ΔΕΒΘ 2024: Μέρα 2η – Ο λόγος στις γυναίκες: Εκδότριες από την Ελλάδα και τη Σάρζα, στερεότυπα και νέα γενιά

Η δεύτερη μέρα της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης ξεκίνησε με μια σημαντική συζήτηση στην Αίθουσα Διάλογος για την επίδραση των εκδοτικών οίκων που διευθύνονται από γυναίκες, η οποία απάντησε σε πολλά ερωτήματα, δημιούργησε όμως και πολλά καινούργια, ενώ παρουσιάστηκε το φιλόδοξο δίκτυο PublisHER. Λίγο αργότερα, στο Φιλολογικό Καφενείο της ΔΕΒΘ έγινε μια παρουσίαση που συνδέεται με αυτούς τους προβληματισμούς. Παρουσιάστηκε το βιβλίο Μικρές επικίνδυνες (εκδ. Key Books), μια συλλογική έκδοση που αναδεικνύει τις ανησυχίες και τα προβλήματα της νέας γενιάς γυναικών που φαίνεται ικανή να αποφύγει τα λάθη των περασμένων και να αντιμετωπίσει τις συνθήκες με ωριμότητα, μακριά από τα κυρίαρχα στερεότυπα. Η Στέλλα Κάσδαγλη είχε τον ρόλο της συντονίστριας στην πρώτη εκδήλωση ενώ στη δεύτερη 

Τι είναι η πρωτοβουλία PublisHER;

Με το καλωσόρισμά της, η Νόπη Χατζηγεωργίου, συντονίστρια της ΔΕΒΘ, τόνισε τη σημασία του διαλόγου και της κατάθεσης εμπειριών για τη βελτίωση του εκδοτικού χώρου, καθώς και ότι είναι σημαντικό να βλέπουμε στο ακροατήριο άνδρες έτοιμους να ακούσουν. Συστήνοντάς μας το PublisHER ως ένα Δίκτυο Γυναικών που συμβουλεύει, ενισχύει και ενδυναμώνει τις γυναίκες του εκδοτικού χώρου, έδωσε τον λόγο στην ιδρύτριά του.

Η Νόπη Χατζηγεωργίου, συντονίστρια της ΔΕΒΘ.

Η Bodour Al Qasimi μοιράστηκε σύντομα τον σκοπό της οργάνωσης και επισήμανε την επιτακτική ανάγκη της αλλαγής στον εκδοτικό κόσμο, καθώς οι γυναίκες δε φτάνουν σε ηγετικές θέσεις και δεν έχουν ίσες ευκαιρίες με τους άνδρες. Διευκρίνισε ότι η ποικολόμορφη διαφορετικότητα (diversity) δεν αρκείται στο «τσεκάρισμα» κάποιων κουτιών, αλλά προτάσσει το βήμα σε διαφορετικές φωνές και δημιουργεί το όραμα ενός μέλλοντος στο οποίο οι γυναίκες δεν είναι απλά συμμετέχουσες, αλλά ηγέτιδες στον χώρο.

Η Α.Ε. Sheikha Bodour Al Qasimi, Πρόεδρος της Sharjah Book Authority και ιδρύτρια του δικτύου γυναικών στον εκδοτικό χώρο, PublisHER.

Το κυρίως μέρος της συζήτησης ξεκίνησε όταν κλήθηκαν στο πάνελ δύο Ελληνίδες εκδότριες, η Εύα Καραϊτίδη (εκδόσεις Εστία) και η Άννυ Ραγιά (εκδόσεις Μέλισσα), αλλά και δύο εκδότριες από τη Σάρτζα (ΗΑΕ), η Ameera Ali Bin Kadra, Αντιπρόεδρο Ένωσης Εκδοτών των Εμιράτων, ΗΑΕ, και η Fatma Alkhatib, Εκδότρια και Μέλος του Δ.Σ. της Ένωσης Εκδοτών των Εμιράτων, με σκοπό να μοιραστούν την εμπειρία της διεύθυνσης εκδοτικού οίκου. Η Στέλλα Κάσδαγλη, συγγραφέας και ιδρύτρια του Women on Top, ανέλαβε τον ρόλο του συντονισμού της συζήτησης, θέτοντας ενδιαφέρουσες ερωτήσεις.

