Στο προσφιλές Βερολίνο των πλανήτων

Εξατομικεύοντας τη «μελέτη του δρόμου»

Απόπειρα φυγής και διαφυγής του νεαρού γόητα από το ενοχλητικό παρόν και ταυτόχρονα ξερίζωμα από την αγαπημένη πόλη, είτε αυτή είναι το «παλιό» Δυτικό Βερολίνο είτε είναι το «νέο», ενοποιημένο Βερολίνο.

1924: το Βερολίνο είναι μια πυρέσσουσα πόλη, που αναπνέει στους ρυθμούς φοβερών οικονομικών και κοινωνικών ανακατατάξεων. Ο ήρωας της τριτοπρόσωπης αφήγησης Βεντελίν την εγκαταλείπει, προκαλώντας στον κύκλο του «δυσεξήγητη στενοχώρια» και θλίψη για τον αποχωρισμό. Απόπειρα φυγής και διαφυγής του νεαρού γόητα από το ενοχλητικό παρόν και ταυτόχρονα ξερίζωμα από την αγαπημένη πόλη, είτε αυτή είναι το «παλιό» Δυτικό Βερολίνο είτε είναι το «νέο», ενοποιημένο Βερολίνο. Η όμορφη Καρόλα, σύζυγος του επιστήθιου φίλου του Κλέμενς Κέστνερ, θέλει να δραπετεύσει μαζί του, αλλά την εμποδίζει η αγάπη της για τον γιο της. Ο Βέντελιν και η Καρόλα θα ήθελαν να ζήσουν τον έρωτά τους, αλλά κανείς από τους δυο τους δεν φτάνει να το αποφασίσει. Ο Κλέμενς, βέβαιος για τα συναισθήματά του προς τη σύζυγό του, φοβάται απλώς μήπως καταστραφεί η φιλία του με τον Βέντελιν.

Η «ιδιωτική» θεώρηση των απόκρυφων πτυχών της πόλης (privatisieren) συνθέτει τη «δύσκολη τέχνη του να περπατάς», το πρίσμα μέσα από το οποίο o συγγραφέας αντικρίζει το Βερολίνο των παρακμιακών αστών, των αντίστοιχων με τους παρισινούς μποέμ των καμπαρέ ή των επιτήδειων λιμοκοντόρων που, αιθεροβάμονες και αργόσχολοι, έγραφαν ποίηση, φιλοσοφούσαν και φλέρταραν ασυστόλως με τις ρωσίδες χορεύτριες. Η άνευ αντικειμένου αναμονή αυτών των flâneurs, υπό μιαν έννοια, συνιστούσε τον αντίλογο στη «νέα αντικειμενικότητα» που έφερνε η επελαύνουσα νεωτερική εποχή: «Αυτά εδώ τα νερά είναι το ποτάμι μας. Το αγαπάμε όπως οι Παριζιάνοι τον Σηκουάνα τους. Με τον Σπρέε στα νοτιο-ανατολικά της πόλης, που τον έχουν πνίξει οι βιομηχανίες, δεν μας συνδέει τίποτα».

Στον άξονα της πραγματικότητας

Ο Χέσσελ μετακόμισε με τους δυο γιους του στο Βερολίνο, όπου παρέμεινε μέχρι το 1938 συναναστρεφόμενος δημιουργούς όπως τον Ρομπέρ Μούζιλ, τον Ρόμπερτ Βάλζερ, τον Σεμπάστιαν Χάφνερ, τον Έρνστ Μπλοχ και τον Ζίγκφριντ Κρακάουερ.

