Τι ζητούν τα σημερινά κορίτσια; Ποιοι είναι οι μεγαλύτεροι φόβοι τους και πώς τοποθετούνται απέναντι στα αιτήματα του φεμινισμού, αλλά και την έμφυλη βία; Με αφορμή το βιβλίο «Μικρές επικίνδυνες - 100 ιστορίες από 100 γενναία κορίτσια» (εκδ. Key Books) συνομιλήσαμε με τις Μαριάννα Σκυλακάκη και Στέλλα Κάσδαγλη που μετείχαν ενεργά στην έρευνα.
Συνέντευξη στην Ελένη Κορόβηλα
Είναι νέες, ανήκουν στη λεγόμενη Generation z, αναζητούν τα όρια της ταυτότητάς τους σε έναν κόσμο που κυκλώνεται από βία. Πώς τοποθετούνται στα κυρίαρχα ζητήματα της εποχής; Τι προσδοκούν και τι αποζητούν; Το βιβλίο Μικρές επικίνδυνες (εκδ. Key Books) είναι ιδιαίτερο και άκρως χρήσιμο, καθώς καταγράφει δίχως φίλτρο τις απόψεις 100 νέων κοριτσιών.
Οι Μικρές Επικίνδυνες είναι 100 κορίτσια, 13-22 ετών, που μοιράστηκαν τις ιστορίες τους χωρίς φόβο, με ειλικρίνεια και γενναιότητα.
Το βιβλίο αυτό έρχεται σαν ένα ημερολόγιο γραμμένο από μια ολόκληρη γενιά – μια καλειδοσκοπική ματιά στην αλήθεια τού να μεγαλώνεις ως κορίτσι στη σύγχρονη Ελλάδα. Να σημειωθεί πως το βιβλίο ήταν μια ιδέα και πρωτοβουλία των αθηΝΕΑ, Women on Top και Women Act. Η Μαριάννα Σκυλακάκη και η Στέλλα Κάσδαγλη, που μετείχαν ενεργά στην έρευνα, μάς μιλούν για τα συμπέρασματα που μπορούν να εξαχθούν από τις απαντήσεις.
Από τις απαντήσεις που λάβατε υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τα κορίτσια της λεγόμενης Generation Z από προηγούμενες;
Μαριάννα Σκυλακάκη: Στο δικό μου μυαλό και καθώς δουλεύαμε το βιβλίο ήταν πολλές οι φορές που θυμήθηκα τον δικό μου έφηβο εαυτό: σε προβληματισμούς για φίλες, σχέσεις, το σχολείο, το μέλλον, τους γονείς. Εξίσου πολλές ήταν όμως κι οι φορές που σκέφτηκα «κοίτα να δεις, αυτό δεν νομίζω να με είχε προβληματίσει στο ελάχιστο τότε». Παρατήρησα μια μεγαλύτερη ωριμότητα σε ζητήματα κοινωνικά, μια πολύ πιο αφυπνισμένη οπτική σε ζητήματα ισότητας και δικαιωμάτων, αλλά και μια νέα συνθήκη να διαμορφώνει ένα νέο πλαίσιο για αυτή τη γενιά: τα social media που είναι πανταχού παρόντα στη ζωή και στις σκέψεις των νέων σήμερα. Όχι απαραίτητα με τον τρόπο που εμείς οι μεγαλύτεροι νομίζουμε, βέβαια, κι αυτό το βρήκα πολύ ενδιαφέρον. Τα κορίτσια αυτής της γενιάς μου φάνηκαν επίσης αρκετά πιο «δουλεμένα» - προσπαθούν να εξερευνήσουν την ταυτότητά τους, τα θέλω τους, τα όριά τους με έναν τρόπο που, για τη δική μου γενιά τουλάχιστον, πιστεύω ότι ήρθε πολύ αργότερα.