Τι συνεισφέρει μια οργάνωση που στηρίζει εκδότριες;

Η πρώτη ερώτηση της συντονίστριας αφορούσε τη σημασία που αποδίδουν οι εκδότριες στην πρωτοβουλία του PublisHER και οι απαντήσεις τους ήταν πολύ διαφορετικές. Οι Ameera Ali Bin Kadra και Fatma Alkhatib ανέδειξαν το ζήτημα της ορατότητας, επισημαίνοντας ότι είναι σημαντικό για αυτές να δείξουν ότι υπάρχουν, να προωθήσουν την κουλτούρα τους και να μην αφήσουν άλλους να μιλήσουν για το δικό τους βίωμα. Η Εύα Καραϊτίδη διαφοροποίησε τη θέση των Ελληνίδων εκδοτριών ως μέρος ενός «ενδιάμεσου» κόσμου, πολύ πιο ευνοημένου σε σχέση με τον τρίτο, όπου δραστηριοποιείται πολύ η PublisHER. Ξεκαθάρισε, όμως, ότι ενώ στην Ελλάδα υπάρχουν εδώ και δεκαετίες αρκετές γυναίκες εκδότριες, οι περισσότερες από αυτές είναι κληρονόμοι ενός άνδρα εκδότη. Η Άννυ Ραγιά, εισφέροντας την προσωπική της εμπειρία, παρατήρησε ότι όχι μόνο ο εκδοτικός χώρος αλλά και τα σωματειακά του παρακλάδια παραμένουν ανδροκρατούμενα.

Σε τι διαφέρει η γυναίκα εκδότρια από έναν άνδρα εκδότη;

Στην ερώτηση που τέθηκε από τη συντονίστρια αναφορικά με τις διαφορετικές οπτικές ή τις καινοτομίες που φέρνει μια γυναίκα σε ηγετικούς ρόλους στον εκδοτικό χώρο, οι απόψεις που υποστηρίχθηκαν ήταν επίσης ποικίλες. Η Ameera Ali Bin Kadra ανέφερε ότι οι γυναίκες προσέχουν και την παραμικρή λεπτομέρεια, από το εξώφυλλο μέχρι την επιμέλεια και συνήθως έχουν να επιδείξουν ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο για τις εκδόσεις. Η Fatma Alkhatib μίλησε για διαφορετική οπτική γωνία, μεγαλύτερη ικανότητα χειρισμού πολυποίκιλων απαιτήσεων και ιδεών (multitasking) και πιο ανεπτυγμένο δείκτη συναισθηματικής νοημοσύνης σε σχέση με άνδρες που δραστηριοποιούνται στον ίδιο χώρο.

Η Άννυ Ραγιά μάλλον ξεκλείδωσε τη ρεαλιστικότερη διάσταση του προβλήματος: οι γυναίκες μάλλον είναι καλύτερες γιατί προσπαθούν πολύ εντονότερα να αποδείξουν ότι βρίσκονται εκεί που βρίσκονται για κάποιον λόγο και αυτό τις καθιστά πολύ πιο αποδοτικές.

Σε αντίθεση με τη βιολογικών αποχρώσεων εξήγηση της έμφυλης διαφοράς που πρόταξαν οι συναδέρφισσές τους, οι Ελληνίδες εκδότριες αντέταξαν επιχειρήματα που αγγίζουν περισσότερο την κοινωνική σκοπιά του θέματος. Η Εύα Καραϊτίδη υποστήριξε ότι το ζήτημα αφορά τη νοοτροπία και όχι το φύλο. Οι γυναίκες έχουν «εκπαιδευτεί» καλύτερα σε θέματα συμπερίληψης, εμφορούνται με μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση ως προς τα έμφυλα ζητήματα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι άνδρες δεν έχουν ενσυναίσθηση. Η εκδότρια, μάλιστα, ισχυρίστηκε ότι αυτό συμβαίνει μόνο όταν μια γυναίκα επικεφαλής δεν μιμείται κακώς νοούμενες συμπεριφορές εξουσίας, διαιωνίζοντας τα σχετικά πρότυπα. Η Άννυ Ραγιά μάλλον ξεκλείδωσε τη ρεαλιστικότερη διάσταση του προβλήματος: οι γυναίκες μάλλον είναι καλύτερες γιατί προσπαθούν πολύ εντονότερα να αποδείξουν ότι βρίσκονται εκεί που βρίσκονται για κάποιον λόγο και αυτό τις καθιστά πολύ πιο αποδοτικές.