Ο Φραντς Χέσσελ το 1906 ήταν ενεργό μέλος της φιλολογικής ομήγυρης «Montparnasse» της Γερτρούδης Στάιν και του Ανρί Πιερ Ροσέ, στο Παρίσι, όπου και γνώρισε, το 1912, τη σύζυγό του Έλεν Γκρουντ. Η Έλεν, με την ανοχή του Χέσσελ, διατηρούσε επί μακρόν σχέση με τον Ροσέ. Το ζευγάρι χώρισε και ξαναπαντρεύτηκε, αλλά διατηρήθηκαν και η παράλληλη σχέση και η φιλία των δύο ανδρών. Η Έλεν μετακόμισε στο Παρίσι για να ζήσει με τον εραστή της (σε αντίθεση με την Καρόλα του Απόκρυφου Βερολίνου, που επιλέγει να παραμείνει με τον σύζυγο και το παιδί της). Ο Χέσσελ μετακόμισε με τους δυο γιους του στο Βερολίνο, όπου παρέμεινε μέχρι το 1938 συναναστρεφόμενος δημιουργούς όπως τον Ρομπέρ Μούζιλ, τον Ρόμπερτ Βάλζερ, τον Σεμπάστιαν Χάφνερ, τον Έρνστ Μπλοχ και τον Ζίγκφριντ Κρακάουερ. Εκεί ολοκλήρωσε και το Απόκρυφο Βερολίνο, πρόδρομο της Popliteratur και της γενιάς των beat, το οποίο εξέδωσε το 1927.

Το Απόκρυφο Βερολίνο είναι το τρίτο μέρος της τριλογίας Der Kramladen des Glücks, Parisen Romanze και Heimliches Berlin. Μείζον έργο του Χέσελ αποτελεί το χρονικό Περπατώντας στο Βερολίνο (Spazieren in Berlin), όπου αναδεικνύεται verbatim η περσόνα του πλάνητα και όπου βρίσκει κανείς ένα είδος «αρχαιολογίας της νεωτερικότητας». Πρόκειται για ένα λογοτεχνικό ταξιδιωτικό οδηγό που η συντομία του αντιτίθεται στη μεγάλη έκταση του μυθιστορήματος Μπερλίν Αλεξάντερπλατς του Άλφρεντ Ντέμπλιν. Την ίδια χρονιά ο Χέσσελ περιπλανήθηκε στο Παρίσι, συντροφιά με τον φίλο του Βάλτερ Μπένγιαμιν και μεταφράζοντας μαζί του στα Γερμανικά το Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο του Προυστ. Εκεί θεμελίωσε τη δική του «μυθολογία» της πόλης, βασισμένος σε μιαν ολόκληρη θεωρία περί αστικής περιπλάνησης: το βιβλίο του Μπένγιαμιν Die Wiederkehr des Flaneurs είχε ως πρότυπό του τον Χέσσελ, που υπήρξε αποστασιοποιημένος παρατηρητής της πόλης, αυτό που ο Έντγκαρ Άλλεν Πόου είχε αποκαλέσει, στο ομώνυμο διήγημά του, Άνθρωπο του πλήθους.

Ο εφιάλτης του ναζισμού

Φλερτάροντας με το δράμα και τα βοντβίλ, το Απόκρυφο Βερολίνο είναι προάγγελος του φιλμ του Τρυφώ Ζιλ και Ζιμ (1962), που βασίστηκε στο ομότιτλο μυθιστόρημα όπου ο Ροσέ αφηγείται το ménage à trois που έκανε με το ζεύγος Χέσσελ.

Στις δημοτικές εκλογές του 1925 το Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Κόμμα και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας είχαν αθροιστικά συγκεντρώσει το 52.2% των ψήφων. Στις 7 Νοεμβρίου του 1926 ο Γκέμπελς κατέφθασε με το τρένο στο Βερολίνο για να εκφράσει την επιθυμία να αλλάξει πρόσωπο στην πόλη, που την περιέγραφε ως την «πιο κόκκινη πόλη στην Ευρώπη μετά τη Μόσχα». Όταν, το 1932, οι άνεργοι εκτοξεύτηκαν στους 6.000.000 σε όλη τη χώρα και στους 600.000 μόνο στο Βερολίνο, το κόμμα των Ναζί κατόρθωσε να γίνει κυρίαρχο, ενώ στις 4 Απριλίου περίπου 200.000 συγκεντρώθηκαν στο κέντρο της πόλης για να ζητωκραυγάσουν τον Χίτλερ. Τα πράγματα είχαν πάρει τον δρόμο τους. Ο Φραντς Χέσελ κατέφυγε αυτοεξόριστος στο Σαναρί σιρ Μερ της νότιας Γαλλίας το 1941 μαζί με την οικογένειά του και πολλούς άλλους ανθρώπους του πνεύματος (Λάιονελ Φουχτουένγκερ, Άλμα Μάλερ, Βέρνερ Χέρτσοκ, Μπέρτολτ Μπρεχτ, Χάινριχ και Τόμας Μαν, Γιόζεφ Ροτ, Στέφαν Τσβάιχ), για να αποφύγει τη ναζιστική φρίκη.

