότερους εκδοτικούς οίκους (βλ. Θράκα, Ακυβέρνητες Πολιτείες, Σαιξπηρικόν, Ενύπνιον), αλλά στις συζητήσεις που προέκυψαν αυτές τις μέρες απουσίαζαν εντελώς γυναίκες του ηλικιακού φάσματος 20-40 ετών. Αυτή, μάλιστα, είναι η δεύτερη συνεχόμενη χρονιά που παρατηρούμε το απογοητευτικό αυτό φαινόμενο.
Αν δεν μιλήσουμε για το φύλο, πειράζει;
Το φύλο αυτή τη στιγμή έχει κατακλύσει τις συζητήσεις. Δεν υπήρχε γυναίκα συγγραφέας που ανέβηκε σε πάνελ χωρίς να ερωτηθεί για ένα σχετικό ζήτημα, ακόμα και όταν αυτό δεν ερχόταν αβίαστα στη συζήτηση. Όσο κι αν μας χαροποιούν οι ουσιαστικές συζητήσεις που έχουν να εισφέρουν γνώση και απόψεις γύρω από το ζήτημα, τόσο εκβιαστικό μας φαίνεται να προσπαθούμε να χωρέσουμε αναγκαστικά το φύλο σε κάθε συζήτηση. Όσοι βλέπουν αυτές τις θεματικές επιφυλακτικά θα συνεχίσουν να πιστεύουν ότι είναι μια «μόδα», άρα κάτι που θα παρέλθει, ενώ αυτοί που ασχολούνται με το ζήτημα συστηματικά θα αναγνωρίσουν σε αυτές τις συζητήσεις μια ευκαιριακή, καιροσκοπική ίσως διάθεση.
*Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια, απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αγγλικών και Αμερικανικών Σπουδών.