Οι γυναίκες εκδότριες προωθούν περισσότερο τις γυναίκες συγγραφείς;

Στην ερώτηση για το ενδεχόμενο οι γυναίκες εκδότριες να προωθούν γυναίκες συγγραφείς, οι εκδότριες από την αραβική χώρα ήταν πιο κατηγορηματικές. Η Ameera Ali Bin Kadra απάντησε θετικά, χωρίς καμία απολογητική διάθεση. Ως συγγραφέας και η ίδια, είπε ότι είναι πιθανό να στηρίξει γυναίκα συγγραφέα γιατί την καταλαβαίνει και γνωρίζει τι περνάει για να μπει στον χώρο. Η Fatma Alkhatib, από την άλλη, δουλεύει με γυναίκες μεταφράστριες, γυναίκες επιμελήτριες και προσπαθεί γενικά να ενθαρρύνει και να στηρίζει τις γυναίκες του χώρου. Όταν οι Ελληνίδες εκδότριες έθεσαν ως σημαντικότερα τα ποιοτικά κριτήρια για την επιλογή, η Alkhatib διευκρίνισε ότι κρίνει και αυτή με αξιολογικά κριτήρια, αλλά φροντίζει να δίνει διαρκώς ευκαιρίες σε γυναίκες.

(...) η Εύα Καραϊτίδη και η Άννυ Ραγιά ανέφεραν ότι ο σεξισμός είναι διάχυτος και τον βλέπουμε τόσο στη χώρα μας όσο και σε άλλες χώρες και παρατηρούμε προβληματικές συμπεριφορές τις οποίες δεν πρέπει να κρύψουμε «κάτω από το χαλί».

Η Εύα Καραϊτίδη μίλησε εκ μέρους της Εστίας, ως ενός εκδοτικού οίκου με παράδοση σε άνδρες συγγραφείς που τα τελευταία χρόνια, όμως, επιθυμεί να ανακαλύπτει όλο και περισσότερες γυναίκες λογοτέχνες. Η Άννυ Ραγιά συνέδεσε την αύξηση των γυναικών στις εκδόσεις της με την αντίστοιχη αύξηση στον ακαδημαϊκό χώρο. Δεδομένου ότι η Μέλισσα δεν εκδίδει λογοτεχνία αλλά επιστημονικά συγγράμματα και βιβλία τέχνης, το ποσοστό ανδρών και γυναικών που εκδίδονταν αντιστράφηκε, όταν μεταβλήθηκε ανάλογα και η κατάσταση στο πανεπιστήμιο, όπου πλέον οι περισσότερες ακαδημαϊκοί είναι γυναίκες.
Υπάρχει σεξισμός στον εκδοτικό χώρο;

Συνολικά, οι Ελληνίδες εκδότριες εμφάνισαν μια μετριοπαθή στάση σχετικά με τις θετικές διακρίσεις υπέρ γυναικών συγγραφέων, όταν όμως τέθηκε το ερώτημα για τις σεξιστικές στάσεις και την ισότητα εντός του χώρου, οι ρόλοι αντιστράφηκαν. Η Fatma Alkhatib δήλωσε ότι υπάρχει μια παρεξήγηση για τον ρόλο της γυναίκας στη χώρα της και ότι ειδικά στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα οι άνδρες στηρίζουν τις γυναίκες. Απλώς, στον εκδοτικό χώρο η παρουσία των γυναικών είναι μία πρόσφατη εξέλιξη. Σε αυτό η Εύα Καραϊτίδη και η Άννυ Ραγιά ανέφεραν ότι ο σεξισμός είναι διάχυτος και τον βλέπουμε τόσο στη χώρα μας όσο και σε άλλες χώρες και παρατηρούμε προβληματικές συμπεριφορές τις οποίες δεν πρέπει να κρύψουμε «κάτω από το χαλί».