Φλερτάροντας με το δράμα και τα βοντβίλ, το Απόκρυφο Βερολίνο είναι προάγγελος του φιλμ του Τρυφώ Ζιλ και Ζιμ (1962), που βασίστηκε στο ομότιτλο μυθιστόρημα όπου ο Ροσέ αφηγείται το ménage à trois που έκανε με το ζεύγος Χέσσελ. Στη νουβέλα, σε αντίθεση με όσα συνέβησαν στην πραγματική ζωή του Φραντς Χέσελ, ο ιδιόρρυθμος σύζυγος Κλέμενς Κέστνερ αντιμετωπίζει τα πράγματα με ευγένεια, ψυχραιμία, διακριτικότητα και σοφή αποστασιοποίηση: «Με τους τίτλους, τις επιγραφές, τις οδηγίες χρήσης, τις συντομογραφίες, γύρω σου προβάλλει ζωντανό το παρόν, μπορείς να το διαβάσεις καθώς περνάς. Δεν χρειάζεται ν’ αγγίξεις τίποτα, γιατί μόλις το κάνεις θα διαλυθεί αμέσως στα χέρια σου και θα μετατραπεί σε γκρίζα στάχτη του παρελθόντος». 

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Το βράδυ συναντιούνται στις τρύπες τους και, πότε μελαγχολικοί, πότε ευδιάθετοι, συνεχίζουν να υφαίνουν όλοι μαζί τα όνειρα της νιότης τους».

«Θα επιστρέψεις κάποια μέρα και θα μείνεις μαζί μας στο απόκρυφο Βερολίνο… Θα κάνουμε ξανά βόλτες δίπλα σ΄ αυτά τα νερά και θα συζητάμε για τους εφαπτόμενους κύκλους των αναμνήσεων και των προσδοκιών μας».

«Η πλατεία με τις πρεσβείες και τα ανάκτορα του φαινόταν ακόμα τεράστια. Εκεί είχε περπατήσει με τις ώρες πλάι στον πατέρα του, όταν ήταν τεσσάρων ετών (...) Πότε πότε ο μικρός έπρεπε να κάνει πολλά βηματάκια για να προλαβαίνει τους μεγάλους. (...) Από εκείνη την ημέρα ένιωθε πολίτης του Βερολίνου».

 «Πήγαινε να περπατήσεις στους δρόμους την ώρα που πέφτει το σούρουπο, δες τα χλωμά πρόσωπα των εργαζόμενων κοριτσιών. (…) Νιώσε τον βραδινό πυρετό της παράξενης μικρής μεγαλούπολης. (…) Διάβασε παιχνιδιάρικα τη φρίκη των επιγραφών στις εισόδους των σπιτιών: Ενοικιαζόμενα δωμάτια με την ημέρα, την εβδομάδα, το μήνα, ινστιτούτα λειτουργικών και ψυχικών διαταραχών. (…) Μίλα με τους οδηγούς των τραμ σε βερολινέζικη διάλεκτο για πολιτική και συνδικάτα». 

Απόκρυφο Βερολίνο
Franz Hessel
Μτφρ. Απόστολος Στραγαλινός
Κριτική 2016
Σελ. 160, τιμή εκδότη €12,00