Αυτό που κάνει εντύπωση είναι ένας διάχυτος φόβος που υπάρχει σε πολλά κορίτσια. Μπορούμε να εντοπίσουμε τις αιτίες του;
Στέλλα Κάσδαγλη: Νομίζω πως η βασική αιτία του φόβου αυτού είναι η υπαρκτή βία με την οποία έρχονται, έμμεσα ή άμεσα, σε επαφή τα κορίτσια καθημερινά. Μπορεί να πρόκειται για την έμφυλη βία που πάντα υπήρχε αλλά πλέον έχει αναδυθεί με έντονο τρόπο και στον δημόσιο διάλογο, μπορεί όμως να είναι και η ευρύτερη βία που παρατηρούν στο δικό τους νεανικό περιβάλλον. Κι ενώ σε παλιότερες εποχές μπορεί, ως νέες γυναίκες, να ένιωθαν ότι ο κοινωνικός τους ρόλος τους επιτρέπει να «αποσυρθούν» από τα σκηνικά καθημερινής βίας ή να βασιστούν σε κάποιο άλλο άτομο για να τις προστατεύσει, πλέον οι προσδοκίες της κοινωνίας από εκείνες, αλλά και οι δικές τους προσδοκίες από τον εαυτό τους, τις καλούν να βγουν εκεί έξω, να αρπάξουν τις ευκαιρίες, να διαχειριστούν τις προκλήσεις και, μαζί και με αυτές, έναν κίνδυνο τον οποίο δεν προκαλούν. Το περίεργο θα ήταν να μην εξέφραζαν φόβο, υπό τις συνθήκες αυτές…
Πολλά από τα κορίτσια που μας μίλησαν, δεν εντοπίζουν «θέλω» μόνο ως μονάδες –θέλω να σπουδάσω αυτό, θέλω να ταξιδέψω, θέλω να νιώθω καλά «στο δέρμα μου»– αλλά εκφράζουν επίσης θέλω πιο συλλογικά.
Από την άλλη, δεν γίνεται να μην διακρίνει κανείς και ένα βασικό τους αίτημα: να κάνουν πράξη τα «θέλω» τους. Είναι πιο αποφασισμένη αυτή η γενιά;
Μαριάννα Σκυλακάκη: Δεν ξέρω αν τελικά είναι πιο αποφασισμένη από τις προηγούμενες γενιές, ίσως όμως είναι πιο συνειδητός ο καθορισμός των «θέλω» της. Έχω την αίσθηση ότι βομβαρδίζονται από ερεθίσματα και αναγκάζονται να τα αποκωδικοποιήσουν γρήγορα, και να βρουν τη θέση τους στον κόσμο. Μου έκανε εντύπωση και το γεγονός ότι, πολλά από τα κορίτσια που μας μίλησαν, δεν εντοπίζουν «θέλω» μόνο ως μονάδες –θέλω να σπουδάσω αυτό, θέλω να ταξιδέψω, θέλω να νιώθω καλά «στο δέρμα μου»– αλλά εκφράζουν επίσης θέλω πιο συλλογικά: που αφορούν το κοινωνικό σύνολο και τις αδικίες που παρατηρούν στον μικρόκοσμό τους. Είναι μια συνείδηση που κάποιες ενδιάμεσες γενιές, όπως για παράδειγμα η δική μου γενιά που μεγάλωσε προ κρίσης στα 90s και τα 00s, είχαν βάλει λίγο στην άκρη.
Η δημόσια συζήτηση που έχει ανοίξει και στη χώρα μας για την ισότητα, τον φεμινισμό και τις έμφυλες ταυτότητες αποτελεί στοιχεία προβληματισμού γι’ αυτά τα κορίτσια. Πώς τοποθετούνται;
Στέλλα Κάσδαγλη: Η δική μου αίσθηση, από την καταγραφή και ύστερα την ανάγνωση των αφηγήσεών τους, είναι ότι η συζήτηση αυτή είναι για τα κορίτσια ακόμα πολύ εσωτερική. Ίσως λόγω της ηλικίας τους, ίσως λόγω του χάσματος γενεών –σε ό,τι αφορά τους γονείς τους–, ίσως και λόγω της αντίδρασης που συχνά συναντάμε ως γυναίκες όταν θέτουμε ζητήματα ισότητας στην κουβέντα («αμάν πια με τα φεμινιστικά σας», «τι άλλο θέλετε πια», «μην γίνεστε υπερβολικές»), φαίνεται ότι οι συζητήσεις για θέματα δικαιωμάτων και συμπερίληψης δεν ανοίγονται συχνά, πέρα από τις περιπτώσεις όπου τα ανοίγουν βίαια οι εξελίξεις της επικαιρότητας. Είναι σημαντικό, παρόλ’ αυτά, το ότι μέσα από το συνδυασμό των αποσπασματικών διαλόγων με το περιβάλλον τους και του εσωτερικού μονολόγου που φαίνεται να εξελίσσεται μέσα τους, τα κορίτσια διαμορφώνουν άποψη, αλλάζουν γνώμη, παρατηρούν και σε πολλές περιπτώσεις φαντάζονται ένα διαφορετικό μέλλον.
Το βιβλίο είναι βέβαια μόνο μια «χαραμάδα» στις σκέψεις των νέων. Την πόρτα θα χρειαστεί να την ανοίξουμε εμείς για να καταρρίψουμε τα στερεότυπα και να καταλάβουμε αυτή τη γενιά -και τα μεμονωμένα και πολύ ξεχωριστά μέλη της- ακόμα παραπάνω.