(...) μια ερώτηση από το κοινό επανέφερε το ζήτημα και η απάντηση δεν ήταν αυτή που θα περιμέναμε

Σε συνέχεια αυτής της άβολης αντίθεσης, μια ερώτηση από το κοινό επανέφερε το ζήτημα και η απάντηση δεν ήταν αυτή που θα περιμέναμε. Συγκεκριμένα, ένα άτομο από το κοινό ρώτησε εάν οι γυναίκες συγγραφείς στα ΗΑΕ αντιμετωπίζουν πρόβλημα με τη συγγραφή συγκεκριμένων έργων ή θεματικών σε σχέση με τους άνδρες και οι εκδότριες απάντησαν αρνητικά. Από τη μια, αυτή η απάντηση φαίνεται να σκιάζει πολλές συγγραφείς του αραβικού κόσμου που καταδιώκονται, μεταναστεύουν ή φυλακίζονται γι’ αυτά που γράφουν. Από την άλλη, οι συγκεκριμένες εκδότριες κατέστησαν παραπάνω από σαφές ότι επιθυμούν να εκπροσωπήσουν τους εαυτούς τους και ότι θέλουν να αντιστρέψουν το στερεότυπο που τις ακολουθεί.

Τροφή για σκέψη

Τα ζητήματα και οι σκέψεις που γεννά η συγκεκριμένη συζήτηση είναι πολλά. Από τη μια, είναι αμφιλεγόμενο το κατά πόσο μπορούμε να προβάλουμε τις δικές μας «δυτικές» αντιλήψεις για τη γυναικεία αυτοδιάθεση πάνω σε άλλα σώματα που προσπαθούν να μας πείσουν για το αντίθετο. Από την άλλη, πόσο βοηθάει μια συζήτηση ανάμεσα σε εκδότριες που δηλώνουν ότι είναι πρωτοπόρες στη χώρα τους (ΗΑΕ), μία από τις πιο πλούσιες χώρες της Μέσης Ανατολής, και έχουν την υποστήριξη και τη βοήθεια των ανδρών; Μήπως χρειαζόμαστε εκπροσώπηση από λιγότερο προνομιούχες εκδότριες;

(...) ίσως να ήταν χρήσιμη η παρουσία και μαρτυρία και νέων γυναικών επιχειρηματιών που προσπαθούν να μπουν στον χώρο εκ του μηδενός.

Τηρουμένων των αναλογιών και μολονότι οι Ελληνίδες εκδότριες της συζήτησης εισέφεραν ειλικρινώς τις εμπειρίες τους, μας ξένισε κάπως το ότι και οι δύο απέκτησαν τους εκδοτικούς τους οίκους με δικαίωμα κληρονομικής διαδοχής, όπως και τόσοι άλλοι εκδότες στη χώρα μας. Κανένας δεν αμφισβητεί τον αγώνα και τις προκλήσεις της διεύθυνσης του εκδοτικού οίκου, αλλά ίσως να ήταν χρήσιμη η παρουσία και μαρτυρία και νέων γυναικών επιχειρηματιών που προσπαθούν να μπουν στον χώρο εκ του μηδενός.

Μικρές Επικίνδυνες στο Φιλολογικό Καφενείο της ΔΕΒΘ

Λίγα χρόνια μετά το Είμαι Επικίνδυνη, την έκδοση που επιχείρησε να εξηγήσει μερικές πτυχές του τι σημαίνει να είσαι γυναίκα στην Ελλάδα του σήμερα, ήρθαν οι Μικρές Επικίνδυνες (εκδ. Key Books) που αποτυπώνουν την εμπειρία κοριτσιών σε εφηβική και μετεφηβική ηλικία. Το βιβλίο παρουσιάστηκε κατά την 3η μέρα λειτουργίας της 20ής ΔΕΒΘ, στην αίθουσα Φιλολογικό Καφενείο, από ένα ζωντανό και ευδιάθετο πάνελ.

Το λόγο πήρε πρώτη η Στέλλα Κάσδαγλη, συγγραφέας, που είχε την επιμέλεια της έκδοσης, για να εκθέσει τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε. Εκατό κορίτσια ηλικίας 13-22 ετών έδωσαν συνεντεύξεις στις επιμελήτριες της έκδοσης και αυτές τις συνέλεξαν, προσπαθώντας να διατηρήσουν ακέραιο τον αυθορμητισμό και τη σκέψη των κοριτσιών. Ο στόχος επετεύχθη, όπως φάνηκε από τα αποσπάσματα του βιβλίου που αναγνώστηκαν αργότερα.

Ο Μάκης Μοναστηρίδης, διευθυντής Μάρκετινγκ στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, χαρακτήρισε το βιβλίο ως «λυσάρι», ένα πολύτιμο εργαλείο για γονείς που μπορούν να αναζητήσουν στις γλυκόπικρες ιστορίες του τις απαντήσεις σε πολλά αδιέξοδα που μπορεί να κρύβει το εφηβικό μυαλό.

Η Μαρία Αμανατίδου, συγγραφέας και ραδιοφωνική παραγωγός, εστίασε -ως μαμά αγοριού όπως μας είπε- στον βιωματικό χαρακτήρα του βιβλίου, καθώς πολλά από αυτά που διάβασε μετέδιδαν ατόφια τη σημερινή γλώσσα, σε βαθμό που ένιωθε ότι συνομιλεί με φίλες του γιου της. Τα χρήσιμα συμπεράσματα που κομίζει η αυθεντική ανάγνωση του κόσμου μέσα από τα μάτια ενός νεαρού κοριτσιού, άλλωστε, γεννούν την ελπίδα ότι πλέον τα κορίτσια μπορούν να μάθουν πολύ νωρίτερα αυτά που οι γυναίκες προηγούμενων γενεών χρειάστηκαν δεκαετίες για να συνειδητοποιήσουν.

Η Λώρα Αργυροπούλου, δημοσιογράφος και σύμβουλος του Γενικού Γραμματέα Τουρισμού, εντόπισε στις Μικρές Επικίνδυνες κάποιους προβληματισμούς που ταλανίζουν διαχρονικά τα κορίτσια, όπως τα ασφυκτικά πρότυπα ομορφιάς και το άγχος του ανήκειν, αλλά και κάποια ζητήματα πολύ έντονα σε αυτή τη γενιά κοριτσιών όπως η σχέση με την εικόνα στα σόσιαλ μίντια, η σχέση με το #metoo και την έμφυλη βία.

Ο Τάσος Παπαναστασίου, συγγραφέας και εκπαιδευτικός, έδωσε έμφαση στην ευκαιρία που προσφέρει το βιβλίο στους αναγνώστες να «διαβάσουν» την αποτυχία θεσμών όπως το εκπαιδευτικό σύστημα και η οικογένεια να αντιμετωπίσουν τον φόβο και την βία με την οποία έρχονται αντιμέτωπα τα κορίτσια.

Ομιλητές και ομιλήτριες στην εκδήλωση με αφορμή τη συλλογική έκδοση «Μικρές επικίνδυνες» στην 20ή ΔΕΒΘ.

Χωρίς να λείψουν τα σχόλια περί των σοβαρών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα κορίτσια και οι έφηβες, σήμερα, όπως το μπούλινγκ και ο πάντοτε παρών εσωτερικευμένος μισογυνισμός, εμφανή και τα δύο στις ιστορίες του βιβλίου, το κλίμα της εκδήλωσης απέπνεε μια θετική αύρα. Άλλωστε, όπως αναγνώρισαν και οι ομιλητές και οι ομιλήτριες, η νέα γενιά έχει περισσότερη διάθεση να κουβεντιάσει ζητήματα φύλου και ταυτοτήτων και αυτό είναι από μόνο του τουλάχιστον καλό νέο. Η νέα γενιά που αναδεικνύει αυτό το βιβλίο μοιάζει ικανή να αποφύγει τα λάθη των περασμένων και να αντιμετωπίσει τις συνθήκες με μεγαλύτερη ωριμότητα, μακριά από την κυριαρχία των στερεοτύπων.