Συνήθως έχουμε μια στερεοτυπική εικόνα για τους εφήβους. Οι απαντήσεις των κοριτσιών δείχνουν πως ούτε αδιάφορες είναι ούτε απροβλημάτιστες. Μήπως αυτό το βιβλίο θα έπρεπε να το διαβάσουν πρωτίστως οι σημερινοί γονείς;
Μαριάννα Σκυλακάκη: Το βιβλίο έχει πράγματι διαφορετικά δυνητικά κοινά. Καταρχήν, το κοινό των νέων –κοριτσιών και αγοριών– που ίσως αναγνωρίσει στις ιστορίες των 100 Μικρών Επικίνδυνων κοινούς προβληματισμούς και κοινές αλήθειες. Μια αναγνώριση που ίσως τις κάνει και τους κάνει να νιώσουν λιγότερο μόνες και μόνοι. Κατά δεύτερον, σαφώς, οι γονείς, όπως και οι εκπαιδευτικοί. Το βιβλίο είναι βέβαια μόνο μια «χαραμάδα» στις σκέψεις των νέων. Την πόρτα θα χρειαστεί να την ανοίξουμε εμείς για να καταρρίψουμε τα στερεότυπα και να καταλάβουμε αυτή τη γενιά –και τα μεμονωμένα και πολύ ξεχωριστά μέλη της– ακόμα παραπάνω.
Πολλά κορίτσια στέκονται κριτικά απέναντι σε παγιωμένους θεσμούς (οικογένεια, σχολείο). Είναι η έμφυτη αντίδραση του κάθε εφήβου ή μήπως υπάρχει κάτι βαθύτερο στις απαντήσεις τους;
Στέλλα Κάσδαγλη: Νομίζω πως η απομυθοποίηση, η αντίδραση και η αμφισβήτηση είναι ήδη πολύ βαθιά αντανακλαστικά που οδηγούν στην αλλαγή και την εξέλιξη. Ειδικά στην περίπτωση αυτών των αφηγήσεων, όμως, δεν ακούσαμε θυμούς και γενικολογίες του τύπου «οι γονείς μου δεν με καταλαβαίνουν» ή «το σχολείο είναι άχρηστο». Η κριτική στάση των κοριτσιών βασίζεται σε συγκεκριμένες επισημάνσεις και επιχειρήματα οι οποίες, μέσα από την οξυδέρκειά τους, χρειάζεται να μας κάνει να πάρουμε μια απόσταση από πράγματα που θεωρούμε αυτονόητα και να επαναξιολογήσουμε τη συμπεριφορά μας.
Γιατί τα παιδιά δεν βλέπουν τη συμπεριφορά αυτή ως αυτονόητη. Δεν θεωρούν τον τρόπο διδασκαλίας στο σχολείο «αναπόφευκτο». Δεν θεωρούν όλες τις αποφάσεις των γονιών τους σωστές, απλώς επειδή είναι γονείς τους. Επηρεάζονται από αυτές, παρατηρούν την επίδραση που έχουν πάνω τους και βρίσκουν πολύ συχνά την τόλμη να εκφράσουν το πώς θεωρούν ότι πρέπει οι αποφάσεις και οι συμπεριφορές αυτές να αλλάξουν.
Αν και τα συμπεράσματα είναι πάντα επισφαλή (ειδικά όταν πρέπει να επιβεβαιωθούν στο μέλλον), υπάρχει ελπίδα τα κορίτσια αυτής της γενιάς να αποτινάξουν από πάνω τους βάρη που κουβαλούν μεγαλύτερες γυναίκες;
Μαριάννα Σκυλακάκη: Σίγουρα ένιωσα ότι υπάρχει ελπίδα. Το βιβλίο με έκανε να αισθανθώ πιο αισιόδοξη για το πώς μπορεί να επιδράσει θετικά αυτή η γενιά στον κόσμο τον οποίο καλείται να συνδιαμορφώσει. Υπήρχε κάτι φρέσκο και αφιλτράριστο στον λόγο και στις σκέψεις που εξέφρασαν τα κορίτσια του βιβλίου, ιδιαίτερα τα πιο μικρά σε ηλικία. Κάνω την ευχή τα «φίλτρα» που βάζουμε ως μέλη μιας κοινωνίας καθώς μεγαλώνουμε, να μη λειτουργήσουν το ίδιο παραμορφωτικά όσο λειτούργησαν σε εμάς που ήρθαμε πιο πριν.
* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.